Woord vooraf 3. DEEL I De spelers en het veld 21

Transcriptie

1 INHOUDSTAFEL Woord vooraf 3 DEEL I De spelers en het veld 21 Hoofdstuk I Een verkenning van een diversiteit van relaties tussen spelers binnen een beleidscontext Burger Vanuit het woord burger naar de verschillende burgerbegrippen Het woord burger Burgerbegrippen De burger en zijn diverse rollen Het rolbegrip Burgerrollen Burgertypes De typologie van de afhankelijke, afzijdige, afwachtende en actieve burgers De typologie van de inactieve, afhankelijke, pragmatische en verantwoordelijke burgers De typologie van de onverschillige, tevreden, gezagsgetrouwe en geïnvolveerde burgers Een kritische noot bij de typologieën van burgertypes Concepten van burgerschap Het liberaal-individualistische concept Het communautaristische concept Het republikeinse concept Vergelijking van de verschillende concepten Evaluatie Besluit: een schematische voorstelling 75

2 2. Bestuur De betekenissen die schuilgaan achter het woord bestuur De nadere invulling van het woord bestuur vanuit een taalkundige analyse Bestuur als functie Bestuur als orgaan Woorden die verwant zijn met het bestuursbegrip Het bestuursbegrip valt niet samen met het begrip publieke sector Het begrip openbaar bestuur De relatie tussen de begrippen Een bestuurskundige situering van het bestuur Op zoek naar criteria voor de invulling van bestuur vanuit een juridische invalshoek Een veranderend overheidslandschap als moeilijkheidsfactor Het begrip administratieve overheid Het begrip bestuursinstantie Het begrip instantie Het begrip bestuursinstelling Het begrip overheidsinstantie Bestuur als geheel van de diverse openbare diensten Besluit Rollen van het bestuur en burgerrollen Rollen van het bestuur Burgerrollen koppelen aan bestuursrollen Beleid De omschrijving van het begrip beleid De beleidscyclus Beleid gezien als een beleidscyclus Kritiek op het rationele fasemodel Een incrementele visie op beleid 141 Hoofdstuk II Een bestuurskundige benadering van de relatie tussen burger en bestuur Het politieke systeem De maatschappelijke omgeving Beleid en bestuur als een dynamische kringloop tussen overheid en omgeving De kwaliteit van het bestuur Definities en dimensies van kwaliteit Definities van kwaliteit Dimensies van kwaliteit 152 6

3 4.2. Kwaliteitsnormen als kenmerken van goed bestuur of good governance Kwaliteitsniveaus Soorten vragen met betrekking tot de kwaliteit van het bestuur Kwaliteitsniveau 157 DEEL II Kernthema s over de verhouding tussen burger en bestuur 173 Hoofdstuk I De legitimiteit van bestuur, bestuurders en het bestuurlijk optreden Inleiding Het begrip legitimiteit en specifieke opvattingen over legitimiteit Van filosofisch naar sociaalwetenschappelijk begrip Legitimiteit volgens Rosenthal Van de tweedimensionale modellen van Scharpf en Goodin naar een driedimensionaal model De tweedimensionale modellen van Scharpf en Goodin De uitwerking van een driemensionaal model Naar een verruiming met een vierde vorm van legitimiteit Van het tweedimensionale model van Beetham en Lord naar het driedimensionale model van Bursens Legitimiteit volgens Beetham en Lord Een geïntegreerde visie op legitimiteit volgens Bursens Een geïntegreerde visie op legitimiteit vanuit een beleidsanalytische benadering Perspectieven en logica s De vier vensters Het legitimiteitsmodel in de legitimiteitsmonitor Aspecten van legitimiteit Objecten van legitimiteit Facetten van legitimiteit Legitimiteit volgens Bokhorst Definitie Vier dimensies van legitimiteit Poging tot een eigen synthese Legitimiteit op verschillende niveaus Een benadering vanuit clusters Voorbij de clusters Spanningsvelden binnen en tussen clusters 206 Inhoudstafel 7

