VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit KORTRIJK Stad KORTRIJK Parochiekerk Sint-Maarten Arrondissement Kortrijk (Sint-Maartenskerkstraat) KERK Georiënteerde gotische kerk, opgetrokken tussen 1390 en 1466, ter vervanging van een oudere (verwoest in 1382). Wanneer de Sint-Maartensparochie gesticht werd is onduidelijk. De oudste vermelding dateert van 1027, maar het ontstaan dient veel vroeger gesitueerd te worden. Tot 1027 bezat de bisschop van Doornik-Noyon het patronaat over de kerk. Tot 1785 was Sint-Maarten de enige parochiekerk in Kortrijk, de parochie was echter opgesplitst in N en Z, elk met een eigen pastoor. Vanaf 1454 werd de kerk stelselmatig uitgebreid in alle richtingen. In 1566 (beeldenstorm) bleef de kerk bleef gespaard, maar in 1578 (calvinistisch bewind) werd de ganse kerk leeggeroofd en het interieur zwaar beschadigd. Het herstel zou tot het midden van de 17 de eeuw duren. Op 7 augustus 1862 werd de toren door een blikseminslag getroffen, met als gevolg dat een aantal gewelven instortten en de kerk zware schade opliep (zo gingen o.m. de beiaard en het orgel volledig in de vlammen op). De restauratie zou 25 jaar in beslag nemen : restauratie van het interieur; 1987: restauratie van de toren. Zie ook De kerk is beschermd als monument, KB 19 IV 1937 ORGEL Voorgeschiedenis [opsomming van de feiten uit de orgelhistoriek, tot 1887, gebaseerd op het artikel van A. Deschrevel, cit. infra] - een eerste orgel is aangekocht in 1414, vermoedelijk een klein positief - ergens tussen 1415 en 1439 werd een nieuw orgel opgehangen in de nabijheid van het (eveneens nieuwe) koordoksaal , Ponciaen (uit Ieper) voert een herstelling uit , het orgel wordt verplaatst , herstelling door "Jan", koster van (West)rozebeke - zowel in 1462 als in 1469 koopt de kerk een klein orgeltje af van de organist , div. werken door "meester Lodewiic orghelmakere" , herstelling door Jan vander Keere , nieuw orgel alsook een positief, door Lamberecht Buekele; wegens het overlijden van laatstgenoemde diende het orgel voltooid te worden door Joos de Buus (Brugge) en diens zoon Joris , herstelling positief & regelmatig onderhoud hoofdorgel door Buus

2 - 1524, Charles Waghers (Brugge), herstelling van het groot orgel en levering van een nieuw positieforgel , onderhoud door Michiel Langhedul (Ieper) , Michiel Langhedul en zijn zoon Jan kuisen en stemmen beide orgels - tijdens de tweede beeldenstorm (1578) werd het orgel minstens zwaar beschadigd - in 1581 wordt Jan van den Broucke betaald voor herstellingen - in 1590 wordt een nieuw orgel gebouwd door Crispyn Carlier (te Rijsel en later in Rouen), op een nieuw doksaal (aan de W-zijde, wat toen nog vrij ongebruikelijk was); vijf jaar later moeten Carlier en zijn compagnon Jan de Clercq reeds "verbeteringen" uitvoeren - in 1602 wordt orgelmaker Pieter Isoree (Sint-Winoksbergen) als expert ontboden; deze concludeert dat het orgel niet behoorlijk kan "staende gehouden worden" (wellicht wegens problemen met het doksaal); vervolgens behielp men zich met een "cleen orghelken" uit de armenschool - in 1604 geeft men Pieter Isoree opdracht een nieuw orgel te bouwen; zijn zoon Louis knapt inmiddels het oude wat op; omdat echter het kerkbestuur voor geen geschikte plek kan zorgen, keren orgelmakers en schrijnwerker onverrichterzake huiswaarts en men behelpt zich verder met het oude gebrekkige orgel - in 1617 komt Geraard Medaert (Rumbeke) het orgel herstellen; in 1627 verschijnt Medaert (nu in Roeselare wonend) opnieuw ten tonele; in 1628 krijgt hij de opdracht om een groot nieuw orgel te bouwen, op het koordoksaal; het oude orgel (aan het portaal) wordt weggegeven aan de paters Recollecten; de familie Medaert onderhield het orgel tot minstens in in 1652 breidt Robert Gordon (te Gent, maar van Engelse afkomst) het orgel uit met enkele spelen; hij verricht verder onderhoudswerk tot in 1663 komt een orgelmaker uit Rijsel (Pierre Fromat/Fremat?) om advies te geven; bij gebrek aan archiefstukken weet men niet of hij effectief werken uitvoerde - van 1680 tot 1685 is opnieuw een Medaert, nl. Pieter, aan het werk, alsook zekere Fredericq Cnobbele - in 1703 is het Pierre Fremat die het orgel herstelt en nieuwe balgen maakt - in 1709 wordt "Broeder Cornelis" (Minderbroeder uit Brussel) betaald voor een revisie, doch al in 1710 is Pierre Fremat opnieuw aan het werk; in 1714 is hij vergezeld van zijn zoon Jean-Baptiste en nadien van zekere Durand (Toussaint Durand uit Rijsel?) - na 1730 vind men Henri (de) Pescheur (een immigrant in Antwerpen) aan het werk - vanaf 1736 is er een orgelmaker gevestigd in Kortrijk, nl. Petrus- Josephus de Ryckere; vanaf dat jaar, tot 1745, staat hij in voor het onderhoudswerk - in 1760 brak men het marmeren koordoksaal af en De Ryckere diende het Medaert-orgel weg te nemen - in 1765 was een nieuw W-doksaal klaar, en De Ryckere kreeg opdracht voor een nieuw orgel - Sint-Maartensdag 1766 : ingebruikname De Ryckere-orgel, pond par., 2 ½ klavieren, 48 spelen; de orgelkast door Dupond kostte pond par.

