Inhoudsopgave. Inleiding Taal en taalonderwijs Taalverwerving 57

Transcriptie

1 Inhoudsopgave Inleiding 13 1 Taal en taalonderwijs Achtergrondkennis: wat is taal? Functies van taal Betekenis van taal Systeem van taal Componenten van de kennis over taal Taalonderwijs Visies op taalonderwijs Inhouden van het taalonderwijs Didactiek van het taalonderwijs Tijd besteed aan taalonderwijs Evaluatie van het taalonderwijs Uitgangspunten van Portaal Keuzes maken 55 2 Taalverwerving Taalverwerving via spreken en luisteren Visies op taalverwerving Ontwikkeling van taalelementen Fasen in de taalverwerving Schema van de mondelinge taalverwerving Factoren die taalverwerving beïnvloeden Taalverwerving via lezen en schrijven Vroeg schriftelijk taalaanbod thuis Lezen en schrijven op school Uitwerking van een voorbeeld Keuzes maken 81

2 3 Mondelinge taalvaardigheid Achtergrondkennis Luistervaardigheid Spreekvaardigheid Gespreksvaardigheid Mondelinge taalontwikkeling op school Ontwikkelingslijnen van spreken en luisteren Kerndoelen, Referentiekader Taal, aanbod De weg naar een kerndoel Didactiek van spreken en luisteren Visies op onderwijs in mondelinge taalvaardigheid Aanpak van de leraar Mondelinge taalvaardigheid in het onderwijs als middel Onderwijs in mondelinge taalvaardigheid Methodes en materialen Evalueren en omgaan met verschillen Keuzes maken Casus Reflectie Verdieping Woordenschatonderwijs Achtergrondkennis Vormaspecten Betekenisaspecten De relatie tussen vorm en betekenis Het mentale lexicon Ontwikkelingslijnen van de woordenschat Woordenschat binnen de verschillende domeinen Didactiek van de woordenschat Visies Wat doet de leraar? Methodes en materialen Evalueren Keuzes maken Casus Reflectie Verdieping 182

3 5 Geletterdheid: lezen Achtergrondkennis Kennis over lezen Het belang van lezen Achtergronden en tendensen bij leesonderwijs Hardop lezen Ontwikkelingslijnen van lezen Ontluikende geletterdheid Beginnende geletterdheid in groep 1, 2 en Gevorderde geletterdheid in groep Didactiek van lezen Visies op leesonderwijs Aanpak door de leraar De leeromgeving Beginnende geletterdheid in groep 1, 2 en Gevorderde geletterdheid in groep Andere visies Methodes en materialen Evaluatie en omgaan met verschillen Keuzes maken Casussen Reflectie Verdieping Geletterdheid: schrijven Achtergrondkennis Kennis over schrijven Het belang van schrijven Grondregels en spellingvernieuwing Ontwikkelingslijnen van schrijven Ontluikende geletterdheid Beginnende geletterdheid in groep Gevorderde geletterdheid in groep Didactiek van stellen en spellen Visies op schrijfonderwijs Aanpak door de leraar Beginnende geletterdheid: schrijven in groep Beginnende geletterdheid: schrijven in groep Gevorderde geletterdheid: stellen in groep Gevorderde geletterdheid: spelling in groep Methodes en materialen 316

4 6.3.4 Evaluatie en omgaan met verschillen Keuzes maken Casus stelonderwijs Reflectie Verdieping Taalbeschouwing Achtergrondkennis Wat is taalbeschouwing? Terreinen van taalbeschouwing Ontwikkelingslijnen van taalbeschouwing in de basisschool Het metalinguïstisch bewustzijn Differentiatiefase en voltooiingsfase Ontwikkeling van de taalbeschouwing in relatie tot de algemene taalontwikkeling Gebruik maken van het metalinguïstisch bewustzijn Didactiek van taalbeschouwing Taalbeschouwingsstrategieën Traditionele grammatica Onderwerpen van taalbeschouwing Methodes en materialen Evalueren en omgaan met verschillen Keuzes maken Casus Reflectie Verdieping Jeugdliteratuur Achtergrondkennis Kinderboeken, jeugdboeken en boeken voor volwassenen Klassieke en historische kinderboeken Wijzer worden van informatieve boeken Geloof in sprookjes Verhalende literatuur Prentenboeken Rijm of poëzie? Lezen landelijk Ontwikkelingslijnen van jeugdliteratuur Groep 1 en Verschillende indelingen De literaire competentie 402

