Onderdeel literatuuronderzoek

Transcriptie

1 Onderdeel literatuuronderzoek In het kader van Circus van het eenzame hart SWO Buren A. Kuijpers December 2007 N /AKU-cl/ SPECTRUM Centrum Maatschappelijke Ontwikkeling Gelderland

2

3 Inhoud 1. Het verschijnsel eenzaamheid Oorzaken eenzaamheid Gevolgen eenzaamheid Beeldvorming Beeldvorming veranderen Eenzaamheid bij ouderen Signaleren van eenzaamheid Valkuilen Kansen Interventieprojecten Bestaande interventies Zijn interventies succesvol? Aanbevelingen Mentaliteitsverandering Bevordering deskundigheid hulpverleners Algemene aanbevelingen...16 Bijlage 1. Onderzoek naar het verschijnsel sociaal isolement

4

5 1. Het verschijnsel eenzaamheid In de literatuur over eenzaamheid zijn verschillende definities en omschrijvingen van het begrip eenzaamheid in omloop. Een aantal elementen is echter gemeenschappelijk. Zo is eenzaamheid geen synoniem voor alleen zijn. Iemand kan zich eenzaam voelen in een groot gezelschap, terwijl iemand die alleen is niet eenzaam hoeft te zijn. Eenzaamheid is een gevoel, een subjectief gegeven. Wanneer dit gevoel als negatief wordt ervaren, is er sprake van eenzaamheid. Eenzaamheid is het als negatief ervaren verschil tussen de kwaliteit van de relaties die men onderhoudt en de relaties zoals men zich voor zichzelf zou wensen. Van sociale eenzaamheid is sprake bij het ontbreken van contacten met mensen waarmee men bepaalde gemeenschappelijke kenmerken deelt, zoals vrienden of vriendinnen. Emotionele eenzaamheid treedt op als iemand een hechte, intieme band mist met één ander persoon, in de meeste gevallen een levenspartner. Eenzaamheid is niet alleen een probleem van ouderen. Sociaal isolement komt onder alle lagen van de bevolking voor en blijkt een relatief zelfstandig verschijnsel te zijn dat niet simpelweg te herleiden is tot factoren als leeftijd, burgerlijke staat of arbeidssituatie. 1 Sociaal geïsoleerden hebben weinig contacten waaraan ze adequate steun kunnen ontlenen. Ook worden ze geplaagd door gevoelens van eenzaamheid. Aan de hand van een typologie aan sociale contacten zijn vier groepen te onderscheiden: sociaal weerbaren; contactarmen; eenzamen; sociaal geïsoleerden. De sociaal weerbaren vormen de grootste groep (64%). Zij hebben een groot netwerk en voelen zich niet eenzaam. De contactarmen (8%) hebben een klein, maar adequaat netwerk en zij voelen zich niet eenzaam. De groep eenzamen (22%) voelt zich eenzaam, ondanks hun grote netwerk. De groep sociaal geïsoleerden (6%) tenslotte heeft een klein netwerk. Dit netwerk is niet adequaat en ze worden geplaagd door eenzaamheid. Zowel de groep contactarmen als de groep eenzamen lopen ieder op hun eigen manier een bepaald risico voor sociaal isolement. 1.1 Oorzaken eenzaamheid Eenzaamheid wordt veroorzaakt door zowel individuele als maatschappelijke factoren. Individuele factoren, zoals: verlies van de partner, relatieproblemen en langdurige mantelzorg hebben veel invloed op de sociale netwerken van mensen. Dat geldt eveneens voor maatschappelijke factoren, zoals: verlies van werk, slechte scholing of inkomensdaling. Individuele factoren van structurele aard, zoals een ongelukkige jeugd of gebrek aan persoonlijke competenties blijken nog doorslaggevender te zijn voor sociaal isolement. Sociale isolatie is vergelijkbaar met het fenomeen armoede. Leven in armoede gaat dikwijls over van generatie naar generatie 2. Dat zelfde geldt voor sociaal isolement. 1 Hortulanus, R., A. Machielse, L. Meeuwesen. Sociaal isolement. Een studie over sociale contacten en sociaal isolement in Nederland. Elsevier Overheid, s Gravenhage, Machielse, A. Onkundig en onaangepast. Een theoretisch perspectief op sociaal isolement. Utrecht, Jan van Arkel, 2006 Spectrum CMO Circus van het eenzame hart 1

6 Vaak blijkt dat bij deze mensen vroeger als kind ook nooit bezoek over de vloer kwam en vriendjes en vriendinnetjes niet welkom waren. Om een sociaal netwerk te hebben, moet je vertrouwen hebben in andere mensen, je betrokken voelen bij anderen en sociale omstandigheden kunnen aanvoelen. Dat zijn dingen die je als kind leert. Als je dat niet hebt geleerd, kan je ze later ook niet overbrengen. Sociale geïsoleerden hebben vaker last van onverwerkte gebeurtenissen uit het verleden, zijn minder competent in persoonlijk opzicht en maatschappelijk gezien minder actief. Zij zijn vaker aangewezen op vormen van professionele hulp en ervaren de afhankelijkheid niet altijd als positief. 1.2 Gevolgen eenzaamheid Sociaal isolement heeft grote gevolgen voor iemands welzijn en het maatschappelijk functioneren van mensen 3. Eenzaamheid treft het individu en de maatschappij.. Eenzame mensen hebben vaker last van een verminderd zelfrespect, een pessimistische kijk op de toekomst, depressieve klachten en angststoornissen. Lichamelijk gezien komen bij eenzame mensen meer aandoeningen voor: hoofdpijn, maagpijn, ademhalingsproblemen en slaapproblemen eventueel gekoppeld aan een gebrek aan eetlust, overmatige alcoholconsumptie en een bovengemiddeld gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen. Ook leidt eenzaamheid mede tot psychische en fysieke klachten en daarmee tot een zorgvraag. Sociaal isolement zet mensen op een maatschappelijke achterstand. Vanuit dit oogpunt is sociaal isolement op te vatten als een nieuwe vorm van maatschappelijke ongelijkheid en maatschappelijk isolement. Mantelzorgers lopen eveneens een risico om sociaal geïsoleerd te raken, doordat veel van hun tijd en energie gericht is op verzorging. Dit gaat ten koste van het onderhouden van het eigen sociaal netwerk. Een specifieke aandachtsgroep zijn de mantelzorgers van allochtone afkomst. Naast de belasting van de zorg voor hun ouders, hebben zij te maken met taal- en cultuurverschillen en de onbekendheid met de reguliere zorgvoorzieningen die eenzaamheid in de hand werkt. 4 Sociaal isolement raakt aan drie centrale doelstellingen van vigerend overheidsbeleid: zelfredzaamheid, maatschappelijke participatie en sociale samenhang. De wet Wmo gaat uit van een civil society. De overheid stimuleert sociale betrokkenheid en participatie. De Nederlandse overheid heeft alleen zorgplicht als er geen huisgenoten zijn die de opvang kunnen verzorgen. De verantwoordelijkheid voor de zorg schuift steeds meer naar het gezin. Eenzaamheid is ook een gevolg van maatschappelijke ontwikkelingen 5. In onze ingewikkelde maatschappij is het steeds moeilijker voor mensen om alles bij te benen. Er is steeds meer sprake van winnaars en losers, haves en have nots. Er wordt veel van iemand verwacht. Je moet veel meer dan vroeger in staat zijn je eigen leven in te richten, je eigen doelen kunnen stellen en na te streven. Daar heb je vaardigheden voor nodig. Mensen moeten sociale relaties kunnen opbouwen nu dat zij niet meer vanzelfsprekend kunnen terugvallen op familie, kerk of de lokale gemeenschap. De vraag om zelfredzaamheid vraagt om nieuwe competenties en kent daarmee kwetsbaren en uitvallers. 3 Hortulanus, R. e.a. 4 GSOH Nieuwsbrief Wonen met zorg, nummer 3, oktober Hortulanus, R. e.a. Sociaal isolement 2 Circus van het eenzame hart Spectrum CMO

