HET VERLATEN VAN EEN INSTELLING IN VLAANDEREN Verkennend onderzoek naar de woonpaden van kwetsbare groepen die een instelling verlaten

Transcriptie

1 HET VERLATEN VAN EEN INSTELLING IN VLAANDEREN Verkennend onderzoek naar de woonpaden van kwetsbare groepen die een instelling verlaten Isabelle Pannecoucke, Jana Verstraete, Bruno Meeus & Pascal De Decker

2

3 HET VERLATEN VAN EEN INSTELLING Verkennend onderzoek naar de woonpaden van kwetsbare groepen die een instelling verlaten Isabelle Pannecoucke, Jana Verstraete, Bruno Meeus & Pascal De Decker Promotor: dr. Pascal De Decker Leuven, mei 2014

4 Het Steunpunt Wonen is een samenwerkingsverband van de KU Leuven, LUCA School of Arts (Sint-Lucas Brussel-Gent), de Universiteit Hasselt, de Universiteit Antwerpen en het Onderzoeksinstituut OTB van de TU Delft (Nederland). Binnen het Steunpunt verzamelen onderzoekers van verschillende wetenschappelijke disciplines objectieve gegevens over de woningmarkt en het woonbeleid. Via gedegen wetenschappelijke analyses wensen de onderzoekers bij te dragen tot een langetermijnvisie op het Vlaamse woonbeleid. Het Steunpunt Wonen wordt gefinancierd door de Vlaamse overheid, binnen het programma Steunpunten voor Beleidsrelevant Onderzoek Gelieve naar deze publicatie te verwijzen als volgt: Pannecoucke I., Verstraete J., Meeus B. & De Decker P. (2014), Het verlaten van een instelling in Vlaanderen. Verkennend onderzoek naar de woonpaden van kwetsbare groepen die een instelling verlaten, Gelieve naar Steunpunt deze publicatie Wonen, Leuven, te verwijzen 51 p. als volgt: typ de bibliografische referentie van de publicatie Voor meer informatie over deze publicatie Voor meer informatie over deze publicatie typ adres(sen) & van corresponding authors In deze publicatie wordt de mening van de auteur weergegeven en niet die van de Vlaamse overheid. De Vlaamse overheid is niet aansprakelijk voor het gebruik dat kan worden gemaakt van de opgenomen gegevens. D/typ het jaartal/4718/typ het depotnummer ISBN typ het ISBN nummer typ 2014 het STEUNPUNT jaartal WONEN STEUNPUNT WONEN Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of en/of openbaar gemaakt door door middel middel van van druk, druk, fotocopie, fotocopie, microfilm microfilm op of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by mimeograph, film or any other means, without permission in writing from the publisher. p.a. Secretariaat Steunpunt Wonen HIVA - Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving Parkstraat 47 bus 5300, BE 3000 Leuven Dit Deze rapport publicatie is ook is ook beschikbaar via via

5 Voorwoord Het voorliggend rapport is het resultaat van een onderzoeksproject binnen het Steunpunt Wonen waarbij de uitstroom van kwetsbare groepen uit drie verschillende instellingen, met name de psychiatrie, de gevangenissen en de bijzondere jeugdzorg, tegen het licht is gehouden. De focus van dit bredere onderzoeksproject ligt op de begeleiding in brede zin die deze kwetsbare groepen krijgen bij hun uitstroom naar de woningmarkt. Met brede zin bedoelen we dat we drie aspecten van die overgang in rekening brengen. Binnen welke segmenten van de woningmarkt komen instellingverlaters terecht en hoe worden ze daar en in andere segmenten ontvangen. In welke mate worden toekomstige instellingverlaters tijdens hun residentieel verblijf op hun uitstroom voorbereid en eventueel opgevolgd? Welke institutionele en wettelijke belemmeringen bemoeilijken de begeleiding? Het verlaten van een instelling in Vlaanderen v

6

7 Inhoud Lijst met afkortingen Managementsamenvatting ix xi Inleiding 1 2. Vermaatschappelijking van de zorg Van zorg in instellingen naar zorg in de samenleving Ontwikkelingen in de drie sectoren Recht op maatschappelijke hulp en dienstverlening voor gedetineerden Van bijzondere jeugdzorg naar integrale jeugdzorg De GGZ, een sector in beweging 6 3. Problematiek van uitstromen Woningmarkt volgt vermaatschappelijking niet Instellingsverleden als rode draad in de levensverhalen 8 4. Onderzoeksvragen Onderzoeksmethode Onderzoeksopzet De keuze voor de drie cases verantwoord Leuven als case voor gevangenis Antwerpen als case voor bijzondere jeugdzorg Gent als case voor psychiatrie De drie cases getoetst Onderzoeksresultaten De (on)bereikbaarheid van de woningmarkt Over het zoeken naar een naald in de hooiberg van de private huurmarkt De sociale huisvesting: geduld wordt beloond Begeleiding naar zelfstandig wonen in de praktijk Ondersteuning bij het zoeken naar de naald in de hooiberg van de woningmarkt Een dak boven het hoofd is één zaak, het behouden een andere Het zoeken naar een zinvolle dagbesteding Netwerkvorming Uitstromen naar een zelfstandige woonsituatie: een parcours vol hindernissen Hindernissen bij het vormen van netwerken De moeilijkste hindernis: toegang vinden tot de woningmarkt Conclusies en aanbevelingen De resultaten op een rij Aanbevelingen 28 Bijlagen 31 Bibliografie 37 Het verlaten van een instelling in Vlaanderen vii

8

9 Lijst met afkortingen AZiS BINC BZJ BZW CAW CBGS CGG ETHOS EU FDBW GGZ IBW MFC MOBiL MPG OCMW PAAZ RVT SVK SVR VDAB Assertieve Zorg in de Samenleving Begeleiding In Cijfers Bijzondere Jeugdzorg Begeleid Zelfstandig Wonen Centrum Algemeen Welzijnswerk Centrum voor Bevolkings en Gezinsstudies Centrum Geestelijke Gezondheidszorg European Typology of Homelessness and Housing Exclusion Europese Unie Federatie Diensten Begeleid Zelfstandig Wonen Geestelijke Gezondheidszorg initiatief beschut wonen Multifunctionele Centra Mobiele Ondersteuning en Behandeling in de Leefomgeving Minimale Psychiatrische Gegevens Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn Psychiatrische Afdeling van een Algemeen Ziekenhuis Rust en verzorgingstehuis Sociaal Verhuurkantoor Studiedienst Vlaamse Regering Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding Het verlaten van een instelling in Vlaanderen ix