5 8.3 Didactiek van jeugdliteratuur Hoera, voorlezen! Vertellen Boekpromotie Gebruik van informatieve boeken Sprookjes in de klas Prentenboeken Methodes en materialen Omgaan met verschillen Keuzes maken Casus Reflectie Verdieping Meertaligheid en Nederlands als tweede taal Achtergrondkennis Situatieschets Tweedetaalverwerving Ontwikkelingslijnen van meertaligheid Fasen in de tweedetaalontwikkeling Leerstof voor tweedetaalverwerving Didactiek van meertaligheid Opvattingen over de rol van het onderwijs bij tweedetaalverwerving De didactische aanpak van het tweedetaalonderwijs Keuzes maken Casussen Reflectie Verdieping Taalbeleid Achtergrondkennis Kwaliteitsimpulsen Taalbeleid in het algemene schoolbeleid Wat is taalbeleid? Analyse van taalonderwijs Opzet en uitwerking van taalbeleid De beleidscyclus in de praktijk De Zonnewijzer (voortgezet technisch lezen) De Omgang (coöperatief leren en stelonderwijs) De Regenboog (begrijpend lezen en wereldoriëntatie) 497

6 10.3 De taalcoördinator Wat is een taalcoördinator? De taalcoördinator en het taalbeleid Opleiding en verdere professionalisering Mogelijkheden tijdens de stage Op schoolniveau Op groepsniveau Keuzes maken Verdieping 506 Literatuur 507 Verantwoording illustraties 517 Register 519

7 1 Taal en taalonderwijs 1.1 Achtergrondkennis: wat is taal? Domeinen Hoe definieer je taal? Functies van taal a Taal is een communicatiemiddel b Taal is een middel om greep te krijgen op de werkelijkheid c Taal is een expressiemiddel Betekenis van taal Woorden met een afhankelijke betekenis Lexicale woorden en afgeleiden daarvan Polysemie Homoniemen en synoniemen Hoe verwijzen woorden naar de werkelijkheid? Systeem van taal a Fonologie b Morfologie c Syntaxis d Teksten Componenten van de kennis over taal 1.2 Taalonderwijs Visies op taalonderwijs a Traditioneel taalonderwijs b Thematisch-cursorisch taalonderwijs c Taal bij alle vakken d Communicatief taalonderwijs e Strategisch taalonderwijs f Taakgericht taalonderwijs g Interactief taalonderwijs Inhouden van het taalonderwijs Kerndoelen Didactiek van het taalonderwijs Tijd besteed aan taalonderwijs Evaluatie van het taalonderwijs 1.3 Uitgangspunten van Portaal 1.4 Keuzes maken Literatuur 16

8 2.1 Taalverwerving via spreken en luisteren Visies op taalverwerving a Eerstetaalontwikkeling Behaviorisme Nativisme Interactionele benadering Nieuw onderzoek b Tweedetaalontwikkeling Interferentietheorie Universalistische theorie Interactionele benadering Tweetalige opvoeding Ontwikkeling van taalelementen Fasen in de taalverwerving Schema van de mondelinge taalverwerving a Klanken: fonologische component b Betekenis van woorden en zinnen: lexicale en semantische component c Vervoegingen en verbuigingen: morfologische component d Zinsbouw: syntactische component e Structuur van teksten: tekstuele component f Gebruiksregels: pragmatische component Factoren die taalverwerving beïnvloeden Wat is een taalachterstand? Taalfamilies Individuele factoren Omgevingsfactoren 2.2 Taalverwerving via lezen en schrijven Vroeg schriftelijk taalaanbod thuis Lezen en schrijven op school Uitwerking van een voorbeeld 2.3 Keuzes maken Literatuur