7 Het lokale welzijnsbeleid is de afgelopen periode in inhoudelijk opzicht meer georiënteerd op het scheppen van voorwaarden voor maatschappelijke participatie en economische zelfstandigheid. Dit is vaak ten kostte gegaan van haar bijdrage aan het alledaagse leven van mensen via het bevorderen van sociale competenties, het organiseren van informele steun of het stimuleren van ontmoeting. Professionals in deze sector staan niet meer midden in het alledaagse leven en vangen ook minder signalen van sociaal isolement op. Ten aanzien van het alledaagse leven geldt dat de autonomie en de privé-sfeer zoveel mogelijk gerespecteerd diende te worden. Dit uitgangspunt viel goed samen met het zich terugtrekken van het welzijnswerk in bepaalde accommodaties en coördinatiewerkzaamheden. 1.3 Beeldvorming Eenzaamheid is volgens ouderen een beladen begrip (zielig, hulpbehoevend). Het Circus van het eenzaam hart is een campagne gericht op veranderen van dit beeld van eenzaamheid. Mensen die eenzaam zijn, worden nu vaak als slachtoffer bestempeld door henzelf en de omgeving. 6 Het beeld van sociaal geïsoleerde ouderen, zoals beschreven in de literatuur, is het beeld van voornamelijk ouderen en vrouwen die hun partner verloren hebben. Ze hebben geen werk, zijn onzelfstandig en afhankelijk. Volgens deze beeldvorming zijn deze mensen het best te helpen door ze te laten participeren in de samenleving door werk of vrijwilligerswerk. Of door laagdrempelige voorzieningen aan te bieden waar ze anderen kunnen ontmoeten. Maar deze mensen zijn moeilijk de drempel over te krijgen, want daar zou hun onvermogen opnieuw gestalte krijgen 7. Vaak zijn er andere problemen die eerst moeten worden opgelost voor ze kunnen deelnemen aan het maatschappelijke leven. Onderzoek naar sociale isolatie laat verder zien dat er sprake is van verschillende groepen die sociaal geïsoleerd zijn. Niet alle groepen hebben behoefte aan hulp of ondersteuning. Sterker nog: ze zijn tevreden met het door henzelf gekozen isolement. Het zijn zelfstandige, zelfredzame mensen. Ze hebben geen werk en geen sociale contacten. Ze vallen vaak niet op. Ze doen geen beroep op anderen. Het ontbreekt met name aan betekenisvolle relaties, vriendschappelijke contacten en emotionele steun bij anderen. In zeker opzicht zijn ze in het kader van de Wmo ideale burgers. Want ze zijn zelfredzaam. Maar als er echt iets gebeurt, zijn ze voor 100% aangewezen op professionals, want een vangnet hebben ze niet. Het faciliteren van mensen die niet zelf in staat zijn een netwerk op te bouwen is een taak van de wet Wmo 8. Ouderen op het platteland lopen minder kans om eenzaam te worden dan stadsbewoners 9. Netwerken van stadsbewoners zien er over het algemeen minder gunstig uit dan die van dorpsbewoners. Netwerken van dorpsbewoners zijn over het algemeen iets groter en hechter en ze worden positiever gewaardeerd. Ook bestaan deze netwerken vaak uit familieleden. 6 Voorstel: Circus van het eenzaam hart. 7 Machielse, A. 8 Machielse, A. 9 Hortulanus, R. Spectrum CMO Circus van het eenzame hart 3

8 Vooral de positieve waardering, het subjectieve element, levert in vergelijking met stadsbewoners minder mensen met eenzaamheidsgevoelens op. Hoewel allerlei maatschappelijke ontwikkelingen in de samenleving ook invloed hebben gehad op de sociale structuur in de dorpen blijken dorpsbewoners een sterkere binding te hebben met hun woonplaats dan stadsbewoners. De bevolkingssamenstelling speelt hierbij een belangrijke rol. Door de heterogeniteit in steden in dorpen wonen meer mensen met overeenkomstige kenmerken krijgt sociaal isolement een grotere kans. Ook de gerichtheid op de lokale samenleving lijkt een beschermingsfactor tegen sociaal isolement. Lokale sociale oriëntatie kan gezien worden als een goede indicator voor sociale cohesie en sociale integratie. 1.4 Beeldvorming veranderen Een heel ander manier van kijken naar ouder worden, is nuttig en nodig om de beeldvorming te veranderen. 10 Een te eenzijdige nadruk op chronologische leeftijd is gevaarlijk, omdat het leven van de zogenaamde ouderen voortdurend het gevaar loopt aan kwaliteit in te boeten, omdat het in de pas moet lopen met het op leeftijd gerichte beleid van allerlei organisaties. Ouder worden betekent namelijk niet automatisch het inboeten van zelfstandigheid, zelfredzaamheid, meer hulpbehoevend zijn en minder actief kunnen en willen deel uitmaken van de samenleving. Chronologische leeftijd is een maatschappelijke constructie met vele belangrijke praktische (vooral ook problematische) gevolgen, maar een zeer rudimentaire benadering van ouderen en het ouder worden. Dat betekent nog niet dat we zonder chronologische tijdmeting kunnen. Het gaat erom de relativiteit ervan te onderkennen en ook andere benaderingen toe te laten om de temporele aspecten van het ouder worden te leren begrijpen. In alle beleidsmodellen en demografische prognoses speelt chronologische tijdmeting een dominante rol, omdat men primair geïnteresseerd is in aantallen en gemiddelden die als uitgangspunt dienen voor schattingen van de betreffende budgettaire consequenties. De maatschappij moet anders gaan aankijken tegen ouderen. De ouderen zelf moeten daar ook een belangrijke rol in spelen, omdat zij de eerste generatie van de grijze golf zijn die ouder worden en rijker zijn. 10 Baars, J. Het nieuwe ouder worden. Paradoxen en perspectieven van leven in de tijd. Uitgeverij SWP, Amsterdam, Circus van het eenzame hart Spectrum CMO