3 - bij gebrek aan archivalia weten we niet hoe het orgel in de Sint- Maartenskerk de Franse Overheersing (ab 1797) overleefde; we zien pas in 1818 dat de kerk over middelen beschikte om het orgel te laten herstellen; een overeenkomst wordt afgesloten met Henri de Volder (Gent) optredend namens zijn vader Pierre-Jean de Volder - in het midden van de 19 de e. begint het kerkbestuur uit te kijken naar een nieuw orgel; in 1850 komen J. Merklin & F. Schütze (Brussel) naar Kortrijk om een bestek op te maken; het kerkbestuur polste ook bij andere orgelbouwers zoals Van Peteghem (Gent & Rijsel), en Loret (Laken), maar uiteindelijk zal het P.A. van Dinter (Tienen) zijn die de opdracht krijgt; op 7 maart 1854 werd het orgel opgeleverd (o.m. organoloog E. Gregoir was één der keurders); er was een ruime hoeveelheid materiaal uit het oude orgel gerecupereerd - op 7 aug was er een blikseminslag in de kerktoren, waarop het orgel totaal uitbrandde A. Het doksaalorgel Huidig instrument Auteur oorspronkelijk orgel : P. Schyven (Brussel-Elsene) Bouwjaar : begin 20ste e. (?) : lichte dispositiewijziging op advies van Oct. De Vaere (organist van 1889 tot 1939); werken uitgevoerd door O. Anneessens (Kortrijk)? : renovatie door J. Loncke (Esen); electro-pneumatische tractuur, nieuwe speeltafel enz. INSTRUMENT Dispositie V I 1 Open bas Principaal 16 2 Gedekt bas Gedekt 16 3 Basfluit 8 14 Prestant 8 4 Gedekt 8 15 Fluit 8 5 Fluit 4 16 Basviool 8 6 Ruispijp 4k 17 Holpijp 8 7 Bazuin Octaaf 4 8 Trompet 8 19 Roerfluit 4 9 Voetw.+ I 20 Kwint 2 2 /3 10 Voetw.+ II 21 Zwegel 2 11 Voetw.+ III 22 Kornet 5k (ab c 1 ) 23 Vulwerk 4k 24 Fagot Trompet 8 26 Schalmei 4 27 Norm.kop. I + II 28 Norm.kop. I + III

4 29 Oct.kop. I + II(16) 30 Oct.kop. I + III(16) II III 31 Gemshoorn 8 43 Zweving 8 32 Gedekt 8 44 Gedekt Principaal 4 45 Fluit 8 34 Gedektfluit 4 46 Wilgenpijp 8 35 Octaaf 2 47 Fluit 4 36 Terts 1 3 /5 48 Nazaard 2 2 /3 37 Nazaardeke 1 1 /3 49 Veldfluit 2 38 Cimbelstem 3k 50 Klein vulwerk 39 Koptrompet 8 51 Regaal 8 40 Norm.kop. II + III 52 Trompet 8 41 Oct.kop. II + II(16) 53 Hobo 4 42 Oct.kop. II + III(16) 54 Oct.kop. III + III(16) 55 Norm.Af. III Accessoires: - druktoetsen onder het klavier : vaste & vrije combinaties P MF F Tutti (af) Reg. Vr.1 Vr.2 - op de bakstukken van I en II : wisselschakelaars Voetw.II - Voetw.I - 2 rijen "kattetongen" boven de registerschakelaars, voor de Vrije combinaties 1 en 2-1 rij "kattetongen" : Registers Voetw.II (zelfde spelen als V 1-11) - 1 rij "kattetongen" : Afstellers V I II III Bazuin 16 Fagot 16 Koptrompet 8 Gedekt 16 Trompet 8 Trompet 8 Trompet 8 Schalmei 4 Hobo 4-1 afzonderlijke "kattetong" : Tremulant III - 2 wijzerplaten - "1-30" (gradatie Greneraal Crescendo) - voltmeter Voetbediend: - 8 druktoetsen ("champignons") : koppelingen e.a. V.+ I V.+ II V.+ III I + II I + III II + III Gen. Tutti Cresc. - 3 balanstreden Gen. Crescendo Zwelkas II Zwelkas III - 5 druktoetsen ("champignons") : Vr.Reg. 2, deelbaar Vr.2 V. I II III manuaalomvang : C g 3 pedaalomvang : C f 1 Aanvullende nota bij de dispositie - Al van bij aanvang onstond enige onduidelijkheid aangaande de werkelijke gerealiseerde dispositie : de samenstelling die

5 opgegeven is in de "Invitation..." verschilt van degene die is weergegeven in Schyven's "Orgue Monumental..." [beide documenten: cfr. infra onder Archivalia en Bibliografie]. - de huidige toestand in vergelijking met de (vermoedelijk) originele : I. Grand Orgue - alle spelen van Schyven zijn nog aanwezig, enkel de benamingen zijn op de speeltafel vervlaamst - de samenstelling van de Fourniture (Vulwerk) is vermoedelijk gewijzigd; in het bestek was overigens voorzien "5 rangs" II. Positif - de Principal 8v is gewijzigd in 4v - de Gemshoorn 8 is een conische strijker, van Schyven (is dit de op vraag van organist De Vaere verlaagde Violino 4? het pijprooster is hier gewijzigd) - één van de beide gedekten 8v (Boudon 8 of Cor de Nuit 8?) is weggenomen, en staat nu bij het Pedaal - Octaaf 2v : deels Schyven-pijpwerk; opgeschoven? - Terts, Nazaardeke en Cymbel zijn nieuw van Loncke; het Nazaardeke bevat echter deels Schyven-pijpwerk (uit de Picolo 1v?) - de Clarinette 8 is weg III. Récit - Fluit 8 is vermoedelijk de gewezen Flûte traversière - Wilgenpijp 8 is mogelijks de gewezen Dolciana 8 - Nazaard : nieuw van Loncke - Hobo 4 : 12 pijpen (C-B) zijn nieuw van Loncke, het vervolg bestaat uit Schyven-pijpwerk V. Pédales - alle spelen zijn van Schyven - de Gedekt 8 is afkomstig van een ander klavier, zie supra - Ruispijp 4k : nieuw van Loncke Nota: - Enkele preciseringen (i.v.m. de strijkers en fluiten van Pos. en Rec.) zijn slechts mogelijk bij demontage of bij grondiger onderzoek. - A. Deschrevel (Bibliogr. b5) vermeldt nog dat onder het organistenschap van Oct. De Vaere ( ) de Flûte 4 en Violino 4 van het Pos. verlaagd werden tot 8 voet, en dat rond het Pos. een zwelkas geplaatst werd. Klaviatuur - vrijstaande speeltafel vóór het orgel (de organist heeft het orgel aan zijn rechterzijde); gesigneerd "Jos. Loncke en Zonen Orgelbouwers Esen (West-Vl.)" - registerbediening: tuimelschakelaars