9 3.1 Achtergrondkennis Luistervaardigheid Spreekvaardigheid Gespreksvaardigheid Mondelinge taalontwikkeling op school 3.2 Ontwikkelingslijnen van spreken en luisteren Kerndoelen, Referentiekader Taal, aanbod De weg naar een kerndoel 3.3 Didactiek van spreken en luisteren Visies op onderwijs in mondelinge taalvaardigheid Aanpak van de leraar Tips voor aanbod, attitude, interactie en feedback Omgaan met vragen Omgaan met organisatievormen Mondelinge taalvaardigheid in het onderwijs als middel Gesprek na het weekend Ontdekhoek, aandachtstafel, observatiekring (Interactief) voorlezen Beschrijven van een voorwerp Een probleem aanpakken Verwoorden van een ervaring Praten over ruzie Uitleggen Filosoferen De felicitatie- en vraagkring Onderwijs in mondelinge taalvaardigheid Luisteren Spreken Gesprekken voeren Methodes en materialen a De onderbouw b Groep 3 c Groep 4 tot en met Evalueren en omgaan met verschillen Toetsen Observaties Portfolio s Omgaan met verschillen 3.4 Keuzes maken Casus Reflectie Verdieping Websites Literatuur Middelen

10 1 Taal en taalonderwijs 4.1 Achtergrondkennis Vormaspecten Betekenisaspecten De relatie tussen vorm en betekenis Het mentale lexicon 4.2 Ontwikkelingslijnen van de woordenschat Woordenschat binnen de verschillende domeinen 4.3 Didactiek van de woordenschat Visies Wat doet de leraar? a Aanbod Het leren van woorden Het leren over woorden (woordkennis) Het leren leren van woorden (woordleerstrategieën) b Een rijke leeromgeving c Interactie d Praktijkvoorbeelden Methodes en materialen Spelmateriaal (Prenten)boeken Remediërend materiaal Computerprogramma s Evalueren Toetsen Observatie 4.4 Keuzes maken Casus Reflectie Verdieping Literatuur 150

11 5.1 Achtergrondkennis Kennis over lezen Kennis van de taal Kennis van de wereld Modellen van het leesproces Het bottom-upmodel Het top-downmodel Het interactieve model Inzetten van kennis bij het lezen Strategisch leesproces Het belang van lezen Maatschappelijke, culturele en persoonlijke belangen Schoolse leesvaardigheid Achtergronden en tendensen bij leesonderwijs Het leesonderwijs in de vorige eeuw Het doel van lezen Omgaan met achterstanden Hardop lezen 5.2 Ontwikkelingslijnen van lezen Ontluikende geletterdheid Cultureel en situationeel proces Betrokkenheid Voorlezen Andere teksten Beginnende geletterdheid in groep 1, 2 en 3 Boekoriëntatie en verhaalbegrip Relatie tussen gesproken en geschreven taal en functies van geschreven taal Taalbewustzijn en alfabetisch principe Functioneel schrijven en lezen Technisch lezen en schrijven Begrijpend lezen en schrijven Gevorderde geletterdheid in groep 4-8 Lees- en schrijfmotivatie Begrijpend lezen Technisch lezen

12 5.3 Didactiek van lezen Visies op leesonderwijs Traditioneel leesonderwijs Lezen en interactief taalonderwijs Lezen en taakgericht taalonderwijs Taal en lezen bij andere vakken Lezen en communicatief taalonderwijs: taalvorming Aanpak door de leraar De leeromgeving Onderbouw Midden- en bovenbouw Beginnende geletterdheid in groep 1, 2 en 3 De overgang van groep 2 naar groep 3 Werken aan tussendoelen Beginnende geletterdheid Boekoriëntatie en verhaalbegrip Relaties tussen gesproken en geschreven taal en functies van geschreven taal Taalbewustzijn Alfabetisch principe Functioneel lezen en schrijven Technisch lezen en schrijven (start en vervolg) Begrijpend lezen en schrijven Gevorderde geletterdheid in groep 4-8 De overgang van groep 3 naar groep 4 Werken aan tussendoelen Gevorderde geletterdheid Leesmotivatie Begrijpend lezen Technisch lezen Andere visies Traditioneel leesonderwijs Taakgericht leesonderwijs Lezen bij andere vakken Lezen en communicatief taalonderwijs: taalvorming Methodes en materialen Groep 1, 2 en 3 Groep Evaluatie en omgaan met verschillen Evaluatie in groep 1, 2 en 3 Evaluatie in groep 4-8

13 5.4 Keuzes maken Casussen Casus 1: de tijd van Dani Bennoni Casus 2: een boek over woorden Casus 3: de restauranthoek Reflectie Reflectie op casus 1 Reflectie op casus 2 Reflectie op casus Verdieping Literatuur Overige literatuur Digitaal materiaal (programma s, software en websites)