9 2. Eenzaamheid bij ouderen Eenzaamheid komt voor onder alle bevolkingsgroepen. Toch bestaat de indruk dat bij ouderen relatief meer eenzaamheidsgevoelens voorkomen. Bij het ouder worden krijgen mensen meer te maken met omstandigheden in het leven die eenzaamheid vergoten. Hierbij kunnen we denken aan het verliezen van dierbaren, het terugtreden uit het arbeidsproces, een verhuizing, een sterke inkomensdaling en het ontstaan van lichamelijke aandoeningen en daarmee samenhangende beperkingen. Uit ouderenonderzoek in de regio Gelre-IJssel blijkt dat 4 op de 10 ouderen in meer of mindere mate te kampen heeft met eenzaamheid 11. Deze uitkomsten komen overeen met die van de ouderen in heel Oost-Nederland en zijn ook vergelijkbaar met die van andere regionale ouderonderzoeken. In de volwassen bevolking komt eenzaamheid iets minder voor dan bij ouderen. Ter vergelijking: 37% van de volwassen bevolking tussen jaar is matig tot zeer eenzaam. 12 Bij 36% van de eenzame ouderen is sprake van sociale eenzaamheid, bij 19% is sprake van alleen emotionele eenzaamheid en bij 45% is sprake van zowel sociale als emotionele eenzaamheid. Emotionele eenzaamheid komt vaker voor bij 75-plussers, terwijl sociale eenzaamheid iets vaker voorkomt bij ouderen tot 75 jaar. Verder blijkt dat eenzame ouderen relatief vaak alleen wonen, een laag inkomen hebben, woonachtig zijn in stedelijk gebied, mobiliteitsbeperkingen hebben en psychisch ongezond zijn in vergelijking met de totale groep ouderen. Deze risicofactoren komen vaker voor naarmate de eenzaamheid toeneemt. Eenzame ouderen hebben minder vaak contact met familie, vrienden, kennissen en buren. Ook bezoeken ze relatief minder vaak kerkdiensten, doen minder vaak vrijwilligerswerk, sporten minder vaak en passen minder vaak op hun kleinkinderen. Opvallend is verder dat vooral de groep zeer ernstig eenzame ouderen relatief vaak de dagelijkse zorg heeft voor de zieke partner (11% versus 6% van de totale groep ouderen). Volgens het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) zijn alleenwonende ouderen die gescheiden zijn en weinig sociale relaties hebben het meest eenzaam. 13 (20% van de Nederlandse ouderen viert Kerst en Oud en Nieuw niet. Ruim 10% zit tijdens de feestdagen zonder bezoek, een kwart van hen voelt zich hierdoor eenzaam. (Interview NSS). 60% van de verpleeg- en verzorgingshuisbewoners krijgt nooit bezoek. 11 GGD Gelre-IJssel, GGD Midden-Holland, Rapportage ouderen 2006 Spectrum CMO Circus van het eenzame hart 5

10 6 Circus van het eenzame hart Spectrum CMO

11 3. Signaleren van eenzaamheid Eenzame mensen zijn moeilijk te bereiken. De kunst is om mensen bij de juiste interventie te krijgen. De eerste stap hierbij is het signaleren van eenzaamheid. Het kenniscentrum voor ouderen van het NIZW ( Nederlands Instituut Zorg en Welzijn) heeft een aanpak voor eenzaamheid ontwikkeld die bestaat uit vier op elkaar volgende stappen: 1. Signaleren en contact leggen. 2. Vraag verhelderen en juiste interventie kiezen. 3. Begeleiden naar en uitvoeren van een eenzaamheidsinterventie. 4. Evaluatie van de interventie en zo nodig een vervolg inzetten. Dit gebeurt binnen de bestaande hulpverlening of bij huisbezoeken door professionals en vrijwilligers, waaronder de ouderenadviseurs. Hierbij kunnen huisbezoeken en andere bestaande contacten een rol spelen. Dit zijn activiteiten om het aantal contactmogelijkheden van ouderen te vergroten, maar ook om het versterken van sociale vaardigheden, rouwverwerking, leren omgaan met gevoelens van eenzaamheid, ondersteuning bij mantelzorg, et cetera. Randvoorwaarde bij het uitvoeren van deze methodiek is dat er sprake is van lokale en/of regionale samenwerking vanuit verschillende disciplines, waarbij een goede taakverdeling is gemaakt. Bij een goede coördinatie zou geen enkele cliënt tussen wal en schip belanden. Het kan gaan om vrijwilligersorganisaties, ambulante GGZ, welzijnsorganisaties, maatschappelijk werk, kerkelijke organisatie, politie, gemeente, provincie en provinciale organisaties, huisartsen, thuiszorg en woningbouwcorporaties. Bestaan van en een goede beschikbaarheid van een sociale kaart waarop het aanbod beschreven staat. Voor het signaleren, bereiken en begeleiden van eenzame ouderen zijn gesprekstechnieken en kennis van signalen van eenzaamheid vereist, zowel bij vrijwilligers als professionals. Structurele inbedding van de aanpak binnen bestaande lokale organisaties. Het welslagen wordt vergroot wanneer de organisatie niet afhankelijk is van één persoon, maar wordt onderschreven in het beleid en is gebaseerd op een reële kosten-baten afweging. 3.1 Valkuilen Signaleren van eenzaamheid is minder gemakkelijk dan het misschien op het eerste gezicht lijkt. Enige voorzichtigheid bij het bestempelen van ouderen als eenzaam is dan ook geboden. Niet alle ouderen die als zodanig bestempeld worden door professionals en vrijwilligers, ervaren dat op dezelfde manier. Niet iedereen die alleen is, is eenzaam en ervaart dat als negatief. Eenzaamheid kent vele verschijningsvormen en iedere eenzaamheid vraagt een andere aanpak. Uit onderzoek is gebleken dat er sprake is van zes verschillende groepen sociaal geïsoleerden 14 : zelfredzamen, afhankelijken, buitenstaanders, hoopvollen, eenzamen en overlevers. Iedere groep ervaart zijn of haar sociaal isolement anders. Niet iedere groep ervaart de isolatie als negatief en heeft dezelfde behoefte aan contact. Ook verwachtingen om eenzaamheid te verminderen om ermee om te gaan, verschillen per groep. Voor een uitgebreidere beschrijving van de zes groepen: zie bijlage Anja Machielsen, Sociaal geïsoleerden in Nederland Spectrum CMO Circus van het eenzame hart 7