10

11 Managementsamenvatting Het profiel van de thuislozenpopulatie in Vlaanderen toont dat velen een instellingsverleden hebben. Daaruit kunnen we concluderen dat bij het verlaten van een instelling het vinden van een aangepaste verblijfplaats niet evident is. Welke problemen instellingverlaters precies ervaren en hoe ze voorbereid worden op een zelfstandige woonsituatie, hebben we via verkennende casestudies in kaart gebracht. We hebben hierbij het zoekproces van drie groepen in beeld gebracht: (1) jongeren die de bijzondere jeugdzorg verlaten, (2) gedetineerden die in vrijheid gesteld worden en (3) psychiatrische patiënten die uit een instelling ontslagen worden. Respectievelijk hebben we dit onderzocht in Antwerpen, Leuven en Gent, waar telkens sociaal werkers die instellingverlaters op weg naar een zelfstandige woonsituatie voorbereiden uitgebreid geïnterviewd werden. We legden hen drie onderzoeksvragen voor. a) Hoe bereikbaar is de woningmarkt voor instellingverlaters? De onderzoeksresultaten zetten de structurele problematiek op de woningmarkt opnieuw in de verf: mensen die in de samenleving anders zijn, ondervinden vermoedelijk nog meer dan anderen de gevolgen van het ontbreken van voldoende betaalbare woningen. Op de private huurmarkt is een groot deel van het aanbod niet haalbaar omdat de huurprijs te hoog is. Daarbovenop gaan de deuren niet open als gevolg van negatieve selectiemechanismen. Een plek binnen de sociale huursector is evenmin onmiddellijk beschikbaar omwille van de lange wachtlijsten en de toewijzingsregels. Daarnaast staan de sociale huisvesters niet te springen om hen op te nemen. Een debat over de rol van de sociale huursector is dan ook gewenst. Dient de sociale huisvesting enkel voor diegenen die elders uit de boot vallen? Welke houding is gewenst ten aanzien van moeilijke huurders? Moeten er voorrangregels bestaan voor verschillende doelgroepen? b) Welke begeleidingspraktijken bestaan er momenteel om instellingverlaters op een zelfstandige woonsituatie voor te bereiden? De genoemde instellingen hebben een (re)integratieopdracht. Instellingverlaters worden in principe dan ook ondersteund bij het zoeken naar een woning en het behoud ervan eens die is gevonden. We stellen vast dat de intensiteit van de ondersteuning afhangt van de kenmerken van de instellingverlater en van de beschikbaarheid van personeel binnen de instelling. Soms gaan begeleiders mee om een appartement of studio te bezoeken of nemen zelf contact op met de private verhuurder. Maar niet zelden beperkt de ondersteuning zich tot het geven van een lijst met woningen en appartementen die te huur staan. En het gebeurt dat mensen aan de deur gezet worden zonder dat er een woning is gevonden. In de drie sectoren staat het inschrijven bij een sociale huisvestingsmaatschappij en bij een sociaal verhuurkantoor en het opvolgen van de actualisatiedossiers op de takenlijst van de begeleiders. Naast het zoeken naar een woning wordt er ook aandacht besteed aan het wonen zelf. Het is belangrijk om een dak boven het hoofd te hebben, maar evenzeer om die woning te behouden en het dagelijks zelfstandig leven op te nemen. Dit betekent aandacht voor onder andere administratie, Het verlaten van een instelling in Vlaanderen xi

12 financiën en huishoudelijke taken, het zoeken naar zinvolle dagbesteding. Een laatste gemeenschappelijk aandachtspunt in de begeleiding is het herstel of opbouwen van een sociaal en ondersteunend netwerk rond de instellingverlaters, en dit via verschillende partners. c) Welke institutionele en wettelijke belemmeringen bemoeilijken de begeleiding? Hoewel het belang van het vormen van netwerken voor het succesvol uitstromen van instellingverlaters veelvuldig onderstreept wordt, vertaalt dit zich niet altijd concreet in de realiteit. Niet enkel de huisvestingssector en de welzijnssector functioneren als afzonderlijke entiteiten, maar ook de verschillende welzijnswerkmodellen werken op verschillende, geïsoleerde eilanden. Ze hanteren verschillende standpunten en rationaliteiten en werken binnen duidelijk afgebakende domeinen, binnen bepaalde grenzen. Het bewerkstelligen van continuïteit en bijgevolg ook het opzetten van netwerken worden tevens bemoeilijkt door de wachtlijsten. Niet enkel sociale huisvesting kampt, zoals eerder aangegeven, met wachtlijsten, ook binnen de welzijnssector zijn er sociale files. De moeilijke doorstroming binnen de welzijnssector en zelfs het vast slibben door de enorme wachtlijsten staan niet op zichzelf. Het tekort aan degelijke, betaalbare woningen zet dit alles nog eens extra onder druk en veroorzaakt grote maatschappelijke kosten. Een roep tot uitbreiding van het aanbod van sociale huurwoningen, daar de huurprijs er afhankelijk is van het beschikbare inkomen en de woonzekerheid groot, is dan ook nadrukkelijk aanwezig. Het uitbreiden van de sociale huurwoningvoorraad is een must, maar men moet waakzaam zijn voor wat betreft de wijze waarop uitgebreid wordt. Omwille van de enorme wachtlijsten binnen de sociale huursector heeft de Vlaamse overheid de huurpremie ontwikkeld. Hoewel dergelijke tegemoetkoming voor enige verlichting zou kunnen zorgen, moeten eerst vijf jaar overbrugd worden, wat niet evident is als het iedere maand een rekenoefening vergt om rond te komen. Andere instrumenten ontwikkeld om in te spelen op de betaalbaarheidsproblematiek, bereiken evenmin het verhoopte resultaat. Bij een OCMW huurwaarborg moet de aanvrager eigenlijk al een huurcontract op zak hebben, terwijl de verhuurders dan weer de zekerheid willen dat ze die waarborg ook effectief zullen krijgen. Daarnaast kan een OCMW huurwaarborg ertoe leiden dat private verhuurders hun deuren gesloten houden. De toekenning van een installatiepremie verloopt evenmin zonder problemen. Of die premie al dan niet toegekend wordt, hangt sterk af van OCMW tot OCMW. Ook de eenmaligheid van de installatiepremie en de koppeling tussen de huursubsidie en de installatiepremie wordt door het werkveld niet even positief onthaald. De conclusie van het onderzoek luidt dat op dit moment zowel de toegang tot huisvesting als tot de maatschappelijke hulpverlening voor de bestudeerde populaties onder druk staat. Dit resulteert in soms schrijnende situaties waarbij personen een instelling verlaten zonder dat ze een ander dak boven hun hoofd hebben. Niet zelden verzeilen ze trouwens in een precaire woonsituatie. Dit leidt ook tot de conclusie dat de vermaatschappelijking van de zorg alleen maar kan slagen als er, naast voldoende betaalbare en kwalitatieve woongelegenheden, een degelijk, uitgebreid, divers aanbod aan ambulante zorg voor handen is. Het verlaten van een instelling in Vlaanderen xii