6 Pijpwerk * front : - middenpartij : Schyven, hoog tingehalte - in het centrale deel zijn bij veel pijpen de voeten vernieuwd in zink; in torens en zijvelden zijn de toppen van de voeten vernieuwd - de ophanghaken en steunbrillen zijn nieuw * binnenpijpwerk: I. Gr.Org. (1 deel) Prestant 8 [Montre 8] : de kleinste staan op de lade; zeer wijde mensuur; opsneden zijn sporadisch verlaagd; ongepaste baarden toegevoegd door Loncke; met expressions; de grootste staan in het front, gevolgd door die achter het front staan, tevens zijn er enkele terzijde afgevoerd Principaal 16 [Montre 16] : het groot octaaf is afgevoerd (niet in het front!); op de lade staan de resp. 12 (+ 3 aparte, door Loncke verplaatste) + 16 kleinste pijpen Gedekt 16 [Bourdon 16] : het groot octaaf is vervoerd (bij het Pedaal?); centraal geplaatst zijn grenenhouten gedekten (* een deel hiervan is van de Bourdon 8), vergaard met houten tappen, met bolus geverfd, in eik zijn de voorslag, voet en handgreep op de stoppen; vervolgens 16 metalen gedekten op de lade Fluit 8 [Flûte harm. 8] : de grootste in grenenhout, met eiken monden, schimmelvorming vast te stellen; verder metalen pijpen met natuurlijke lengte; verder 20 overblazende (met 2 "harmonique"-gaatjes: één aan elke zijkant) Holpijp 8 [Bourdon 8] : baspijpen in hout, cfr. supra bij Gedekt 16; verder op de lade metalen gedekten en conische open fluiten Basviool 8 [Gambe 8] : tinnen pijpen; alle baarden vernieuwd door Loncke; in de bas pijpen met rolbaarden (origineel?), verder enkel zijbaarden (Loncke) Octaaf 4 [Prestant 4] : volledig op de lade; met expressions, enkel het hoogste octaaf met de stemhoorn gestemd Vulwerk 4k [Plein Jeu 5r] : het is niet meteen duidelijk of er in origine 5 koren geplaatst zijn; thans 4 koren; er zijn pijpjes toegevoegd door Loncke wat op een wijziging van de hoogteligging kan duiden; huidige samenstelling: C f 0 f 1 f / /3 1 1 / / / /3 2 / /3 2

7 I. Gr.Org. (2 deel) Schalmei 4 [Clairon 4] : de 17 grootste zijn ongewijzigd gebleven; in de middenregio zijn door Loncke koperen hulzen aangebracht; de 8 kleinste lingualen hebben dubbele bekerlengte; het hoogste octaaf bestaat uit labialen (origineel?) Trompet 8 [Trompette 8] : 2 pijpen staan afgevoerd naast de lade; de 8 kleinste hebben dubbele bekerlengte ("harmonique") Fagot 16 [Basson 16] : in tin; de grootste bekers vertonen doorzakkingen Roerfluit 4 [Flûte douce 4] : wijde roerfluit; de kleinste zijn conische open fluiten Kwint 2 2 /3 [Quinte 3] : signatuur van Schyven "Quinte Courtrai 3 P" Zwegel 2 [Doublette 2] : op dezelfde manier gesigneerd door Schyven; met expressions Kornet 5k [Cornet 5r] : geplaatst op twee verhoogde banken, tegen de zwelkas van het Réc.; beginnend op c 1 ; 5 koren: 8v, 4v, 2 2 /3 v, 2v en 1 3 /5 v; het 8v-koor is gedekt, de overige zijn wijde open fluiten; 4v met expressions II. Pos. Gemshoorn 8 [? ] : enge conische strijker van Schyven; corpus-o,/ boven = ½ corpus-o,/ onder; het pijprooster is gewijzigd; misschien is dit de originele Violino 4v, die al ten tijde van De Vaere naar 8v omgevormd was Gedekt 8 [voorm. Cor de nuit 8 of Bourdon 8?] : de grootste zijn in hout en staan achteraan, verder metalen gedekten, de kleinste zijn conische open fluiten Principaal 4 [Principal 8] : Schyven-pijpwerk opgeschoven tot 4v; pijprooster gewijzigd; het hoogste octaaf is van Loncke Gedektfluit 4 [Flûte 4?] : is een Flûte harmonique (dubbele corpuslengte); mogelijks betreft het de originele Flûte 4 die onder De Vaere tot 8v verlaagd was geweest Octaaf 2 [? ] : door Loncke samengesteld, met o.m. gerecupereerd Schyven-pijpwerk Terts 1 3 /5 : nieuw van Loncke Nazaardeke 1 1 /3 : deels nieuw van Loncke, deels samengesteld met ingekort Schyven-pijpwerk (uit Picolo 1?) Cimbelstem 3k : nieuw van Loncke Koptrompet 8 [Cor Anglais 8]: in de bas klassieke bekers in enge mensuur, in de discant zoals Engelse Hoorn (lange ondertrechter met daarop een aparte korte dubbelconus -- [Clarinette 8] : niet meer aanwezig III. Récit (volgorde: van achteraan in de zwelkas naar voor) Gedekt 16 [Bourdon 16] : 24 houten gedekten; terzijde afgevoerd staan de grootste, in grenenhout, met bruine verf