12 Teveel haast vanuit instanties om iets aan het probleem te doen, kan ertoe leiden dat er te weinig aandacht is voor eventuele andere interventies of variaties. Dit geldt ook voor het té weinig benutten van bestaande kennis en ervaring binnen andere organisaties die eveneens met dezelfde interventie en doelgroep hebben gewerkt. Verder bestaat de kans dat er te weinig aandacht bestaat voor eventuele negatieve neveneffecten. 3.2 Kansen Signaleren van eenzaamheid zou ook (weer) op beleidsniveau moeten plaatsvinden 15. Het lokale welzijnsbeleid is in de afgelopen periode in inhoudelijk opzicht meer georiënteerd geweest op het scheppen van voorwaarden voor maatschappelijke participatie en economische zelfstandigheid. Dit is ten koste gegaan van het bevorderen van sociale competenties, het organiseren van informele steun of het stimuleren van ontmoeting in het alledaagse leven van mensen. Beleidsactiviteiten zouden moeten bestaan uit 3 onderdelen: 1. In termen van algemene preventie wordt een nieuwe norm voor sociaal welzijn geformuleerd. Die norm geeft aan welke factoren deel uitmaken van het sociale welzijn. Belangrijk daarbij zijn sociale competenties en het beschikken over een informeel netwerk voor sociale steun. De norm geeft een soort ondergrens aan waarbij gesproken moet gaan worden over sociaal isolement. 2. Risicosignalering: hoe sociaal isolement kan worden waargenomen en hoe daarop gereageerd kan worden. 3. Probleemreductie en interventie. Bij algemene preventie gaat het allereerst om strategieën, die zowel bij burgers als bij professionals het belang van goede sociale netwerken onderstrepen en het attent zijn op sociaal isolement benadrukken. Concreet betekent dat: Maatschappelijke instellingen attent maken op de mogelijkheid om in het kader van hun reguliere werkzaamheden (zijdelings) aandacht te besteden aan sociale competenties, sociale netwerken en sociale steun van hun achterban, leden en doelgroep. Strategieën gericht op het opbouwen, onderhouden en benutten van sociale netwerken (versterken van persoonlijke competenties). Bij probleemreductie is sociaal isolement inmiddels vastgesteld. Via individueel casemanagement wordt bepaald welke steun de betrokkene het meest ontbeert en wat het beste aangrijpingspunt is om sociaal isolement te verminderen of op te heffen. Bij interventiestrategieën is het van belang om onderscheid te maken in de achtergronden van het sociale isolement. Is het als het ware van generatie op generatie doorgegeven, spelen specifieke gebeurtenissen een rol of is er sprake van een vorm van sociale uitsluiting van buitenaf? Soms kan een groepsgerichte aanpak gekozen worden waarbij het kenmerk of probleem van mensen vertrekpunt is, bijvoorbeeld bepaalde groepen lotgenoten die sterk met elkaar zijn verbonden. 15 Hortulanus (2003) 8 Circus van het eenzame hart Spectrum CMO

13 4. Interventieprojecten Circus van t eenzaam hart is een nieuwe manier om eenzaamheid over het voetlicht te brengen. Het past in de trend om mensen uit de doelgroep zelf te betrekken bij hun leefwereld en hun problemen. Deze Participatory Community-based Theatre of buurtheater, is theater waarbij bewoners van wijken, die cultureel of maatschappelijk op achterstand staan, op het toneel laten zien wat hun ervaringen en dilemma s zijn. 16 Regisseurs en schrijvers van het Stut Theater (Utrecht) doen dat al vanaf 1977 met mensen uit Utrechtse wijken. Zij nemen mensen, hun verhalen, ervaringen, dilemma s en hoe zij zich redden in hun leven als uitgangspunt van werken. Om dat te kunnen doen, zoeken de makers intensief contact met de bewoners en hun leefwereld. Zij gaan de wijken in en vragen wat er in hun levens speelt en wat zij belangrijk vinden om naar voren te brengen. Dat gebeurt door middel van interviews, groepsgesprekken en/of spelimprovisaties. Ze maken daarbij gebruik van bestaande netwerken. Deze interventie tot nu toe met name gebruikt als buurtinterventie - is tot op heden nog niet geëvalueerd, zoals dat wel gebeurd is met bestaande en meer gebruikelijke eenzaamheidsinterventies (zie 4.1). Het effect ervan staat daarom (nog) niet vast. Dit lijkt geen reden te hoeven zijn om deze vorm te laten varen, omdat uit evaluatieonderzoek is gebleken dat de meeste eenzaamheidsinterventies geen aantoonbaar effect hebben op afname van eenzaamheidsgevoelens (zie 4.2). Wél kan geconcludeerd worden dat STUT hiermee vanaf 1977 goede resultaten boekt, ook in publicitaire zin en dat er in meerdere steden, zoals Amsterdam en Den Haag, steeds meer gewerkt wordt met dit concept. 4.1 Bestaande interventies In de literatuur over eenzaamheid worden standaard vier soorten interventies genoemd: ontmoetingsactiviteiten, huisbezoek, cursussen en zorgactiviteiten. Het effect van deze eenzaamheidsinterventies is nauwelijks onderzocht. Er zijn aanwijzingen dat vooral groepsinterventies effectief zijn die een vorm van training of een educatief element bevatten. Enkele voorbeelden van effectieve en veelbelovende interventies zijn: Ontmoetingsactiviteiten Kenmerken van ontmoetingsactiviteiten zijn: er wordt een tijdelijke contactrijke situatie gecreëerd, de activiteit en de goede sfeer staan centraal en het voorkomen of bestrijden van eenzaamheid van een individuele bezoeker is de spin-off van de ontmoeting. Het aanbod in ontmoetingsactiviteiten varieert sterk. De primaire activiteit kan van alles zijn, maar focust niet op eenzaamheid. Dat maakt ontmoetingsactiviteiten laagdrempelig. Men hoeft zich niet te schamen voor zichzelf of anderen. 16 Bours, J en Marlies Hautvast, Community Theatre Methodiek. Een praktische handleiding. Ontwikkeld door Stut Theater, Drukkerij Pascal, Utrecht 17 Eenzaamheid bij ouderen in de regio Gelre IJssel, 2007 Spectrum CMO Circus van het eenzame hart 9