14 6.1 Achtergrondkennis Kennis over schrijven Functies van schriftelijk taalgebruik Schrijven binnen communicatieve situaties Taalkundige aspecten Schrijfproces Het belang van schrijven Geschiedenis Maatschappelijke, culturele en persoonlijke belangen Schoolse schrijfvaardigheid Grondregels en spellingvernieuwing Grondregels van de spelling Spellingvernieuwing 6.2 Ontwikkelingslijnen van schrijven Ontluikende geletterdheid Omgevingsfactoren Persoonlijke factoren Beginnende geletterdheid in groep 1-3 Elementaire schrijfhandeling Vertellend schrijven Gevorderde geletterdheid in groep 4-8 Denkend schrijven Cognitieve belasting Leerstof spelling Werkwoordspelling 6.3 Didactiek van stellen en spelling Visies op schrijfonderwijs Traditionele visie Interactieve visie Taakgericht taalonderwijs Communicatief taalonderwijs Aanpak door de leraar Beginnende geletterdheid: schrijven in groep Beginnende geletterdheid: schrijven in groep 3 Auditieve discriminatie (klanken op gehoor van elkaar onderscheiden) Auditieve analyse (de klanken in een woord op volgorde onthouden) Klank-tekenkoppeling (letters koppelen aan klanken) Schrijven van links naar rechts (de schrijfrichting)

15 Gevorderde geletterdheid: stellen in groep 4-8 Fase 1 Oriëntatiefase (taakomgeving); Fase 2 Opdracht formuleren (planningsproces); Fase 3 Eerste tekst schrijven (omzettingsproces); Fase 4 Reflecteren en herschrijven (reviseerproces); Fase 5 Verzorgen en presenteren (reviseerproces) Gevorderde geletterdheid: spelling in groep 4-8 Denkregels bij spellingpatronen Open en gesloten lettergrepen Schrijven van woorden en teksten Instructieprincipes en spellingstrategieën Didactiek van de werkwoordspelling Methodes en materialen Groep 1-2 Groep 3-8: stellen Groep 3-8: spellen Evaluatie en omgaan met verschillen Groep 1-2 Groep 3-8: stellen Groep 3-8: spellen 6.4 Keuzes maken Casus stelonderwijs Reflectie Verdieping Websites Literatuur Digitaal materiaal 267

16 7.1 Achtergrondkennis Wat is taalbeschouwing? Terreinen van taalbeschouwing Pragmatisch niveau Fonologisch niveau Morfologisch niveau Syntactisch niveau Semantisch niveau Orthografisch niveau Traditionele grammatica 7.2 Ontwikkelingslijnen van taalbeschouwing in de basisschool Het metalinguïstisch bewustzijn Differentiatiefase en voltooiingsfase Ontwikkeling van de taalbeschouwing in relatie tot de algemene taalontwikkeling Gebruik maken van het metalinguïstisch bewustzijn 7.3 Didactiek van taalbeschouwing Taalbeschouwingsstrategieën Analyseren Vergelijken Classificeren Generaliseren Herordenen Relateren Traditionele grammatica Onderwerpen van taalbeschouwing Methodes en materialen Evalueren en omgaan met verschillen Evaluatie Omgaan met verschillen 7.4 Keuzes maken Casus Reflectie Methodes Reflectie Visie Dialecten en andere talen Timing Verdieping Literatuur

17 8.1 Achtergrondkennis Kinderboeken, jeugdboeken en boeken voor volwassenen Woordkeus Zinsbouw Vertelperspectief Tijd Thematiek en onderwerp Illustraties Klassieke en historische kinderboeken Wat is klassiek? Bewerkingen van klassiekers Klassiek is niet gelijk aan historisch Jury s en prijzen Wijzer worden van informatieve boeken Het belang van informatieve boeken Beoordelingscriteria Geloof in sprookjes Volkssprookjes Cultuursprookjes Verhalende literatuur Niveau A Niveau B Niveau C Prentenboeken Prenten zijn ook leesbaar Soorten illustraties Rijm of poëzie? Versjes, rijmpjes en gedichten Lezen landelijk Kinderjury Griffel- en Penseeljury Kinderboekenweek De Nationale Voorleesdagen 8.2 Ontwikkelingslijnen van jeugdliteratuur Groep 1 en Verschillende indelingen De literaire competentie