13 Inleiding Op welke manier worden kwetsbare groepen in Vlaanderen ondersteund bij het voorbereiden, zoeken naar en verblijven in een situatie van zelfstandig wonen? En hoe toegankelijk is de woningmarkt voor hen? Dat was de focus van een verkennend onderzoeksproject dat werd uitgevoerd binnen het Steunpunt Wonen. Bij drie verschillende groepen werd de overstap vanuit een instelling naar zelfstandig wonen in detail bekeken: bij jongeren die vanuit bijzondere jeugdzorg de overstap naar zelfstandig wonen (moeten) maken, bij gedetineerden die de gevangenis verlaten en bij patiënten die ontslagen worden uit een psychiatrische instelling. De stap naar zelfstandig wonen kan het resultaat zijn van het beëindigen van een lang of kort verblijf in een residentiële instelling: een gedetineerde verlaat na x aantal maanden of jaren de gevangenis, een psychiatrisch patiënt verlaat het ziekenhuis na een therapeutische periode, een jongere beëindigt een parcours in één of meer residentiële settings. Dit gebeurt in een context waarin deze instellingen zelf ook meer en meer de institutionaliseren : sommige gedetineerden zitten met een enkelband een gedeelte van hun straf uit in hun eigen woning, bepaalde psychiatrische patiënten worden aan huis verzorgd, en een grote groep jongeren dient op zeer jonge leeftijd zelfstandig te gaan wonen waarbij de hulp van begeleid zelfstandig wonen wordt ingeroepen. Die evolutie wordt omschreven als de vermaatschappelijking van de zorg. Binnen een aantal sectoren betekent dit dat de zorg minder en minder in een residentiële, min of meer van de buitenwereld afgesloten instelling gebeurt, maar meer en meer in relatie tot en met die buitenwereld. Om de impact van dergelijke verandering op de woonsituatie van kwetsbare groepen beter te duiden, vangen we dit samenvattend onderzoeksrapport aan met een korte schets van deze vermaatschappelijkingsevolutie en illustreren dit via de drie bestudeerde sectoren. Dat het uitstromen uit residentiële maar ook ambulante zorg niet altijd gevolgd wordt door een duurzame zelfstandige woonsituatie leiden we af uit het profiel van de thuislozenpopulatie, die een groot aantal mensen met een instellingenverleden bevat. Maar thuisloosheid staat uiteraard niet los van de structuur van de woningmarkt. In de tweede sectie van het rapport problematiseren we daarom de mate waarin de woningmarkt klaar is voor het opvangen van die vermaatschappelijking. Vervolgens zetten we de onderzoeksvragen op een rij (hoofdstuk 3) en lichten we de methodologie van onze casestudies toe (hoofdstuk 4). De onderzoeken vonden plaats in het arrondissement Antwerpen en in de steden Leuven en Gent. Er werd gekozen voor een street level bureaucrats benadering (Lipsky, 1980), waardoor de perspectieven van hulpverleners in verschillende huisvestings en welzijnssectoren naast en tegenover elkaar komen te liggen. In het hoofdstuk 5 geven we de onderzoeksresultaten weer. We schetsen de bevindingen van de drie deelonderzoeken. 1 We staan eerst stil bij de toegang die instellingverlaters hebben tot de woningmarkt. Vervolgens gaan we in op de manier waarop instellingverlaters op een zelfstandige woonsituatie voorbereid worden. We 1 Meeus B. & De Decker P. (2013), Tussen huisbaas en begeleider. Begeleiders en toewijzers over uitstromen uit bijzondere jeugdzorg naar de woningmarkt in het arrondissement Antwerpen, Leuven: Steunpunt Wonen. Verstraete J. & De Decker P. (2013), Op zoek naar wonen na detentie. Een verkennend onderzoek naar het hulpverleningsaanbod en de beleidsinitiatieven in Leuven, Leuven: Steunpunt Wonen. I. Pannecoucke & P. De Decker (2013), Thuis(loos) na de psychiatrie. Een verkennend onderzoek naar het uitstromen uit de psychiatrie in Gent, Leuven: Steunpunt Wonen. Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 1

14 sluiten dit hoofdstuk af met een schets van enkele elementen die een vlotte doorstroming in de weg staan. Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 2

15 2. Vermaatschappelijking van de zorg Om de uitdagingen bij het verlaten van een instelling beter te begrijpen, staan we eerst stil bij de algemene veranderingen binnen de zorg. Daarna focussen we ons op de belangrijkste en recente evoluties in deze drie sectoren. 2.1 Van zorg in instellingen naar zorg in de samenleving De laatste decennia is er in Vlaanderen, net als in andere landen, een trend naar wat de institutionalisering en vermaatschappelijking van de zorg wordt genoemd (De Rick & Loosveldt, 2003; Knapp et al., 2011; De Decker, 2002). Drie processen staan daarbij centraal (Bachrach, 1989): (1) een vermindering van het aantal personen in een institutionele context, (2) diversificatie van de zorgmethodieken en (3) de verdeling van de verantwoordelijkheid voor de zorg over verschillende voorzieningen en personen. Dit vermaatschappelijkingsproces is tot op heden vooral onderzocht binnen de psychiatrie, maar het proces voltrekt zich ook in de bijzondere jeugdzorg, de ouderenzorg en de thuislozenzorg (Van Regenmortel et al., 2006; De Decker, 2013). Concreet vertaalt dit zich in de afbouw van bedden in residentiële voorzieningen, een groei van kleinschalige ambulante initiatieven en een pleidooi voor meer participatie en empowerment van patiënten en cliënten binnen de zorg. Daardoor komt de patiënt of cliënt centraler te staan. Hij/zij moet zich volledig in de samenleving integreren, zorg moet in die samenleving voorzien worden, zorgontvangers moeten zoveel als mogelijk participeren in beslissingsprocessen en in hun zorg. Kortom, zorg moet humaner en de sociale aspecten van de (psychiatrische) problemen behoeven meer aandacht (De Rick & Loosveldt, 2003; Kwekkeboom, 1999). Cruciaal voor ons onderzoeksproject is dat de vermaatschappelijking van de zorg impliceert dat personen die zorg nodig hebben (tijdelijk of levenslang), niet langer in een instelling verblijven maar in de samenleving voorzien worden. Dit houdt dan ook in dat als alternatief voor residentiële zorg voldoende alternatieve zorgvormen beschikbaar moeten zijn. In de maatschappij verblijven, betekent ook: ergens wonen. En dus komt de woningmarkt in beeld. Kortom, naast het voorzien van zorg is er voor deze kwetsbare groepen ook nood aan degelijke betaalbare huisvesting. Dat dit niet evident is in een door eigenaars gedomineerd huisvestingsmodel komt in het volgende hoofdstuk aan bod. Vooraleer hierop in te gaan, schetsen we de voornaamste evoluties in de drie bestudeerde sectoren. 2.2 Ontwikkelingen in de drie sectoren Recht op maatschappelijke hulp en dienstverlening voor gedetineerden De eerste welzijnsinitiatieven binnen de gevangenismuren zagen het levenslicht tijdens de eerste wereldoorlog (Vander Laeren & Polfliet, 2009) onder de noemer reklasseringswerk. Welzijnswerk Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 3