14 Dat is tegelijkertijd het zwakke punt: de effectiviteit lijkt afhankelijk te zijn van de agogische bekwaamheid en aandacht van de begeleider, want ouderen krijgen geen bijzondere aandacht. Ook de aard van de activiteit verschilt erg. Sommige activiteiten, zoals bewegen voor ouderen, zijn meer doe-gericht en bieden minder mogelijkheden tot interactie 18. Voorbeelden van ontmoetingsactiviteiten zijn: Het beweegprogramma Gezond en Vitaal voor lichamelijke inactieve 65-plussers en GALM voor de jonge senioren heeft een positief effect op de gezondheid en vermindert het eenzaamheidsgevoel. Ondersteuningsgroepen: De activiteiten van steunpunt mantelzorg richten zich op uitwisseling en het verbeteren van de vaardigheden. In Zweden wordt hier juist veel aan gedaan. Groepsactiviteiten in woonzorgcentra: goed gezelschap in een groot huis, sociaal contact en vriendschap bevorderen door gespreksgroepen en koffietijd. Ook zijn er laagdrempelige activiteiten met een lage organisatiegraad, zoals een koffieinloopochtend in een dienstencentrum, professionele dagopvang waarvoor de ouder een indicatie nodig heeft en bijeenkomsten voor ouderen waarvoor de gebruikelijke activiteitencircuits niet voldoen, zoals voor ouderen met fysieke beperkingen of gedragsproblemen of voor allochtone ouderen. Wie activiteiten met of voor ouderen organiseert of begeleidt, doet er goed aan zich er bewust van te zijn dat deze activiteiten voor deelnemers een contactbevorderende functie hebben. Daarom een aantal aandachtspunten: De groepen zijn gemakkelijk toegankelijk voor nieuwe leden. Een goed introductie van nieuwe deelnemers is een punt van aandacht. Na afloop van de activiteit is er ruimte voor informeel contact. Er wordt gestimuleerd dat huishoudelijke zaken door de groep zelf geregeld worden. Informeel leiderschap en groepscohesie worden gestimuleerd. De deelnemers worden waar mogelijk betrokken bij de programma-invulling. De leiding controleert bij deelnemers in hoeverre het programma aansluit bij hun educatieve en (re)creatieve behoeften en past zonodig het programma daaraan aan. 2. Huisbezoeken en een persoonlijke activering Een activerende, individuele benadering door middel van huisbezoeken lijkt effectief om eenzaamheid te doorbreken 19. Kenmerken van huisbezoek zijn: de doelgroep wordt thuis opgezocht, individuele begeleiding staat centraal, er wordt min of meer een systematische aanpak gehanteerd, de aanpak is handelingsgericht, met als doel problemen op te lossen. Zwakke punten van deze interventie zijn er ook. Het lukt niet alle vrijwilligers om zo systematisch te werken als de methode (situatieverheldering, perspectiefontwikkeling, actieondersteuning) van hen vraagt. Van de vrijwilligers wordt bovendien gevraagd om rollen goed te blijven onderscheiden. Ook is de afstemming met de ouderadviseur, het maatschappelijk werk en de GGZ van belang. 18 Linneman, e.a. 19 Eenzaamheid bij ouderen, Gelre-IJssel 10 Circus van het eenzame hart Spectrum CMO

15 En tenslotte blijkt het moeilijk de doelgroep te bereiken. De gerichte aanpak van een bezoekdienst aan weduwen en weduwnaars door lotgenoten verkleint een aantal van deze risico s of neemt ze weg. Huisbezoek heeft ook een aantal nevendoelen, namelijk een signalerende functie, afstemming, samenwerking tussen en toeleiding naar voorzieningen. De werkzame elementen van het huisbezoek als interventievorm zijn: de persoonlijke benadering en de analyse van de situatie voordat tot actie wordt overgegaan. Er zijn verschillende manieren om huisbezoek in te vullen, namelijk activerend huisbezoek door een vrijwilliger, de vijfgesprekken-methode, de ouderenadviseur of bezoekdiensten door lotgenoten. 3. Cursussen, gespreksgroepen, therapie In de cursus vriendschapscursussen voor oudere vrouwen krijgen vrouwen van 55 jaar en ouder ondersteuning bij het aangaan en onderhouden van vriendschappen. Andere cursussen zijn gericht op signalering van eenzaamheid door professionals, de cursus Verlies en dan verder is gericht op rouwverwerking en de cursus In de put uit de put voor 55-plussers met depressieve klachten om uit de spiraal te komen. Esc@pe en brengen eenzame ouderen die door een handicap of chronische ziekte aan huis zijn gebonden, in contact met anderen door het gebruik van Internet. 4. Zorg en hulpverlening/zorg en wonen Bij zorg en wonen gaat het om de combinatie van wonen en flankerende maatregelen gericht op activering, structuur en sociaal contact. De doelgroep bestaat uit ouderen die het moeilijk vinden om de regie over hun eigen leven te voeren. De verschijningsvormen zijn verschillend. In de thuiszorg, het verzorgingstehuis en verpleeghuis kan met belevingsgerichte zorg gericht aandacht worden besteed aan eenzaamheid. Een voorbeeld hiervan is het Abbeyfieldhuis, een specifieke woonvorm voor sociaal geïsoleerde ouderen. Zelfstandig wonen met een bepaalde mate van gemeenschappelijkheid in een woongroep voor ouderen is een preventieve woonvorm om eenzaamheid tegen te gaan. In verzorgingstehuizen staat eenzaamheidsbestrijding soms expliciet op de agenda. Een voorbeeld hiervan is de methode Post actief, een eenzaamheidsinterventie in zorgcentra met drie elementen namelijk individuele analyse van eenzaamheid, onder andere gevolgd door het intact houden van bestaande netwerken, hulp bij ontwikkelen van een nieuw sociaal netwerk in zorgcentrum en een aanpak gericht op beïnvloeding van de beeldvorming in het zorgcentrum door informatieoverdracht aan ouderen, vrijwilligers, mantelzorgers en personeel. 4.2 Zijn interventies succesvol? Hebben eenzaamheidsinterventies zin? Verminderen ze het gevoel van eenzaamheid? Zijn ze succesvol in de ogen van de doelgroep? Het ontbreekt niet aan creativiteit waarmee organisaties hebben geprobeerd de eenzaamheid van (een specifieke groep) ouderen aan te pakken. Spectrum CMO Circus van het eenzame hart 11