8 ingestreken; apart ingezette labia in eik, aangeschoefde voorslagen, zijbaarden; stoppen met eiken handvat; met regeling luchttoevoer in de voeten (origineel?); verder metalen gedekten Fluit 8 [Flûte traversière 8?] : de 12 grootste in hout, steminrichting d.m.v. een verplaatsbaar aangeschroefd plankje, metalen lap aan de mond als regeling; verder metalen open fluiten, met expression; de kleinste zijn overblazend (dubbele corpuslengte) Wilgenpijp 8 [Dolciana 8?] : volledig in metaal; de 12 grootste staan afgevoerd en hebben rolbaarden (origineel?); verder op de lade Fluit 4 [Flûte octaviante 4] : de grootste zijn gewone open fluiten, de volgende zijn overblazend ("octaviant" of "harmonique"); volledig van expressions voorzien, behalve de 12 kleinste die met de stemhoorn gestemd zijn; het rooster is hier gewijzigd (wegens een omwisseling?) Zweving 8 [Voix céleste 8] : 44 pijpen, c -f 3 ; de mensuur is ongeveer identiek aan die van de Wilgenpijp; volledig met expressions, behalve enkele van de kleinste Nazaard 2 2 /3 : nieuw van Loncke; metalen gedekten, verder open fluiten; ook het pijprooster is nieuw Regaal 8 [Voix humaine 8] : cylindrische bekers met deksel; smalle vertinde lepels; stemkrukken bovenaan omgeplooid tot een haakje (i.p.v. de traditionele ingevijlde inkeping); vanaf a 0 langere stevels Veldfluit 2 [Octavin harmonique 2?] : Schyven-pijpwerk dat enkele keren (deels) van functie veranderd werd; groot octaaf: met zijbaarden, was in origine overblazend, maar de "harmonique"-gaatjes zijn op een slordige manier dichtgesoldeerd; verder pijpen met dubbele corpuslengte en overblazend; de 7 kleinste pijpjes zijn nieuw van Loncke; de C-pijp draagt de inscripties C Doublet 2p ds Boniface positif (is er een verband met het Merklin/Schyven-orgel uit 1868 in Elsene Saint-Boniface?) Klein Vulwerk [Fourniture 3r] : ruim de helft van de pijpen (de grootste) is voorzien van een expression; alle pijpen zijn dermate hardhandig gestemd (zelfs die met een expression!) dat het corpus aan het labium doorbuigt; samenstelling: C c 0 c 1 c / / / /3 2 / /3 2 Trompet 8 [Trompette harmonique 8] : tinnen schalbekers; de expressions in de bekers zijn vermoedelijk niet origineel

9 (want niet overal aanwezig); wel waren er stem-insnijdingen, die nu slordig dichtgesoldeerd zijn, misschien heeft dit te maken met een toonophoging van 435 naar 440 Hz; de kleinste hebben dubbele bekerlengte ("harmonique") Hobo 4 [deels Basson-Hautbois 8] : de grootste zijn nieuw van Loncke, in spotted metaal; verder enkele pijpen met enkelvoudige trechtervormige beker en pijpen met hobo-bekers (smalle + wijdere trechter); sporadisch is boven of onder de midden-naad van de beker een gaatje gemaakt (intoneer-hulp? vermoedelijk niet origineel); sporadisch is vilt in de beker gekleefd (Loncke); stemkrukken op Franse wijze; 1 kleine pijp is verdwenen en vervangen door een labiaal-pijpje; origineel rooster behouden, in eik V. Pédales a) op de originele Schyven-laden: Open bas 16 [Contrebasse 16] : de grootste houten pijpen zijn terzijde opgesteld en verder op de lade; de 6 kleinste zijn in metaal; enkele grote houten pijpen staan buiten de orgelkast, achter de stellage die de balgen bevat, deze pijpen waren in origine gekropt en stonden misschien binnen in de kast Gedekt bas 16 [Soubasse bouchée 16] : houten gedekten, en de 6 kleinste in metaal Basfluit 8 [Grosse flûte] : wijde open fluit; in hout en de 9 kleinste in metaal Fluit 4 [Flûte 4] : volledig in metaal Bazuin 16 [Bombarde 16] : Schyven-pijpwerk, doch door Loncke voorzien van roodkoperen halzen Trompet 8 [Trompette 8] : Schyven-pijpwerk met sporadisch herstellingen door Loncke b) op een afzonderlijke nieuw electro-pneumatische lade van Loncke (in de stemgang tussen II en III): Gedekt 8 : pijpwerk van Schyven (in origine de Cor de nuit 8 of de Bourdon 8 van het Pos.?) Ruispijp 4k : nieuw van Loncke; spotted metaal; gebaseerd op 2 2 /3 v Windladen - de innerlijke werken-opstelling is als volgt: front I I I I [lege ruimte] II [ ] II [ ] III PED

10 - de centrale vierkantige ruimte die vrij gelaten is dient om doorgang te laten naar het klokkengat - tussen het eerste deel (8 spelen) en het tweede (7) van het Gr.Org. (I) ligt een stemgang van ca. 30 cm - II (gedeeld in C- en C#-kant) staat op een lager niveau III staat op een hoger niveau - het hele binnenwerk is zeer ruim bemeten opgesteld; dit resulteert echter in een zeer grote afstand tussen het front en het pedaalwerk - de windladen zijn van Schyven; ventielkassen etc. door Loncke aangepast aan de electro-pneumatiek - alle pijproosters op het Pos. zijn gewijzigd, behalve voor het tongwerk - sporadisch zijn nieuwe steun-brillen aangebracht, in multiplex - cancelindeling van het Réc.: CDEF# c 0 fi f# 3 A#G# AB f c# 0 GFD#C# - bij het Pedaal zijn stellingen en roosters nog origineel Tractuur - in origine mechanische tractuur, met assistentie van een Barker-apparaat; verdwenen - thans electro-pneumatische tractuur Windvoorziening - opgesteld in een aparte afgesloten kast, rechts naast het orgel - twee grote magazijnbalgen, op twee nivreau's boven elkaar geplaatst ORGELKAST - er is enkel een vrijstaande façade aanwezig, waarin in origine slechts ten dele sprekend pijpwerk aanwezig was; door Loncke zijn in het centrale deel nog wat meer pijpen sprekend gemaakt - achter het front staat het hele orgel, als het ware in een open opstelling; zonder dak (uitgezonderd de zwelkassen) - als afschermende zijwanden zijn er in de voet panelen aanwezig; deze vaste panelen zijn verhoogd met open panelen die gevuld zijn met houten vlechtwerk (door Loncke?) HUIDIGE TOESTAND - verval en ontregeling - er is vermolming ingetreden in de onderdelen in zacht hout (bijv. de luikjes van de zwelkassen); de zwelkas van het Positif is bovenaan erg vermolmd, en ook zijn sommige luiken weggenomen (waardoor er bijna geen crescendo-functie meer overblijft) - op sommige houten pijpen en op de zwelkas-luikjes van het

11 Reciet zijn sporen aan te treffen van condensatie en schimmelvorming (veroorzaakt door de verwarmingsinstallatie) - de pulpeten zijn versleten Onderzoek : A. Fauconnier & P. Roose, 23 juni & 15 dec meting op : om 12 u, 12 C, 52% vochtigheidsgraad