16 was toen vooral gericht op het disciplineren van gedetineerden en het beschermen van de samenleving eenmaal ze vrijkomen (Meyvis, 2002; Vander Laeren & Polfliet, 2009). De prioriteiten en de taken werden uitgestippeld vanuit justitie. Geleidelijk aan werd de visie op de taken en rollen van het reclasseringswerk uitgebreid en kwam er meer en meer respect voor de gevangene en zijn waarden (Meyvis, 2002). In de jaren 1970 werd de ondergeschikte positie van het reclasseringswerk meer en meer in vraag gesteld. De wet van 8 juli 1976 betreffende de openbare centra voor maatschappelijk welzijn, kortweg de OCMW wet, die het recht op maatschappelijke hulp en dienstverlening voor iedere burger dus ook voor gedetineerden inschrijft, was daar niet vreemd aan (Bouverne De Bie, 2007; Pieters, 1980 & 1981). Ook gedetineerden hebben recht op maatschappelijke hulp en dienstverlening tijdens hun detentie. Dit komt ook naar voor in de basiswet Dupont 2 in Deze wet stelt expliciet dat gedetineerden recht hebben op dezelfde zorg en dienstverlening als vrije burgers. Aangezien gedetineerden niet zelf op ondersteuningsinstanties kunnen afstappen, moet het bestaande hulpverleningsaanbod binnen de gevangenismuren worden gebracht. Op het Vlaamse niveau werd door de Vlaamse regering een door Interdepartementale Commissie Hulp en Dienstverlening uitgewerkt plan, het Strategisch Plan hulp en dienstverlening aan gedetineerden (verder Strategisch plan), in 2000 goedgekeurd (Vander Laenen & Polfliet, 2009). Het plan zou een instrument moeten zijn om de rechtpositie van gedetineerden te versterken en om het recht op hulp en dienstverlening voor deze groep te garanderen. Het plan beoogt enerzijds te voorzien in een volwaardig en menswaardig leven tijdens de detentie en anderzijds volwaardige kansen te creëren op een vlotte re integratie in de samenleving (Vlaams Parlement, 2012). De hulp en dienstverlening binnen de gevangenismuren moet van dezelfde kwaliteit zijn als de hulpverlening in de vrije samenleving en moet integraal zijn, de noden en de behoefte van de gedetineerde dienen als startpunt te gelden en alle aspecten van de betrokkene moeten aan bod (kunnen) komen. Dit aanbod moet een breed aantal (levens)domeinen dekken: welzijn en gezondheid, werkgelegenheid, onderwijs, cultuur en sport (Vlaamse Overheid Welzijn en Samenleving, 2010). De huisvestingssector ontbreekt echter als partner (Demeersman, 2008; Hellemans, Aertsen, & Goethals, 2008). Ook bij de decretale inbedding van het Strategisch Plan in 2012 is de huisvestingssector niet structureel betrokken in de hulp en dienstverlening aan gedetineerden. Het decreet vermeldt wel dat het Strategisch plan handvaten moet aanreiken om de re integratie te bevorderen, zoals het regelen van huisvesting. Structurele samenwerkingsakkoorden met de huisvestingssector worden echter niet opgelegd/voorzien Van bijzondere jeugdzorg naar integrale jeugdzorg Begin jaren 1990 kwam de vaststelling dat almaar meer jongeren in contact kwamen met de bijzondere jeugdzorg. Deze ondervond daardoor een steeds grotere druk op haar capaciteit. Bovendien klaagde het Algemeen Verslag over de Armoede (Neirinckx & Carton, 1994) de onheuse behandeling van kansarme gezinnen door de bijzondere jeugdzorg aan: er werd veel te snel overgegaan tot een gerechtelijke ingreep, een residentiële plaatsing sneed de banden door met de context van de jongere, de hulpverlening was niet flexibel genoeg en er werd te weinig rekening gehouden met de 2 Voluit staat de basiswet Dupont voor Basiswet betreffende het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden (12 januari 2005). Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 4

17 vragen van de jongere (en de ouders) Op het einde van de jaren 1990 stelde het Vlaams Parlement dat de bijzondere jeugdzorg opnieuw bijzonder moest worden en dit door onder meer de algemene jeugdhulpverlening te verbeteren. Die algemene jeugdhulp was teveel versnipperd en verkokerd, zo luidde de diagnose. In 1999 werd vervolgens een beleidsnota opgesteld die de hervorming naar een integrale jeugdzorg uitwerkte. Cruciaal daarin: een goed uitgebouwde, flexibele, vraaggerichte en contextgerichte jeugdzorg (geen algemene of bijzondere meer) met in eerste instantie een (goedkoop) rechtstreeks toegankelijk aanbod en vervolgens, indien nodig, achter een toegangspoort de onrechtstreeks toegankelijke (duurdere) vormen van zorg waarvan er een aantal residentieel zijn. De implementatie van deze herorganisatie zal echter tien jaar in beslag nemen. En ondertussen nam het aantal doorverwijzingen van jongeren naar de Bijzondere Jeugdzorg verder toe maar startte men binnen de sector wel met nieuwe contextgerichte methodieken en flexibelere organisatievormen. In 2006 werd via het Globaal Plan Jeugdzorg een capaciteitsuitbreiding van de bijzondere jeugdzorg mogelijk en werden meteen ook een aantal pilootprojecten met Multifunctionele Centra gelanceerd: binnen zulke MFC s zou het eenvoudiger zijn om te switchen tussen residentiële en ambulante vormen van zorg. Het werken met de context van de jongere begint zich vanaf dan meer en meer in de begeleidingspraktijk in te bedden. Met de overgang naar de Integrale Jeugdzorg worden de begeleidingspraktijken in modules gegoten. Tekenend daarbij is dat elke begeleiding van een jongere altijd moet bestaan uit een module contextbegeleiding. Het vroegere begeleid zelfstandig wonen wordt dan ook in de toekomst een module contextbegeleiding autonoom wonen. Nog in 2006 verschijnen de resultaten van het project Woonzinnig, een samenwerking tussen het preventieteam Jongerenwelzijn, de preventiecel van het Comité voor Bijzondere Jeugdzorg Gent Eeklo, het Centrum voor Bevolkings en Gezinsstudies (CBGS) en het departement Sociaalagogisch werk van de Hogeschool Gent. Carette et al., (2006) documenteren in hun studie tal van institutionele moeilijkheden die jongeren, die uitstromen uit een residentiële instelling, of instromen in begeleid zelfstandig wonen (BZW) tegenkomen. Stas et al., (2008) schrijven vervolgens een rapport over jongvolwassenen die de bijzondere jeugdzorg verlaten en beschrijven hun situatie als tussen wal en schip : ze moeten op hun 18de hun residentiële omgeving verlaten maar zijn niet/onvoldoende voorbereid op het zelfstandig wonen. Of ze vinden geen aansluiting met de hulpverlening voor volwassenen. Hun analyse was dat tal van jongvolwassenen een verhoogd risico op sociale uitsluiting lopen. Ze vinden geen betaalbare huisvesting, (vooral) jongvolwassen vrouwen en allochtonen geraken moeilijk aan werk en een grote groep kampt met psychische problemen, depressies en zelfmoordneigingen. Stas et al., (2008) pleitten voor het uitleggen van loopplanken tussen de hulpverlening van de bijzondere jeugdzorg en het algemeen welzijnswerk. In 2011 tot slot verschijnt het tweejaarlijkse rapport van het Steunpunt Armoede waarin onder meer gepleit wordt voor het verbeteren van de toegang tot sociale huisvesting voor jongeren die uit de jeugdhulpverlening komen. Eind 2011 volgt dan een aanpassing in het kaderbesluit Sociale Huur wat betreft de inschrijvingsvoorwaarden van ontvoogde minderjarigen en wordt de prioriteit woonnood bij SVK s voor dezelfde groep uitgebreid. Wat betreft sociale huur krijgen ontvoogde minderjarigen en jongeren die begeleid zelfstandig wonen of gaan wonen met begeleiding door erkende dienst ( plaatsen) voorrang op de wachtlijsten. Bovendien krijgen meer algemeen ontvoogde minderjarigen en jongeren die begeleid zelfstandig wonen of willen wonen (dus ook wanneer ze dit niet via een erkende dienst willen doen) de kans om zich in te schrijven voor een sociale huurwoning. Ook bij SVK s is de prioriteit woonnood specifiek voor minderjarigen die begeleid zelfstandig wonen of gaan wonen met begeleiding door een erkende dienst. Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 5