16 Creativiteit blijkt echter niet voldoende te zijn om de eenzaamheid van ouderen effectief aan te pakken. Uit onderzoek is gebleken dat het merendeel van bestaande interventies huisbezoeken, assertiviteits-, internet-, en vriendschapscursussen, deskundigheidsbevordering hulpverleners de eenzaamheid niet vermindert 20. Ongeacht de verwerkingsstijl van de interventie, de doelgroep, de uitvoerders of de duur van de interventie. De interventies brachten nauwelijks positieve veranderingen teweeg in die factoren waarvan uit de literatuur bekend is dat ze belangrijke oorzaken van eenzaamheid vormen, te weten sociale contacten, relatiestandaards en sociale vaardigheden en zelfbeeld. Van de tien onderzochte interventies bleken er maar twee geslaagd te zijn. Het gaat om een individueel internet-aan-huis interventieproject, voor ouderen die door een handicap of chronische ziekte aan huis gebonden zijn en het aanbieden van een tweetal groepsactiviteiten, namelijk koffietijd en gespreksgroepen in een woonzorgcentrum. Voor de overige interventies zijn geen overtuigende bewijzen gevonden dat ze hebben geleid tot reductie van eenzaamheid. Hooguit van een aantal interventieprojecten kan een preventieve werking zijn uitgegaan, omdat de eenzaamheid van de deelnemersgroep gelijk bleef, terwijl eenzaamheidsgevoelens bij de controlegroep stegen. Uit het bovengenoemde evaluatieonderzoek kwam naar voren dat iedere organisatie te maken heeft met dezelfde valkuilen. Zo is gebleken dat mensen op hoge leeftijd niet eenvoudig te activeren zijn. Hiervoor is meer nodig dan het organiseren van gezamenlijke activiteiten en het aanbieden van een contactrijke omgeving. Verder is gebleken dat er grote variëteit bestaat in de mate, vorm en oorzaken van eenzaamheid: elke eenzaamheid vereist wellicht een andere aanpak. Onderzoek naar het effect van eenzaamheidsinterventies heeft naast het misschien teleurstellend resultaat ook veel inzicht gegeven in de factoren die van belang zijn om een interventie te doen slagen. Deze factoren worden in de vorm van aanbevelingen genoemd in het volgende hoofdstuk. 20 Fokkema, T., T. van Tilburg. Eenzaam en dan? De (on)mogelijkheden van interventies bij ouderen. Rapport geschreven in opdracht van de Stichting Sluyterman van Loo., Beverwijk. NIDI en Vrije Universiteit Amsterdam, Circus van het eenzame hart Spectrum CMO

17 5. Aanbevelingen Op basis van het bovengenoemde onderzoek doen organisaties die een interventieproject starten er goed aan de volgende punten als een checklist te gebruiken. Dat geldt eveneens voor het interventieproject Circus van t eenzame hart. De uit de literatuur afkomstige aanbevelingen worden gekoppeld aan de doelstellingen van het project en de reeds gemaakte SWOT-analyse. Verkennen eenzaamheidsprobleem Vanwege de vele oorzaken is het van groot belang vooraf een grondige analyse te maken van de eenzaamheidsproblematiek van iedere betrokkene. Of een gedegen onderzoek naar de belangrijkste determinanten van onderzoek bij ouderen waarop men zich wil richten. Dit zal er waarschijnlijk toe leiden dat minder snel gekozen zal worden voor interventies gericht op netwerkontwikkeling via verhoging sociale participatie en meer op interventies die ingaan op condities die bij de persoon zelf liggen, namelijk door wensen en verwachtingen ten aanzien van de relaties te verlagen (standaardverlaging) en het leren omgaan met eenzaamheidsgevoelens (bijstelling van het eenzaamheidsprobleem). Vaststellen van de belangrijkste risicogroepen. Keuze van doelgroep. Afzien van aanpak complexe eenzaamheidsproblemen. De eenzaamheidsproblematiek kan zo complex zijn dat geen interventie deze kan oplossen. Acceptatie van eenzaamheid is dan zinvoller dan voortdurend goedbedoelde pogingen die op niets uitlopen. Bepalen van de mogelijke oplossingsrichting(en) om het eenzaamheidsprobleem aan te pakken. Doelstelling project Circus van t eenzame hart 21 : Het uitdragen van de boodschap dat eenzaamheid niet een probleem is dat we kunnen wegnemen, maar een gegeven waarmee we moeten leren omgaan. Het gaat om een reeks van activiteiten, speciaal bedoeld voor ouderen die zo nu en dan eenzaamheid ervaren en die daar moeilijk over praten. Hiermee lijkt voldaan te zijn aan punt 1, 3 en 5. Aanbeveling verdient om de belangrijkste risicogroepen (2) en de keuze van de doelgroep (3) beter in kaart te brengen. Uit de SWOTanalyse blijkt dat het project Eenzaam? Doe er wat aan! en het signaleringsnetwerk hieraan een bijdrage kunnen leveren. Keuze interventie 1. Inventarisatie bestaande interventies. Over het algemeen verdient het aanbeveling na te gaan welke interventies al zijn uitgevoerd en of ze hebben gewerkt. Meestal is het slimmer om een interventie uit te voeren waarmee ervaring is opgedaan. 2. Inwinnen van informatie over effecten en eerder opgedane ervaringen. 3. Bepalen noodzakelijke aanpassingen voor de gekozen doelgroep. 4. Nagaan van mogelijkheden om combinaties te combineren. 5. Opstellen verwachte positieve én negatieve effecten. Heb oog voor negatieve neveneffecten: door interventies kunnen ouderen zich bewust worden van tekortkomingen in hun eigen leven. Spectrum CMO Circus van het eenzame hart 13

18 Door oog te houden voor deze negatieve bijwerkingen kan nagegaan worden hoe ze voorkomen of beperkt kunnen worden. 6. Keuze op basis van kosten baten - afwegingen Aan punt 1, 2, 4 en 5 is voldaan. Binnen de SWO is veel kennis en materiaal aanwezig en ook dit literatuuronderzoek draagt bij aan kennis over interventie. Punt 3 is een punt van aandacht en hangt samen met het nader omschrijven/bepalen van de beoogde doelgroepen. Aanbeveling is om het boek Community Theatre methodiek van Jos Bours te lezen en/of contact te zoeken met meer ervaren theatermakers (punt 2/3). Dit om eventueel meer te weten te komen over het reizende aspect. Contact kan eveneens bijdragen aan informatie om de kans om veel exposure te krijgen meer te benutten. Punt 6 is volgens de SWOT-analyse al een punt van aandacht. Uitvoerbaarheid 1. Nagaan van de kanalen om (voldoende) geschikte deelnemers te bereiken. 2. Afwegen van voor- en nadelen van samenwerking. 3. Vraag een klein bedrag voor deelname. Dit verhoogt de motivatie en vooral het doorzetten van de deelname. 4. Selecteren van deelnemers die willen én kunnen. 5. Vinden van draagkracht binnen de organisatie(s). 6. Laten uitvoeren door geschikte en enthousiaste uitvoerders. 7. Interventie gepaard laten gaan met kwantitatief effectonderzoek en kwalitatief evaluatieonderzoek. Twee van de doelstellingen van het project hebben te maken met het aandachtspunt Uitvoerbaarheid, namelijk samenwerking tussen netwerkpartners intensiveren en verbeteren en het aanbod van organisaties inzichtelijk maken en verschillende oplossingsrichtingen van eenzaamheid onder de aandacht brengen. Zowel punt 1, 2, 5 en 6 lijken hiermee voldoende gewaarborgd te zijn. Dit geldt eveneens voor punt 3, de kleine bijdrage en punt 7. Punt 4, het selecteren van deelnemers komt niet terug in het voorstel. Goede selectie is noodzakelijk, enerzijds om het thema levensecht en herkenbaar onder de aandacht te brengen, anderzijds om hiermee de gevreesde dorpscultuur tegen te gaan. Bekende dorpsgenoten verlagen de drempel en leveren mogelijk publiciteit op. 5.1 Mentaliteitsverandering Naast de bovengenoemde aandachtspunten om interventieprojecten een grotere kans van slagen te geven, zijn algemene voorlichting en mentaliteitsverandering en bevordering van deskundigheid bij hulpverleners van belang. 22 Verbetering van de beeldvorming over ouderen is belangrijk. Nogal wat jongeren denken bij ouderen aan mensen die zich met een rollator voortbewegen, achter de geraniums zitten en 21 Voorstel Evaluatie van het project Circus van t eenzaam hart 22 Fokkema, T. en N. Stevens in: Zicht op eenzaamheid, achtergronden, oorzaken en aanpak. Theo van Tilburg en Jenny de Jong Gierveld, (redactie). Uitgeverij van Gorcum, Circus van het eenzame hart Spectrum CMO