12 ARCHIVALIA - uitnodiging tot de inwijding van 9 maart 1887 : (bedrijfsarchief Delmotte (Doornik); met dank aan J.-P. Felix)

13

14

15 - inwijdingsprogramma d.d. 31 mei 1955 : (coll. Gabr. Loncke)

16

17 BIBLIOGRAFIE a) aangaande orgels vóór ) B. de Keyzer : Mr. Willem de Vaelbeke 1415, Joos de Bus 1514, Charles Waghers 1524, Michiel van Langhedul 1549, Jan Langhedul 1570, Jan vande Broucke 1581, Gerard Medaert 1638, Pieter Medaert 1679, in de St. Martenskerk te Kortrijk, in 'De Schalmei', jg. IV, Gent 1949, in de rubriek "Figuren uit Vlaanderens Orgelhistorie", blz (vermelding van activiteiten van de in de titel genoemde orgelmakers, zonder weergave van de archivalia). 2) A. Deschrevel : Aanvullingen betreffende "Figuren uit Vlaanderens Orgelhistorie", in 'De Schalmei', jg. V, Gent 1950, blz. 115 (1 addendum bij hierboven sub 1 vermeld artikel). 3) M.A. Vente : Proeve van een repertorium van de archivalia betrekking hebbende op het Nederlandse Orgel en zijn makers tot omstreeks 1630, uitg. Kon. Academie van België, Klasse der Schone Kunsten, Verhandelingen, Verzameling in-8, boek X, afl. 2; uitg. Paleis der Academiën, Brussel 1956; zie nr. 128, blz (weergave van diverse archivalia van 1413 tot 1604; als bronnen geeft Vente:) - Kortrijk, Stadsarchief, rekeningen der St. Maartenskerk - Th. Sevens, De St. Martenskerk te Kortrijk van den vroegsten tijd tot heden, Kortrijk, 1896, blz ) A. Deschrevel : De Kortrijkse orgelbouwers De Ryckere, in Handelingen v.d. Koninkl. Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk, nieuwe reeks, XXVII, 1954, blz ; [dit artikel verscheen ook in beknoptere vorm in : De Praestant, jg. III, 1954, blz ] zie blz. 105, , 111 en 112. *) een volledig geschiedkundig overzicht, met bronvermelding, is te vinden in A. Deschrevel : Het orgel in de St.-Maartenskerk te Kortrijk, in "Handelingen" (nieuwe reeks), uitg. Koninklijke Geschieden Oudheidkundige Kring van Kortrijk, deel XXXIII, , blz ; zie blz NOTA: Bibliografieën van vóór 1958 die in dit artikel van A. Deschrevel verwerkt werden, worden hier niet geciteerd. b) aangaande het Schyven-orgel, ab ) P. Schyven : Orgue monumental de la cathédrale d'anvers, Brussel, 1892, uitg. door de auteur; reprint SIC [J. Ferrard], Brussel, 1985; zie blz : Orgue de Saint-Martin, à Courtrai Nota : de hier weergegeven dispositie verschilt licht van deze die weergegeven is in het contract van 4 juli 1884 (zie A. Deschrevel, art.cit. infra); in Schyven's

18 publicatie ontbreekt de Montre 8 van Gr.Org. (wat een vergetelheid moet zijn) alsook de Flûte traversière 8 van Réc. (wellicht id.). 2) tijdschrift SINT-GREGORIUSBODE, jg. VII/2, 1937; blz , in de rubriek "Kerkmuzikaal nieuws": korte lofrede aan Oct. De Vaere n.a.v. diens jubileum van 50 jaar organist; bijgevoegd is een foto van De Vaere aan de Schyven-speeltafel : Vijftig jaar is 't geleden dat de heer Octave De Vaere te Kortrijk, samen met zijn oud-orgelleraar Mailly van Brussel, Callaert van Antwerpen en Van Reysschot van Gent, voor het eerst het nieuw orgel van St Maartenskerk bespeelde bij de plechtige wijding er van. E.H. Mervillie had te Torhout dien talentvollen jongen ontdekt. Hugo Verriest had hem reeds in zijn poëzis-klas te Yper bewonderend beluisterd op het klavier, E.H. J. Duclos zou hem den weg leeren naar 't Conservatorium van Brussel. Op 21-jarigen leeftijd kaapte hij er een eersten prijs voor orgel weg! Vijftig jaar lang heeft Mr De Vaere nu reeds dat schoone orgel van de hoofdkerk bespeeld tot meerdere eere Gods we denken hier aan zijn machtige tutti-improvisaties en tot inniger godsvrucht der geloovigen. We herinneren ons hier zijn wondere gave van bidden preludeeren. Stilleweg, doch niet onopgemerkt door zijn talrijke vrienden en vereerders, heeft M. De Vaere dit jubileum gevierd: luidop echter wenschen we hem hier welgemeend dat hij zijn orgel nog vele jaren lang zou mogen "laten zingen" voor O.L.Heer. De heer O. De Vaere aan zijn orgel.

19 3) tijdschr. DE PRAESTANT, jg. IV, 1955, blz. 78. [bericht over de orgelinwijding op 31 mei 1955] 4) A. Deschrevel : Overzicht van de orgels gebouwd door wijlen Jozef Loncke, in DE PRAESTANT, jg. VIII, 1959, blz blz. 59: Kortrijk, St-Maarten, ombouw orgel Schyven, 43 sp., 3 kl., ped. 5) A. Deschrevel : Het orgel in de St.-Maartenskerk te Kortrijk, in "Handelingen" (nieuwe reeks), uitg. Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk, deel XXXIII, , blz Het zou buitenproportioneel zijn om deze uitstekende, maar ook zeer omvangrijke studie (34 blz.!), hier integraal over te nemen; we citeren daarom enkel het gedeelte dat over het orgel van 1887 handelt. - blz : Na de brand duurde het tot 1883 vooraleer er spraak was van een nieuw orgel. Er deden zich heel wat moeilijkheden voor in verband met het doksaal dat vóór de toren gebouwd werd tussen de twee laatste kolommen in, en dat groot en stevig genoeg moest zijn om aan het orgel, de zangers en het orkest plaats te bieden. Voor de bouw van het instrument werd onderhandeld met de firma Pierre Schyven & C ie, die het orgelbouwbedrijf van Merklin & Schütze voortzette en gevestigd was te Brussel in de Francartstraat nr. 25. Zelfs moet er een ogenblik spraak geweest zijn Aristide Cavaillé-Coll uit Parijs aan te spreken voor het bouwen van dit orgel, doch de adviseur, pastoor Busschaert, uit Vichte, wees de deken op het grote prijzenverschil tussen beide firma's "... Je ne veux nuire en rien à M. Cavaillé que je considère comme le premier facteur de France et de Belgique; seulement comme on a bien voulu me consulter, je crois de mon devoir de vous faire remarquer l'énorme différence de prix. Etes-vous très riche et la question d'argent ne vous embarasset-elle pas, prenez Cavaillé Sinon je vous recommande très vivement Mr Schyven..." In een eerste ontwerp (dat niet bewaard bleef) was voor het pedaal een Sousbasse 32 voet gepland; Busschaert vond dit onverantwoord en wenste in de plaats een Contrebasse 16; in dit geval mocht ook de Violoncelle wegvallen. Het tweede ontwerp (juni 1883) telde 42 spelen, verdeeld over drie klavieren en pedaal, met 16 combinatie- en koppelpedalen; Busschaert een gedegen orgelkenner en fijn musicus verzette zich tegen het effet d'orage en het tremolo-pedaal, op het groot-orgel wenste hij een Tierce geplaatst te zien "J'approuve volontiers cette composition. Seulement deux remarques: 1 Peut-être une tierce au grand-orgue ne serait pas