18 2.2.3 De GGZ, een sector in beweging De geestelijke gezondheidszorg was en is sterk gericht op een residentieel model, op een ziekenhuismodel geïnspireerde zorgverlening aan personen met psychische problemen. Vanaf de jaren 1960 zien we echter organisatorische en inhoudelijke veranderingen die de ontwikkeling naar een meer gemeenschapsgerichte gezondheidszorg inluiden. Er ontstond een specifiek zorgaanbod gericht op de revalidatie en rehabilitatie van personen met psychische problemen. In de Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) kunnen personen voor ambulante hulp terecht, ze hebben op die manier niet langer een residentiële opname nodig. Het besef dat een verdere uitbreiding van het residentiële GGZ aanbod de behoeften en zorgvragen van personen met psychische problemen niet volledig beantwoordt, nam toe doorheen de daaropvolgende jaren en leidde uiteindelijk in de jaren 1980 tot de beslissing om een moratorium in te stellen: het totaal aantal residentiële bedden en plaatsen zou niet langer stijgen. De residentiële opvang als dominante organisatievorm in de zorgverlening verliest vanaf dan meer en meer terrein ten voordele van alternatieve, kleinschalige woonvormen. Diverse semimurale en ambulante voorzieningen die persoons of gezinsondersteunend of gezins en milieuaanvullend zijn, zien het levenslicht. Aan de basis hiervan ligt niet enkel een vernieuwde visie op zorg en zorglening maar ook een toenemende budgettaire druk (De Decker, 2012, p. 368). In 2010 wordt het GGZ aanbod vervolgens nog verder gediversifieerd via de herallocatie van bestaande middelen door artikel 107. Dit artikel vermeldt dat psychiatrische ziekenhuizen via een financieringstechniek hun geld kunnen aanwenden voor de opstart van zorgcircuits en netwerken. Men wenst een model in te voeren dat het mogelijk maakt dat personen met psychische problemen in hun thuisomgeving kunnen blijven en hun oorspronkelijke sociale weefsel kunnen behouden. Om in te spelen op de druk die ziekenhuizen voelen om de opnameduur van een patiënt te reduceren, start in 1998 in Belgische psychiatrische ziekenhuizen het ontslagmanagement als een wetenschappelijk onderbouwd implementatieproject. Ontslagmanagement omvat de voorbereiding van het ontslag uit het (psychiatrisch) ziekenhuis bij patiënten met een risico op bemoeilijkt ontslag en/of een risico op fundamenteel herval na ontslag, met als doel om fundamenteel herval na ontslag te voorkomen. Dit kan gerealiseerd worden door vanaf de opname in het ziekenhuis een kwaliteitsvolle verwijzing naar een aangepast thuis of thuisvervangend milieu voor te bereiden en de zorgcontinuïteit in het algemeen te bevorderen. Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 6

19 3. Problematiek van uitstromen De de institutionalisering en de vermaatschappelijking van de zorg hebben als doel cliënten en patiënten zoveel als mogelijk in hun natuurlijke milieu te laten leven. Dit zal dan ook enkel en alleen maar slagen als degelijke en betaalbare huisvesting beschikbaar is. Terwijl de de institutionalisering een feit is, blijft de toegang tot de woningmarkt achterwege (zie 2.1) en werkt ze de opname en doorstroomproblematiek vooral voor kwetsbare groepen verder in de hand. We illustreren dit aan de hand van het profiel van de thuislozenpopulatie (zie 2.2). 3.1 Woningmarkt volgt vermaatschappelijking niet De woningmarkt in Vlaanderen wordt gedomineerd door eigenaars bewoners. De ononderbroken inspanningen om zoveel mogelijk gezinnen op eigen kracht en lange tijd op basis van vooral nieuwbouw, een gezonde eigen woonst te laten verwerven, vormt de dominante beleidslijn op het vlak van wonen in Vlaanderen en in België (De Decker & Goossens, 1999). Die promotie van eigendomsverwerving kende een merkwaardige continuïteit en werd inhoudelijk nauwelijks in vraag gesteld (Pannecoucke, De Decker & Goossens, 2003, p. 5). Hoewel een eigen woning niet voor iedereen haalbaar is, bieden noch de private huursector noch de sociale huursector hoopvolle perspectieven (De Decker, 2008). De overheid heeft nagelaten om volwaardige alternatieven uit te bouwen (De Decker, 2008; Winters & Heylen, 2008). Het aanbod sociale woningen is in Vlaanderen ruim onvoldoende om het grondwettelijk recht op wonen voor kansarme en kwetsbare bewoners te kunnen garanderen. Het aanbod aan sociale huurwoningen dat door sociale huisvestingsmaatschappijen wordt verhuurd bedroeg eind (SVR, 2012). Volgens een raming van het Steunpunt Ruimte en Wonen is er nood aan een uitbreiding met sociale woningen om de wettelijk erkende behoefte te dekken (Winters et al., 2007). Het aantal SVK woningen, dat eind bedroeg (SVR, 2012), kan de kloof tussen behoefte en aanbod evenmin dichten. Ter vergelijking, de Belgische woningmarkt bestaat slecht voor 5 à 6% uit sociale woningen tegenover een Europees gemiddelde van 11 à 14% (Pannecoucke & De Decker, 2005). Dit resulteert in lange wachtlijsten en tijden voor sociale en SVK woningen. In 2011 stonden huishoudens in de wachtrij voor een sociale woning, ongeveer huishoudens meer dan in 2009 (SVR, 2012). Omdat het aanbod op de sociale huurmarkt te klein is, zijn ook sociaal kwetsbare groepen aangewezen op de private huursector, een woningmarktsegment waar de markt de hoofdrolspeler is (Pannecoucke, De Decker & Goossens, 2003). Naast het aspect van betaalbaarheid en kwaliteit is ook de toegankelijkheid problematisch: huisbazen staan niet te springen om aan deze groepen te verhuren en ze treden selectief en discriminerend op (Heylen et al., 2007; Segers & De Decker, 2011; Van Regenmortel et al., 2006). Kortom, het recht op wonen, ingeschreven in de Belgische grondwet en de Vlaamse Wooncode, wordt niet voor iedereen gerealiseerd (De Decker & Geurts, 2005). Vooral maatschappelijk kwets Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 7