19 een grote kostenpost zijn voor de maatschappij. Doel van een voorlichtingscampagne kan zijn een ander, positief beeld van ouderen schetsen. Dit aandachtspunt komt overeen met een belangrijke doelstelling van het project, namelijk veranderen van beeldvorming en het op gang brengen van een maatschappelijke discussie over de positie van eenzame/sociaal geïsoleerde ouderen in onze samenleving. Zeker met het oog op de vergrijzing is het nuttig om een maatschappelijke discussie op gang te brengen over eenzaam/sociaal geïsoleerde ouderen in onze samenleving. Temeer omdat eenzaamheid niet alleen een individueel, maar ook een maatschappelijk probleem is. Eenzaamheid zou alleen daarom al weer een beleidsthema moeten worden. In de afgelopen jaren is de aandacht vanuit de welzijnssector verschoven naar coördinatie in plaats van signalering en zorg. Dat zou nu weer meer veranderd moeten worden. De nieuwe wet Wmo biedt hiervoor aanknopingspunten. Alleen de chronologische leeftijd hierbij als richtpunt nemen is gevaarlijk, omdat daarmee de kans bestaat dat ouderen puur alleen vanwege deze benadering in de pas worden gedwongen van allerlei instanties, terwijl chronologische leeftijd geen bepalende factor is bij eenzaamheid. Huidige ouderen moeten meer een eigen, positieve positie claimen om hiermee zelf mee te werken aan een andere beeldvorming. Eenzaamheid is niet gebonden aan leeftijd. Het gevaar bestaat mede door het project - dat eenzaamheid geassocieerd wordt met ouderen, terwijl uit onderzoek blijkt dat eenzaamheid niet gebonden is aan leeftijd. Ook bestaat de kans dat aandacht voor eenzaamheid het bestaande beeld versterkt dat ouderen zielig zijn, terwijl algemene voorlichting en mentaliteitsverandering ertoe kunnen bijdragen dat interventies een grotere kans van slagen te geven. Het is dan ook aan te bevelen om in de boodschap van het theater en de bijeenkomsten niet eenzijdig de nadruk te leggen op leeftijd en eenzaamheid, maar eenzaamheid meer als universeel gegeven te presenteren. 5.2 Bevordering deskundigheid hulpverleners De meeste zorgverleners zijn gericht op het bieden van kwalitatief goede zorg. Wegens tijdgebrek is er steeds minder tijd voor het welzijn van cliënten. Men beseft echter steeds meer dat ook welzijnsproblemen, waaronder eenzaamheid, heel belangrijk zijn en aangepakt moeten worden. Daarvoor moet wel het denken, de houding en de deskundigheid van hulpverleners worden veranderd en verbeterd. Uit de SWOT-analyse komt naar voren dat een mogelijke bedreiging afkomstig is van vrijwilligers zelf. Zij hebben vaak het idee dat eenzaamheid het ontbreken van contacten is en doen er alles aan om de sociale contacten uit te bouwen. Terwijl steeds duidelijker is geworden dat er verschillende vormen van sociaal isolement zijn (zie bijlage). Niet iedereen die nu als eenzaam gelabeld is, ervaart dat zelf zo en/of heeft behoefte aan hulp of ondersteuning. Een aantal groepen staat wel open voor contact. Het is aan te bevelen om medestanders binnen het werkveld meer inzicht te laten krijgen in het herkennen van verschillende vormen van sociaal isolement. Vooral omdat zij degenen zijn die na afloop van de voorstelling de gesprekken gaan voeren tijdens de thema-avonden. Spectrum CMO Circus van het eenzame hart 15

20 5.3 Algemene aanbevelingen Naast bovengenoemde aanbevelingen die zich richten op de gebruikelijke eenzaamheidsinterventies zijn er ook andersoortige interventies die kunnen bijdragen aan het verminderen van eenzaamheidsgevoelens van sociaal geïsoleerden Arbeidsbemiddeling en sociale activering. Sommige hoopvollen (classificatie Machielse) hopen dat ze nog ooit werk of vrijwilligerswerk kunnen doen. Ze willen zich nuttig voelen. Als gevolg van hun isolement hebben veel mensen gezondheidsklachten gekregen. 2. Gezondheidszorg. Met name de huisarts ziet vaak mensen met vage klachten. Doorverwijzen naar andere vormen van hulpverlening of naar een vriendenclub zijn mogelijkheden. Ook is het belangrijk dat zo n verwijzing een vervolg heeft, bijvoorbeeld in de vorm van een tweede gesprek. Juist deze persoonlijke aandacht kan mensen een stapje verder helpen, omdat de huisarts de enige is waar sommige eenzamen contact mee hebben. 3. Ondersteuning door mantelzorgers. Mensen kunnen in een isolement komen door de zorg voor een chronisch zieke partner, een gehandicapt kind of een partner met psychische problemen. Structurele emotionele ondersteuning, bijvoorbeeld door het maatschappelijk werk, is van groot belang. Vrijwilligers kunnen af en toe de zorg overnemen. 4. De woonomgeving. Is belangrijk omdat mensen daar een groot gedeelte van hun tijd doorbrengen, boodschappen doen, et cetera. In buurten ontstaan van oudsher sociale netwerken. De instelling van zogenaamde buurtcontactpersonen die af en toe langs gaan bij alleenstaanden of hen regelmatig zou opbellen, kan een vorm zijn. 5. Nieuwe woonvormen. Zoals kangoeroewoningen, gemeenschappelijke wonen voor ouderen en huizen voor alleenstaande ouderen. In een samenleving waarin steeds meer alleenstaanden leven, is het belangrijk om collectieve vormen van wonen te ondersteunen. 6. Vrijwilligerswerk en verenigingsleven. Niet iedereen houdt ervan om deel te nemen aan het samen met anderen dingen doen of social talk. Vriendendiensten worden opgericht om ervoor te zorgen dat een vrijwilliger een keer of een aantal keren meegaat naar een activiteit. Een organisatie als Het Rode kruis of Vrijwillige Thuishulp legt contacten tussen eenzamen en vrijwilligers. Vanuit het vrijwilligerswerk ontstaan ook steeds meer organisaties voor lotgenootjes of maatjes. Een voorbeeld hiervan is HOOP, een contactgroep voor ouderen die geen contact meer hebben met hun kinderen. Dergelijke initiatieven zijn bedoeld om lotgenoten met elkaar in contact te brengen en vaak is er een buddyssysteem waar mensen een beroep op kunnen doen. 7. Professionals en vrijwilligers. Onderlinge afstemming van activiteiten tussen verschillende instellingen is van groot belang. Ook moeten professionele instellingen kijken waar ze kunnen aansluiten bij datgene wat er al in het informele circuit gebeurt. De lokale overheid kan hierbij een belangrijke rolspelen door een en ander te faciliteren en te ondersteunen. 8. Aanpassingen voor allochtonen ouderen. Zorg- en welzijnsvoorzieningen zijn onvoldoende afgestemd op behoeften van allochtonen ouderen en hun mantelzorgers. 23 Machielse, A. Niets doen, niemand kennen. De leefwereld van sociaal geïsoleerde mensen. Elsevier Overheid, s Gravenhage, Circus van het eenzame hart Spectrum CMO