20 de trop. 2 Je ne comprends absolument pas l'utilité du trémolo et de l'effet d'orage. Je déteste quant à moi, ces jeux d'effet." Ten slotte werd door Schyven een derde samenstelling voorgelegd, welke Busschaert persoonlijk naar Brussel ging bespreken Pastoor Busschaert besprak o.m. een Montre 16 op het Groot- Orgel; een Bourdon 16 en Fourniture 3 r. op het Reciet. Deze spelen zouden bekostigd worden door de Pastoor-Deken. Verder eiste hij op het Groot-Orgel een Gamba 8 in plaats van een Salicional; op het Positief moest de Unda Maris vervangen worden door een Bourdon 8; het Flageolet door Violino 4; de Baryton 4 door Cor Anglais 8. Aan het Reciet moest een Bourdon 8 toegevoegd om meer grondtoon te hebben; de Viole de Gambe moest er vervangen door Dolciana 8. Na heel wat gedachtenwisselingen kwam men op 4 juli 1884 tot volgend definitief akkoord: 1 er Clavier : Grand Orgue (56 n.) 1 Place libre Montre 16 2 Montre 8 3 Flute harmonique 8 4 Bourdon 16 5 Gambe 8 6 Bourdon 8 7 Prestant 4 8 Flute douce 4 Jeux de combinaison 9 Quinte 3 10 Doublette 2 11 Plein Jeu 5 r. 12 Cornet 5 r. 13 Basson Trompette 8 15 Clairon 4 2 me Clavier : Positif (56 n.) 1 Principal 8 2 Cor de nuit 8 3 Bourdon 8 4 Flute 4 5 Violino 4 6 Picolo 1 7 Clarinette 8 8 Cor Anglais 8 3me Clavier : Recit expressif (56 n.) 1 Place libre Bourdon 16 2 Flute traversière 8 3 Bourdon 8 4 Dolciana 8 5 Voix céleste 8 (44 n.) 4 me Clavier : Pédales séparées (30 n.) 1 Contrebasse 16 2 Soubasse bouchée 16 3 Grosse flute 8 4 Flute 4 Combinaisons 5 Bombarde 16 6 Trompette 8 Pédales d'accouplement & de Combinaisons 1 Effet d'orage 50 2 Tirasse Grand Orgue 3 Tirasse Positif 4 Tirasse Recit 5 Grand orgue à la machine 51 6 Recit au Grand Orgue 7 Positif au Grand Orgue 8 Recit au Positif 9 Recit octave grave au Grand Orgue 10 Combinaisons Grand Orgue 11 Combinaisons Pédales 12 Expression 13 Tremolo Recit 14 Tremolo Positif

21 6 Flute octaviante 4 7 Octavin harmonique 2 8 Place libre Fourniture 3 r. 9 Trompette harmonique 8 10 Basson Hautbois 8 11 Voix humaine P. Schyven heeft de effectmiddelen tremolo en orage (waarbij de drie laagste noten van het pedaal ingedrukt worden) toch op het orgel geplaatst, spijt het verzet van Busschaert. 51. Bedoeld wordt hier de Machine Pneumatique : un appareil puissant, système perfectionné, à pistons, qui correspondra aux mecanismes et claviers du Grand-Orgue et propre à recevoir sur ce clavier, les jeux des autres claviers à mains, pour obtenir ainsi le plein développement de tout la puissance de l'instrument et une grande precision de fonctionnement de ces claviers. (Devis,art.6) Het nieuw instrument, dat fr. kostte, werd op 9 maart 1887 goedgekeurd door een groep vooraanstaande organisten : Edgar Tinel, bestuurder van het Lemmensinstituut te Mechelen; Jos. Callaerts, organist aan de kathedraal te Antwerpen; Alphonse Mailly, orgelleraar aan het Kon. Conservatorium te Brussel; D. Van Reysschoot, organist aan de St.-Niklaaskerk te Gent; Ferdinand Van Eeckhout, organist-titularis van het orgel; dit onder het voorzitterschap van Kan. P.J. Van Damme; Eerw. Heer Pieter Busschaert was verslaggever Zie bijlage III. Uit het proces-verbaal van de orgelexpertise blijkt dat Deken Karel Roets beloofd had de drie spelen in het bestek aangeduid met de woorden "place libre" persoonlijk te bekostigen. Vooraleer het orgel klaar kwam was de Deken reeds overleden; 53 toch werden die spelen van meetaf aan in het orgel geplaatst. 53. Carolus-Josephus Roets overleed te Kortrijk op 25 mei Dat Schyven goede instrumenten leverde moet niet meer betoogd; de vele orgels van hem thans nog in gebruik getuigen voor de degelijkheid van zijn werk. De firma zelf zal het orgel onderhouden hebben tot in 1905, jaar waarin Pierre Schyven zich uit de zaak terugtrok; het is zelfs waarschijnlijk dat een of ander oud-meesterknecht van de firma het orgel geregeld stemde tot aan de eerste wereldoorlog. Intussen had Octave De Vaere de organistenbank overgenomen; hij zou dit ambt vijftig jaar waarnemen ( ). In die tijd onderging het instrument een paar kleine wijzigingen : het positief werd in een zwelkast gestoken; de Flute 4 en Violino 4 hiervan werden verlaagd tot 8 voet spelen; wie deze werken uitvoerde is ons onbekend. Wellicht was het Oscar Anneessens, uit Kortrijk, die ook het orgel onderhield tussen de beide wereldoorlogen. Hoe degelijk een orgel ook gebouwd is, toch komt er onvermijdelijk sleet op het regeerwerk en moeten de lederen ventielen na een zeker aantal jaren vervangen worden. In 1954 verving Jozef Loncke, orgelbouwer te Esen, de mekanische traktuur van