20 baren botsen op veel meer hindernissen tijdens hun zoektocht naar huisvesting dan anderen (Van Regenmortel et al., 2006). De Decker (2013) stelt daarenboven dat onder andere door de trend naar de institutionalisering, een groeiende groep kwetsbare huurders een bijkomende druk op de woningmarkt zet, waardoor het tekort aan degelijke en betaalbare huisvesting extra in de verf komt te staan. 3.2 Instellingsverleden als rode draad in de levensverhalen Levensverhalen van thuislozen en levenspaden in, doorheen en uit de thuisloosheid zijn uiterst divers waardoor niet gesproken kan worden over de thuisloze (Van Regenmortel et al., 2006). Toch kunnen we enkele mekaar vaak versterkende gemeenschappelijke elementen herkennen. Een aantal risicofactoren en triggers komen in vele levensverhalen van thuislozen terug, zoals het overlijden van een naast familielid of partner, echtscheiding, het afbreken van sociale netwerken, het verliezen van werk, ongunstige materiële leefomstandigheden, uithuiszetting, een relatiebreuk, middelenmisbruik, schulden, moeilijke relaties met sociale diensten en het verstrikt geraken in administratieve en bureaucratische procedures (Fitzpatrick et al., 2000; Van Regenmortel et al., 2006). Een ander gemeenschappelijk, en voor dit onderzoek centraal element is het hebben van een instellingsverleden. Ook internationaal onderzoek toonde al aan dat een aanzienlijk aandeel van de thuislozenpopulatie in een residentiële instelling heeft verbleven en dat het moment van ontslag tot thuisloosheid kan leiden (FEANTSA, 2010; Fitzpatrick et al., 2000). Het ontslag uit een instelling als een risicofactor voor thuisloosheid wordt ook beleidsmatig onderschreven. Zo neemt de ETHOS typologie, een typologie van dakloosheid en sociale uitsluiting ontwikkeld door FEANTSA, 3 personen die een instelling verlaten zonder perspectief op (stabiele) huisvesting op in de categorie daklozen. Dergelijke typologie draagt bij tot het beter in beeld brengen van dakloosheid en het ontwikkelen, monitoren en evalueren van het beleid. FEANTSA heeft vijf doelstellingen voor het uitbannen van thuisloosheid vooropgesteld. Eén ervan is dat niemand een instelling mag verlaten zonder zicht op huisvesting en dat jongeren niet dakloos mogen worden in een overgangsfase naar zelfstandig wonen (FEANTSA, 2010). In de Schriftelijke Verklaring over een EU strategie betreffende thuisloosheid, goedgekeurd op 16/12/2010, heeft ook het Europees Parlement bovendien deze doelstellingen onderschreven, en sommige nationale regeringen, waaronder Denemarken en Ierland, hebben deze (tenminste gedeeltelijk) in hun nationale strategieën rond thuisloosheid opgenomen. Ook in Vlaanderen vertaalt de doorstromingsproblematiek zich in het profiel van de thuislozen. Twee derde van de thuislozen verbleef ten minste in één institutionele setting en één op vijf verbleef in een instelling net voor ze in de thuislozenzorg terechtkwamen (Van Menxel, 2005). Tussen 1982 en 2002 stellen we bovendien een stijging vast. Het percentage van 23,3% van de thuislozen dat verbleef in een psychiatrische instelling in 1982 steeg tot 34,4% in Een nog sterkere stijging stellen we vast bij thuislozen met een bijzondere jeugdzorggeschiedenis: van 27,4 tot 48,7% in dezelfde periode. Enkel het aandeel van personen dat in een gevangenis opgenomen was, is gedaald (van 51,5% in 1982 naar 33,1% in 2002). Maar in absolute cijfers nam ook het aantal gevangenisverlaters dat thuisloos werd toe. Het Steunpunt Armoedebestrijding (2010, p. 24) stelt dat de administratieve, reglementaire of statutaire situaties (einde of consolidering van de opname of 3 FEANTSA is de Europese koepelorganisatie van nationale daklozenverenigingen. Zie: Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 8