21 Toegankelijke en kwalitatief goede voorzieningen zijn nodig, ongeacht etnische achtergrond. 9. Gemeentelijk facetbeleid. Ook gemeenten kunnen bijdragen aan het verminderen van eenzaamheidsgevoelens. Dit kan door het bevorderen van sociale veiligheid, want mensen die zich veilig voelen in hun buurt voelen zich minder eenzaam. Op het gebied van ruimtelijke ordening kan de overheid bijdragen door het organiseren van beschutte, informele ontmoetingsruimten bij winkels en publieke voorzieningen. Bewegingsstimulering in de vorm van veilige wandel- en fietspaden, een geschikt sporten beweegaanbod en optimale vervoersvoorzieningen zijn voorwaarden voor het ondernemen van activiteiten. Ook woon- zorgcombinaties, vergroting van sociale samenhang in een buurt en een vrijwilligersbeleid, gericht op zinvolle invulling voor ouderen, kunnen bijdragen. 24 Aanbevelingen voor het project: Het randprogramma uitbreiden met organisaties die zich eveneens met ouderen en/of eenzaamheid bezighouden. Dit bevordert de afstemming en samenwerking tussen professionele aanbieders, biedt ouderen het overzicht van organisaties en hun aanbod, geeft huidige mantelzorgers en toekomstige ouderen en mantelzorgers de gelegenheid om zich te informeren over facetten die te maken hebben met ouder worden en mogelijke eenzaamheid. 24 Linneman, M. P. van Linschoten, T.Royers, H. Nelissen en B.Nitsche. Eenzaam op leeftijd. Interventie bij eenzame ouderen. NIZW Uitgeverij, Utrecht). Spectrum CMO Circus van het eenzame hart 17

22 18 Circus van het eenzame hart Spectrum CMO

23 Bijlage 1: Onderzoek naar het verschijnsel sociaal isolement Anja Machielse heeft uitgebreid onderzoek verricht naar het verschijnsel sociaal isolement. Ze hanteert de term sociaal isolement naast termen als eenzaamheid en sociale isolatie. Wat de begrippen gemeen hebben, is het ontbreken van betekenisvolle persoonlijke relaties. Volgens Machielse is sociaal isolement een sociaal probleem met zowel een individuele als maatschappelijke dimensie. Sociaal isolement is dan het gevolg van persoonlijke eigenschappen en omstandigheden in relatie met bepaalde structurele ontwikkelingen in de samenleving die nadelig uitwerken voor de betrokkenen De zelfredzamen hebben in hun persoonlijk leven geen sociale contacten, maar nemen wel deel aan het maatschappelijke leven. Ze hebben vroeger wel een sociaal netwerk gehad, maar dat is afgebrokkeld. Ze zijn uitermate zelfredzaam. De afhankelijken hebben in hun persoonlijk leven één andere persoon waar ze een hechte relatie mee onderhouden. Afhankelijken hebben een baan, maar die compenseert niet hun gebrekkige sociale netwerk en ze ervaren dat niet als iets positiefs. Ze ontkennen dat ze ongelukkig zijn en blijven vaste patronen volgen. De eenzamen hebben geen werk en nemen ook niet deel aan andere maatschappelijke activiteiten. In deze groep vinden we vooral ouderen die hun partner of kinderen zijn kwijtgeraakt. Ze vinden het moeilijk met anderen over hun gevoelens te praten. Als de nood te hoog wordt, wenden ze zich tot een professional zoals de huisarts. Ze ervaren het als een enorme opluchting als ze hun verhaal een keer kunnen vertellen. De buitenstaanders hebben geen persoonlijk netwerk en nemen op geen enkele manier deel aan het maatschappelijke leven. In tegenstelling tot de zelfredzamen hebben ze daar ook geen enkele behoefte aan. Ze hebben moeite met de manier waarop de maatschappij zich heeft ontwikkeld en voelen zich er niet in thuis. Een professional die uit hoofde van zijn beroep (bijvoorbeeld de Sociale Dienst) contact heeft met deze mensen, kan iets voor hen betekenen. Ze zullen nooit een druk sociaal leven leiden, maar het kan hun isolement wel wat verminderen. De hoopvollen hebben geen persoonlijk netwerk en zijn niet maatschappelijk actief. In tegenstelling tot de buitenstaander zouden ze dat wel graag willen. De meeste hebben in het verleden wel werk gehad, maar zijn dat kwijtgeraakt. Ze vinden het moeilijk om met andere mensen om te gaan, maar willen wel ergens bij horen. Ze hebben veel last van sociale eenzaamheid. Hoopvollen staan niet afwijzend tegenover professionele hulp, maar hebben wel een doorverwijzing hiervoor nodig. De overlevers hebben noch een persoonlijk netwerk, noch nemen ze deel aan maatschappelijke activiteiten. Vanaf het moment dat ze zelfstandig zijn gaan wonen, is het bergafwaarts gegaan. Overlevers hebben nooit een eigen sociaal netwerk gehad en beschikken over weinig sociale vaardigheden. Ze hebben ook nooit een betaalde baan gehad. Anders dan hoopvollen aanvaarden ze moeilijker professionele hulp. Spectrum CMO Circus van het eenzame hart 19