22 het orgel door het electrisch systeem. Van de gelegenheid werd gebruik gemaakt om het klankbeeld van het instrument enigszins te wijzigen; immers wanneer het orgel gebouwd werd, gold als ideaal het symfonisch-orchestrale orgel, sedertdien ontstond een herwaardering voor de klassieke orgelmuziek en meteen voor het polyfonische orgel. De huidige samenstelling ziet er als volgt uit: Hoofdwerk (56 noten) 1 Principaal 16 2 Gedekt 16 3 Prestant 8 4 Gedekt (Holpijp) 8 5 Fluit 4 6 Basviool 8 7 Oktaaf 4 8 Roerfluit 4 9 Kwint 2 2/3 10 Zwegel 2 11 Kornet 5 k. 12 Vulwerk 4 k. 13 Fagot Trompet 8 15 Schalmei 4 Voetwerk (30 noten) 1 Openbas 16 2 Gedektbas 16 3 Basfluit 8 4 Gedekt 8 5 Fluit 4 6 Ruispijp 4 k. 7 Bazuin 16 8 Trompet 8 Positief (in zwelwerk) (56 noten) 1 Gedekt 8 2 Gemshoorn 8 3 Principaal 4 4 Gedektfluit 4 5 Oktaaf 2 6 Terts 1 3/5 7 Nazaardeke 1 1/3 8 Cimbelstem 3 k. 9 Koptrompet 8 Reciet (in zwelwerk) (56 noten) 1 Gedekt 8 2 Fluit 8 3 Wilgenpijp 8 4 Zweving 8 5 Fluit 4 6 Nazaard 2 2/3 7 Veldfluit 2 8 Klein Vulwerk 3 k. 9 Regaal 8 10 Trompet 8 11 Hobo 8 Speelhulpen Crescendopedaal Volledig nieuwe spelen hierin zijn : Nazaard 2 2/3, Terts 1 3/5, Nazaardeke 1 1/3 (40% tin), Cimbelstem en Ruispijp (50% tin). De heer Albert Van Haute volgde Mr De Vaere op als organist en neemt nog steeds dit ambt waar. - blz : (bijlage 3) Procès-verbal de l'expertise des orgues, du 9 Mars Appelés, le 9 Mars 1887, par le Conseil de Fabrique de l'église de St. Martin à Courtrai, à l'effet d'expertiser le nouvel orgue construit par la maison Pierre Schyven et Cie, établie à Bruxelles, nous : Chanoine Van Damme, nommé Président du jury, Edgar Tinel, Directeur de l'école de musique religieuse (institut Lemmens) à Malines, Callaerts, organiste à la Cathédrale et professeur d'orgue, à l'école de musique d'anvers, Alphonse Mailly, professeur d'orgue au Conservatoire Royal de Bruxelles, premier organiste du Roi, Van Reysschoot, organiste et maître de Chapelle de St. Nicolas à Gand, Van Eekhoudt, maître de Chapelle de St. Martin à Courtrai, et Busschaert, curé de Vichte, nommé rapporteur, déclarons avoir

23 examiné l'orgue dans toutes ses parties et consignons ici le résultat de notre examen. Cet examen a eu d'abord pour objet l'égalité et la puissance des jeux, la vérité et la variété des timbres. Nous avons examiné chaque jeu note par note, puis par accords; ensuite nous avons réuni les jeux de même famille, et enfin pris des ensembles de diverses familles. Cet examen, auquel nous avons consacré un temps considérable, nous a complètement satisfaits. L'égalité des jeux est parfaite; leur timbre propre bien caractérisé, leur sonorité riche et pure; ronde et moëlleuse, sans être sourde, pour les fonds; brillante et éclatante, sans être criarde ou stridente, pour les jeux d'anches; et l'ensemble produit un effet puissant et grandiose. Quelques-uns d'entre ces jeux imitent singuliérement leurs congénères homonymes de l'orchestre, tels que le Hautbois, le Basson 16 p., la Trompette harmonique du récit, et surtout la Gambe, qui vous donne une ilusion de Violoncelle; mais, le jury estime que les plus beaux effets de l'orgue sont produits par ses jeux de fonds admirables, sagement mélangés à d'excellents jeux de mutation. Parmi ces derniers nous signalons la petite Fourniture adjointe au Bourdon 16 p., et autres jeux du récit. Nous ne pouvons louer assez, dans la composition des grandes orgues, cette combinaison qui transforme le clavier du récit en un grand-orgue adouci. Après cet examen détaillé, le jury a tenu à se rendre compte de la partie mécanique de ce vaste instrument. L'un de ses membres s'est mis au clavier et a procédé à différentes expériences pour s'assurer si la ventilation, les sommiers, ainsique la transmission instantanée des mouvements des claviers aux tuyaux ne laissaient rien à désirer. La soufflerie, pleine de vent, est assez abondante pour soutenir pendant un laps de temps relativement considérable, toute intervention des souffleurs cessant, les accords les plus nourris sur les trois claviers réunis au pédalier; ce qui indique une surabondance de vent pour les besoins usuels de l'instrument. La distribution du vent, cette partie si mal traitée dans beaucoup d'instruments, ne laisse rien à désirer dans l'orgue de St. Martin. Nous avons fait prendre de grands accords soutenus dans les dessus des claviers réunis, tout en faisant frapper d'autres accords "staccato" dans la basse; la justesse des octaves supérieures n'a pas varié, preuve incontestable de la bonne distribution du vent et de l'excellente facture des sommiers. Grâce aux machines pneumatiques dont l'instrument est pourvu, le toucher des claviers, même accouplés, est extrêmement facile et les notes répondent avec une rapidité électrique aux doigts de l'organiste. Enfin, après avoir soumis le mécanisme à toutes les épreuves dont il n'aurait pû triompher s'il n'avait été aussi bien conçu, les membres du jury sont entrés dans le corps de l'instrument, l'ont visité en détail et examiné de près chaque partie de son mécanisme. C'est peut-étre par sa belle ordonnance, si claire dans sa complication, par ses leviers pneumatiques, et par le fini de toutes ses parties, que l'orgue de St. Martin se désigne le mieux à l'admiration des connaisseurs. C'est par le mécanisme, nous ne pouvons assez l'affirmer, par la ventilation et la combinaison des gravures des sommiers, que les instruments se font une réputation, sans celà les tuyaux perdent bientôt leur accord, leur puissance de sonorité et l'orgue se détruit.