21 ziekte, invrijheidstelling, meerderjarigheid, einde contract) vaak leiden tot slecht voorbereide breuksituaties naar aanleiding waarvan de betrokken persoon aan zijn lot wordt overgelaten. Het niet beschikken over een sterk sociaal netwerk waarop men kan steunen, versterkt het risico op dak en thuisloosheid bij het verlaten van een instelling. De gepresenteerde cijfers geven echter geen accuraat beeld van het huidige profiel van de thuislozenpopulatie. De cijfers dateren immers al van 2002 maar ze zijn de meest recentste cijfers. Daarenboven houden ze enkel rekening met personen die verblijven in de opvangcentra van de Centra Algemeen Welzijnswerk en in door Vlaanderen georganiseerde en gereguleerde private initiatieven, terwijl ook OCMW s hulpverlening verlenen aan dak en thuislozen. Over het profiel van hun cliënten is er helemaal geen informatie beschikbaar. Maar bevestiging van de impact van een verblijf in een residentiële setting of in een gevangenis vinden we ook terug bij Van Regenmortel et al., (2006). In hun biografisch onderzoek stellen ze vast dat het verblijf in residentiële instellingen, als minderjarige en later als volwassene, en het verhuizen van de ene instelling naar de andere opvallende gemeenschappelijke karakteristieken zijn van de verschillende levensverhalen. Hoewel het hebben van een instellingverleden een rode draad is in de levensverhalen van thuislozen, blijft een geïntegreerde, integrale aanpak nodig. Dit wordt erkend door de verantwoordelijke minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, in zijn beleidsbrief: Het is duidelijk dat er op meerdere terreinen zal moeten gewerkt worden om de problematiek van thuisloosheid op een effectieve en efficiënte manier aan te pakken. Zo kan thuisloosheid onder andere te maken hebben met een onvoldoende begeleide uitstroom uit de psychiatrie, uit de voorzieningen van de gehandicaptenzorg of uit de bijzondere jeugdbijstand Binnen de budgettaire mogelijkheden willen we extra inspanningen leveren om het aanbod aan woonbegeleiding en ondersteuning te verruimen (zowel voor de initiatieven waarin de uitstroom gestimuleerd wordt, als voor maatregelen die de instroom beperken). (Vandeurzen, 2009, p. 52). Er wordt dan ook gestreefd naar een verruiming en verfijning van de samenwerkingsafspraken met de woon, gezondheids en welzijnsactoren en de lokale besturen. Onder andere de woonbegeleiding van sociale huurders, een proefproject dat sinds enkele jaren loopt rond wonen en welzijn, is hier een voorbeeld van (Van den Bossche, 2009). Sociale verhuurders die in het verleden zochten naar samenwerking met welzijnsactoren voor specifieke probleemsituaties botsten meestal op een onvoldoende en onaangepast aanbod, in het bijzonder voor huurders die met onvoldoende woonvaardigheden na een verblijf in een instelling of na een periode van thuisloosheid of voor huurders in een multiprobleemsituatie (Van den Bossche, 2012, p. 29). De doelstellingen van deze experimenten zijn: de realisatie van projecten waarin de samenwerking tussen de sociale huisvesting en de welzijnssector centraal staat én het ondersteunen van innovatieve projecten die niet of moeilijk gerealiseerd worden binnen de bestaande regelgeving (De Decker, 2012, p. 393). Binnen de projecten streeft men een of meerdere van de volgende doelstellingen na: preventie van uithuiszetting, het verbeteren van de doorstroming tussen zorgaanbod en zelfstandig wonen in de sociale huisvesting, het verbeteren van de instroom van kwetsbare doelgroepen in de sociale huisvesting, het garanderen van kwaliteitsvolle, duurzame en sociale huisvesting voor kwetsbare doelgroepen, de uitbouw van unieke sociale woonconcepten met begeleiding voor specifieke doelgroepen. Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 9

22 4. Onderzoeksvragen Om zicht te krijgen op het uitstromen uit de gevangenis, de bijzondere jeugdzorg en de psychiatrie stelden we drie brede onderzoeksvragen. Ten eerste, hoe bereikbaar, toegankelijk is de woningmarkt voor instellingverlaters? Hoe positioneren de zorgaanbieders zich hierin? Hoe staan de huisvestingsactoren tegenover deze groep? Ten tweede, welke begeleidingspraktijken bestaan er momenteel om personen voor te bereiden op zelfstandig wonen? In welke mate zijn de instellingen en initiatieven daar mee bezig? Ten derde, welke institutionele of wettelijke problemen zijn er die de uitstroom naar een zelfstandige woonsituatie bemoeilijken? In het volgende deel zetten we uiteen hoe we op zoek gegaan zijn naar antwoorden op deze vragen. Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 10

23 5. Onderzoeksmethode 5.1 Onderzoeksopzet Het onderzoek was exploratief en kwalitatief van opzet. Er werd gekozen om door middel van diepte interviews het perspectief van street level bureaucrats (Lipsky, 1980) of frontlijnwerkers (Hartman & Tops, 2005) naar voor te halen. Dit zijn werknemers van de overheid en van de publieke dienstverleningssector die dagelijks in contact staan met burgers en een behoorlijke impact kunnen hebben op die burgers. In ons onderzoek betreft het naast sociale huisvesters vooral sociaal werkers uit de drie onderzochte sectoren. Lipsky (1980) ziet hen, door hun manier van implementatie, als reële vormgevers van het beleid. Ze beschikken bovendien doorgaans over discretionaire ruimte, ze hebben behoorlijk wat autonomie en ze kunnen over de concrete uitvoering van hun opdracht eigen beslissingen nemen. Hoewel ook van belang voor dit onderzoek, was voor deze studie nog een andere reden om frontlijnwerkers aan het woord te laten. De hulpverleningssector is bijzonder gefragmenteerd en elke hulpverlener bevindt zich telkens in een andere hybride positie in het hulpverleningsveld. Hulpverleners positioneren zich namelijk minstens ten opzichte van (1) de hulpvrager, (2) andere hulpverleners, (3) de eigen werkgever en zijn zelf reflexief over die verschillende posities. Door te vertrekken van die hybride posities kunnen de relaties tussen verschillende sectoren van het hulpverleningsveld in beeld worden gebracht. Door die verschillende perspectieven samen te leggen, krijgen we bovendien een beeld van de onderlinge relaties binnen het hulpverleningsaanbod. De concrete uitwerking (tijdsperiode, aantal interviews, profiel respondenten) staat beschreven in bijlage De keuze voor de drie cases verantwoord Voor het uitvoeren van het kwalitatieve onderzoek hebben we tevens gekozen voor casestudy onderzoek. Voor de drie onderzochte sectoren hebben we telkens een andere case geselecteerd. In wat volgt, beschrijven we de keuze voor de drie cases Leuven als case voor gevangenis Er zijn verschillende redenen waarom het onderzoek naar gedetineerden die de gevangenis verlaten en terugkeren naar de samenleving in Leuven is uitgevoerd. Ten eerste, Leuven telt twee gevangenissen. De grootste gevangenis, Leuven Centraal met een capaciteit van 350 gedetineerden, is in principe uitsluitend bedoeld voor strafuitvoering. Grotendeels zijn de gedetineerden langgestraften die voornamelijk veroordeeld zijn voor zware feiten waarbij dodelijke slachtoffers vielen, voor drughandel, recidive en pedoseksuele feiten (Stad Leuven, 2007). 174 gedetineerden verlieten deze gevangenis in De tweede gevangenis is Leuven Hulp fungeert hoofdzakelijk als arresthuis waar beklaagden verblijven, maar heeft ook een kleine populatie veroor Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 11