18 8.3 Didactiek van jeugdliteratuur Hoera, voorlezen! De voorbereiding Je publiek Jij zelf Vertellen Boekpromotie Het ontwikkelen van literaire smaak Hoe te kiezen? Leeslogboek Gebruik van informatieve boeken Sprookjes in de klas Prentenboeken Methodes en materialen Taal- en leesmethodes Gidsen wijzen de weg Iets poëtisch Omgaan met verschillen AVI en Leeslat 8.4 Keuzes maken Casus Reflectie Verdieping Literatuur

19 9.1 Achtergrondkennis Situatieschets Migratie Meertaligheid Nieuwkomers Tweedetaalverwerving Leren van en leren in het Nederlands Gestuurde en ongestuurde taalverwerving Vreemdetaalonderwijs en tweedetaalonderwijs Anderstaligheid is geen achterstand De lat hoog leggen 9.2 Ontwikkelingslijnen van meertaligheid Fasen in de tweedetaalontwikkeling Het onderscheiden van de fasen Verschillen in een groep Leerstof voor tweedetaalverwerving Meer snelheid, meer sturing a Beginnende tweedetaalverwerving Klanken Woordenschat Woordvorming en zinsbouw b Gevorderde tweedetaalontwikkeling Woordenschat Woordvorming en zinsbouw Lezen en schrijven c Tot slot 9.3 Didactiek van meertaligheid Opvattingen over de rol van het onderwijs bij tweedetaalverwerving De didactische aanpak van het tweedetaalonderwijs a Tweedetaalonderwijs voor beginners Luisteren en begrijpen voor beginners Woordenschatvergroting Zinsbouw en andere taalelementen Teksten: verhalen en prentenboeken b Tweedetaalonderwijs in groep 3 Woordenschatvergroting Technisch leren lezen en woordenschat Verschillende klanken en verschillende tekens 424

20 1.1 Achtergrondkennis: wat is taal? c Tweedetaalonderwijs in midden- en bovenbouw Woordenschatvergroting Taalaanbod en instructie Feedback geven op spreekvaardigheid Steun bij grammaticale kwesties Taal in andere vakken Hulpmiddelen Zaakvakteksten en woordenschatvergroting 9.4 Keuzes maken Casussen Reflectie Verdieping Literatuur 425

21 10.1 Achtergrondkennis Kwaliteitsimpulsen a (Wetenschappelijk) onderzoek b De ouders c De inspectie d De schoolleider/intern begeleider e De leerkrachten f De leerlingen Taalbeleid in het algemene schoolbeleid Functie van taalbeleid De rol van de overheid Wat is taalbeleid? Analyse van taalonderwijs a De visie van het team op taal en taalonderwijs b De leerlingenpopulatie c Het schoolteam d De inhouden van taalonderwijs e De tijd aan taalonderwijs besteed, per jaargroep en per domein f De rol van taal in de andere vakken g Signalering, diagnosticering en behandeling van leerlingen met taal-leesproblemen h Het leerlingvolgsysteem voor taal i De toetsresultaten voor taal j Onderwijsondersteunende ouderprogramma s k Samenhang Opzet en uitwerking van taalbeleid Voorbereiding en werkwijze Het taalbeleidsplan 10.2 De beleidscyclus in de praktijk De Zonnewijzer (voortgezet technisch lezen) De Omgang (coöperatief leren en stelonderwijs) De Regenboog (begrijpend lezen en wereldoriëntatie) 10.3 De taalcoördinator Wat is een taalcoördinator? Van externe naar interne expertise Drie rollen De taalcoördinator en het taalbeleid Opleiding en verdere professionalisering Nascholing Netwerken

22 10.4 Mogelijkheden tijdens de stage Op schoolniveau Deelname aan praktijkonderzoek/kenniskring lectoraat Inventarisaties en verkenningen ter voorbereiding op nieuwe methodes Verkenning van mogelijkheden van ict-gebruik bij het taalonderwijs Op groepsniveau Taliger inrichten van het lokaal Meer interactief werken met de taalmethode Pre-teaching van kernwoorden uit zaakvakteksten 10.5 Keuzes maken Verdieping Literatuur