24 Cet examen approfondi nous permet de déclarer que la maison Pierre Schyven et Cie a fourni à l'église de St. Martin à Courtrai un instrument de premier ordre et qui peut, sans exagération, passer pour un des spécimens les plus réussis et les plus complets de la grande facture en Belgique. Les membres du jury : Le rapporteur : Le président du jury : P. Busschaert P.J. Van Damme D. van Reysschoot Edgar Tinel F nand Van Eeckhout Jos. Callaerts Alphonse Mailly Note supplémentaire. Les Facteurs ont attiré l'attention du jury sur le contrat signé, au nom de la fabrique, par feu le Révérend Doyen Roets, et qui comportait trois places libres sur différents sommiers; c'est-àdire, que tout devait être disposé dans l'orgue pour recevoir l'adjonction des trois jeux suivants : au grand-orgue : Montre 16 p. au récit : Bourdon 16 p. Fourniture 3 rangs. Monsieur Roets avait promis de payer ces jeux, et ils étaient déjà exécutés avant la mort du regretté Doyen. Les facteurs se fondant sur leur haute utilité dans un pareil orgue, ont offert de les placer provisoirement, en laissant au jury la faculté de décider de l'utilité de leur maintien. Après audition, le jury estime que ces jeux sont d'une utilité incontestable et que leur suppression ôterait à l'orgue une partie de son caractère majestueux. Les plus beaux effets du clavier de récit sont produits par le Bourdon 16 et la Fourniture combinés aux autres jeux de fonds. Les membres du jury : Le rapporteur : P. Busschaert Le président : P.J. Van Damme D. van Reysschoot Edgard Tinel F nand Van Eeckhout Jos Callaerts Alphonse Mailly 6) Programmabrochure "Dag van het Orgel" regio Kortrijk, 27 sept. 1998, blz : Het Schyven-orgel Op 7 augustus 1862 sloeg de bliksem in op de kerktoren. De toren brandde af en joeg het bestaande orgel mee de vernieling in. In 1883 begonnen onderhandelingen met de Brusselse orgelbouwer Pierre Schyven. Een korte tijd nog overwoog men gesprekken aan te gaan met Aristide Cavaillé-Coll, de illustere Parijse bouwer, maar het grote prijsverschil deed algauw de balans ten gunste van Schyven overslaan. Op 9 maart 1887 keurde een bevoegde commissie (met o.a. Edgard Tinel) het nieuwe instrument goed, dat tot één van de beste in die tijd moest gaan behoren. In de periode kreeg het positief nog een zwelkast en werden nog enkele wijzigingen in de dispositie doorgevoerd. Joseph Loncke (Esen) verving in 1954 de mechanische tractuur door een elektrische, een rage uit die tijd. Ook het klankbeeld veranderde. Het ideaal van het symfonische orgel maakte plaats voor een meer klassiek en

25 polyfoon ontwerp. Het Loncke-orgel [... ] 7) J.-P. Felix : Alphonse Mailly et l'orgue (vol. I & II), uitg. door de auteur, Brussel, 2005; blz : 1887, 9 mars : COURTRAI (Eglise St-Martin). Expertise et inauguration de l'orgue P. Schyven & Cie [de auteur citeert hoofdzakelijk - het artikel van A. Deschrevel, cfr. supra - de uitnodiging tot de inwijding (document aanwezig in archief orgelbouwers Delmotte in Doornik), id. - de publicatie "Orgue Monumental..." van Schyven, id.]

26 ICONOGRAFIE 1) Organist Octaaf Devaere aan de (nu verdwenen) Schyvenspeeltafel, rond 1900 bron:

27 2) K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, cliché B27728 (1942), middenbeuk KIK-IRPA, Brussel

28 3) van (W. Verburg, 2001) 4) van De Loncke-speeltafel van 1954

29 B. Het koororgel ORGEL Auteur instrument : Jos Loncke & Zonen (Esen) Bouwjaar : 1968 In 1978 werden aan het instrument nog 2 registers bijgevoegd. Koororgel ingebouwd in de voet van een barok retabel met schilderij (voormalig hoogaltaar). Instrument met 2 klavieren & pedaal; 7 registers. BIBLIOGRAFIE Programmabrochure "Dag van het Orgel" regio Kortrijk, 27 sept. 1998, blz : Het Schyven-orgel [... ] Het Loncke-orgel Sedert mei 1968 beschikt de Sint-Maartenskerk over een tweede, kleiner orgel. Enkele jaren voordien had men, na afbraak van de neogotische koorafsluiting, aan het oostelijke uiteinde van het hoogkoor een nieuw en zeer hoog barok retabel geplaatst. Intussen had het conciliedocument van 1963 aangaande de liturgische vernieuwing de positie van het altaar in onze kerken grondig gewijzigd. Zodoende kwam er voor het enorme barokke retabel nooit een altaar. Op de plaats voor het altaar kwam dan het koororgel. Het werd gebouwd door de firma Jos. Loncke uit Esen en voltooid op 13 mei 1968 naar aanleiding van het jubileum van Deken Kan. Jozef Verheecke. Oorspronkelijk bezat het 4 registers op 1 manuaal en 2 andere op het tweede manuaal. Ter gelegenheid van de restauratiewerken werd vanaf 20 november 1978 rond het groot orgel een volledige bekisting aangebracht, om het instrument te beveiligen tegen stof en vuil. In die periode was alleen het kleine koororgel in gebruik. In diezelfde periode werd het kleine orgel door dezelfde firma J. Loncke uitgebreid met nog 2 registers.

30 ICONOGRAFIE K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, cliché M52660 (1970), orgel Loncke KIK-IRPA, Brussel