24 deelden en geïnterneerden. Hier kwamen 554 gedetineerden vrij in In beide gevangenissen zijn enkel mannelijke gevangenen gedetineerd. Ten tweede, Leuven kent een lange geschiedenis in de thuislozenzorg en hulpverlening aan ex gedetineerden. Zowel het CAW (CAW Regio Leuven) als het OCMW bieden nu een divers aanbod hulpverleningsvormen aan dat een antwoord moet bieden op een breed scala aan hulpvragen. Ten derde, kenmerkt Leuven zich door een dure woningmarkt. Koop en huurprijzen prijken boven het Vlaamse gemiddelde uit. Door de hoge huurprijzen besteedt een deel Leuvenaars een onverantwoord groot stuk van hun inkomen aan huur, of wonen zij in onaangepaste en/of weinig kwaliteitsvolle woningen (Stad Leuven, 2007). De sociale huisvestingssector kan dan weer de vraag niet volgen en kampt met lange wachtlijsten. Bovendien neemt het aandeel sociale huurwoningen af, van 7,71% in 2002 naar 6,55% in Antwerpen als case voor bijzondere jeugdzorg Er is m.b.t. de uitstroom in de bijzondere jeugdzorg voor Antwerpen gekozen omdat het grootste aantal en aandeel van de jongeren met een maatregel in Vlaanderen zich in het gerechtelijk arrondissement Antwerpen bevindt. In 2004 woonde 21% van de Vlaamse jongeren met een maatregel in het arrondissement Antwerpen; in 2011 waren het er 22%. Ten opzichte van 2004 is het aantal jongeren met een maatregel in Antwerpen met 54% toegenomen, een stijging die iets hoger ligt dan de gemiddelde stijging van 50%. Dit aandeel is hoog omdat Antwerpen een grote jongerenbevolking heeft en omdat er verhoudingsgewijs meer jongeren via de bijzondere jeugdzorg worden geholpen. Het aantal jongeren (0 19) dat in het arrondissement Antwerpen woont ten opzichte van het totaal aantal jongeren (0 19) in Vlaanderen was 14,7% in 2000 en 15,1 in Maar het aandeel jongeren met een maatregel ten opzichte van die jongerenbevolking steeg van 1,85% in 2000, vergeleken met 1,3% in Vlaanderen naar 2,65% tegenover 1,91 in Vlaanderen in De stijging van de jongeren die begeleid worden door bijzondere jeugdzorg is dus groter dan de stijging van het aantal jongeren in het arrondissement Antwerpen. Meer jongeren in de bijzondere jeugdzorg betekent ook dat meer jongeren met een verleden in de jeugdzorg uiteindelijk naar de woningmarkt moeten doorstromen. Problemen ter zake zetten echter een behoorlijke rem op die uitstroom. Het laatste decennium is de woningmarkt, in casu in Antwerpen, meer en meer onder druk komen te staan door (1) toename van het officiële bevolkingsaantal van ongeveer in 2000 tot in 2012, (2) een groeiend aantal kleine gezinnen en alleenstaanden en (3) gentrificatieprocessen die resulteren in een inkrimping van het goedkope woningmarktsegment en in hogere huisvestings en woningprijzen. De koopprijs van een appartement steeg met 100% over 10 jaar, met 164% voor een woning (Stad Antwerpen, 2011). Ongeveer 10% van de bevolking woont binnen de sociale huursector, maar meer dan huishoudens staan op (de steeds langer wordende) wachtlijst Gent als case voor psychiatrie De keuze voor Gent als case voor het onderzoek naar de uitstroom uit de psychiatrie volgt uit zowel kenmerken op het vlak van (geestelijke) gezondheidszorg, als op het vlak van wonen. Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 12

25 Gent is met zijn 9 ziekenhuissites, 19 welzijnsbureaus, 2 centra voor geestelijke gezondheidszorg, 8 wijkgezondheidscentra en 27 rusthuizen één van de belangrijkste zorgcentra in Vlaanderen. Vooral omdat Gent verhoudingsgewijs veel psychiatrische bedden telt, is de stad een interessant onderzoeksgebied. En ondanks of juist door het grote aanbod aan psychiatrische bedden, kampt Gent met een tekort aan eerstelijns geestelijke gezondheidszorg. Gent is ook nog interessant omwille van de traditie rond samenwerken en rond het verlenen van zorg aan psychiatrische patiënten in hun thuissituatie, nog voor er sprake was van mobiele teams. In 1998 ontstond in Gent het samenwerkingsverband Ambulante Woonbegeleiding, een initiatief van drie initiatieven beschut wonen (IBW) (Decroos, 2012). Sinds 1999 kent Gent een groeiend aantal inwoners, een stijging die zich volgens de bevolkingsprognoses in de toekomst zal verderzetten (Bral et al., 2011). Om aan deze toekomstige behoeften te voldoen, moeten er in Gent tot nieuwe woningen gebouwd worden tussen 2007 en 2017 (Stad Gent, 2008). In de periode tussen 2007 en 2010 werden al bijkomende woningen gerealiseerd, waarbij de verappartementisering de overhand neemt (Stad Gent, 2009, p. 60). Verder kenmerkt de woningmarkt in Gent zich door de volgende elementen: naar kwaliteit toe heeft Gent als oudste industriestad van Vlaanderen relatief meer woningen met een mindere kwaliteit (Stad Gent, 2013); het comfortniveau scoort vooral in de wijken van de 19de eeuwse gordel laag. In tegenstelling tot andere Vlaamse steden, zijn in Gent pas recentelijk de prijzen op de woningmarkt beginnen stijgen. Opvallend is dat vooral goedkopere woningen duurder worden: een stijging van 120% tegenover 90% voor woningen die tot een duurdere prijscategorie behoren (Vlaamse Overheid, 2011). Dit werkt problemen van betaalbaarheid in de hand, wat op haar beurt de sociale huisvestingssector onder druk zet. Ondanks het een relatief groot aanbod is (aandeel sociale huurwoningen is minstens drie keer zo hoog als het aandeel in de buurgemeenten en een vrij groot aandeel gezinnen huurt een sociale woning), overstijgt de vraag het aanbod. Daarenboven kampt de sociale huisvesting met diverse knelpunten, zoals de trage doorlooptijd van projecten en een grotendeels verouderd patrimonium (Stad Gent, Dienst Wonen). Kenmerkend voor Gent is het grote aantal kotstudenten die een deel van de gezinswoningen en appartementen (geschat wordt zo n woongelegenheden) inneemt waardoor de private woonmarkt extra onder druk komt te staan (Stad Gent, 2012). 5.3 De drie cases getoetst Het voeren van een case studie biedt de kans om een situatie in de diepte uit te werken en verschillende nuances bloot te leggen. Een dergelijke aanpak resulteert echter niet in een uitputtende beschrijving van de situatie in Vlaanderen. Bevindingen uit een enkelvoudig casusonderzoek hebben in principe geen externe validiteit, omdat ze gebonden zijn aan een lokaal bepaalde context. Omwille van deze beperktheid hebben we afgetoetst of onze bevindingen herkenbaar zijn en welke nieuwe relevante elementen gesignaleerd worden in andere contexten. Hiertoe hebben we voor elk van de drie onderzochte sectoren een rondetafelgesprek georganiseerd. Net zoals de respondenten in het onderzoek waren de deelnemers aan deze gesprekken sociale huisvesters of sociaal werkers binnen de drie sectoren. Bij de samenstelling van de deelnemersgroep hebben we rekening gehouden met een degelijke spreiding over de verschillende provincies en werden ook respondenten betrokken die buiten de steden actief zijn (zie bijlage 1 met overzicht van de deelnemers). Het verlaten van een instelling in Vlaanderen 13