4 8 3. Een legitimiteitscluster nader beschouwd: de democratische rechtsstaat De rechtsstaat Het rechtsstaatbegrip Twee onderscheiden tradities Twee verschijningsvormen van de rechtsstaat De gelaagdheid van het rechtsstaatbegrip De operationalisering van het rechtsstaatbegrip De democratie Algemene uitgangspunten Vier basismodellen van democratie volgens Hendriks Vier modellen van democratie volgens Della Porta Volkssoevereiniteit versus nationale soevereiniteit Democratische bestuursmaatstaven De hedendaagse representatieve democratie onder druk Het meten van democratie De democratische rechtsstaat als resultante Opdracht Een legitimiteitscluster nader beschouwd: doelgerichtheid, doelmatigheid en doeltreffendheid van het overheidsoptreden De doelgerichtheid van het overheidsoptreden De doeltreffendheid van het bestuur en het bestuurlijk optreden De doelmatigheid van het bestuur en het bestuurlijke optreden De integratie van de doelgerichtheid, doeltreffendheid en doelmatigheid Legitimiteit en bestuurskundige kwaliteitsmaatstaven Bestuurskundige kwaliteitsmaatstaven Bestuurskundige kwaliteitsmaatstaven als spanningsvelden en als aanvullende maatstaven Openheid als voorbeeld van democratische kwaliteitsmaatstaf Legitimiteit meten: de legitimiteitsmonitor De uitwerking van indicatoren Mogelijke indicatoren van systeem-, actoren beleidslegitimiteit Mogelijke indicatoren van input-, throughput- en outputlegitimiteit Van denkbare naar mogelijk bruikbare indicatoren 258

5 6.2. De legitimiteitsmonitor in de praktijk Legitimiteit en vertrouwen Determinerende factoren in het spanningsveld burger bestuur De invloed van cyclische factoren op het vertrouwen in het bestuur en de bestuurders Nieuwe factoren die een invloed uitoefenen op het vertrouwen in het bestuur en de bestuurders Legitieme bestuurders of een legitiem bestuur? Vertrouwen in het democratische regime De relatie tussen de overheid, het bestuur en de burger in meervoudig perspectief Het perspectief van de beleidsvoering door de overheid De nooodzaak van burgerbetrokkenheid Remedies voor het tekort aan burgerbetrokkenheid Het perspectief van de dienstverlening door de overheid De dienstverlening door de overheid: het wegwerken van de intellectuele barrières voor een cliënt- of klantgerichte dienstverlening De organisatie van de dienstverlening zelf: de burger vanuit organisatorisch en bedrijfsmatig perspectief en het wegwerken van de bureaucratische, organisatie- en schaalbarrières Het perspectief van het klachtenmanagement of het ombudsperspectief Het ethisch perspectief: het tegengaan van het oneigenlijke gebruik van de overheidsvoorzieningen of de burger vanuit ethisch perspectief Selectieve bibliografie 274 Hoofdstuk II De relatie tussen bestuur en bestuurde vanuit het communicatiemodel Het communicatieschema als analysemodel voor de relatie tussen burger en bestuur Het communicatieschema De begrippen communicatie, informatie en kennis Het communicatiebegrip De centrale rol van informatie Het communicatieschema als analysemodel voor de relatie tussen burger en bestuur Het bestuur in het communicatieschema 296 Inhoudstafel 9

6 De burger in het communicatieschema Overheidscommunicatie Omschrijving van het begrip Domeinen van overheidscommunicatie Communicatie in het kader van beleidsvorming Communicatie als beleidsinstrument Communicatie als voorziening Communicatie als faciliteit ten behoeve van maatschappelijke probleemoplossing Onderdelen van de Vlaamse overheidscommunicatie Beleidscommunicatie Corporate communicatie Vormen van informatieverstrekking door de overheid Informatie- en communicatievormen Informatie- en communicatievormen die het overbrengen van objectieve boodschappen beogen Toepassing: soorten en vormen van gemeentelijke informatieverstrekking Normenkaders voor overheidscommunicatie Normen in het Vlaams openbaarheidsdecreet Het normenkader voor de Vlaamse overheidscommunicatie uitgewerkt door de Expertencommissie voor overheidscommunicatie De specifieke communicatiediensten en -ambtenaren als spil voor overheidscommunicatie De federale wetgeving als voorbeeld Van informatie- naar voorlichtings- naar communicatieambtenaren in Vlaanderen Naar een converserende overheid Het spreekrecht van de ambtenaren Het principe: spreekrecht De erkenning van het spreekrecht Verantwoording voor het spreekrecht Beperkingen aan het spreekrecht De loyauteitsplicht als begrenzing van het spreekrecht De gereserveerdheid als begrenzing van het spreekrecht Het situationele karakter van het spreekrecht Selectieve bibliografie 345 Hoofdstuk III De herijking van de relatie tussen burger en bestuur vanuit veranderingsprocessen Veranderingsprocessen in veelvoud De maakbare samenleving Van verzorgings- naar versoberingsstaat

7 De verzorgingsstaat ter discussie Beleidsevaluatie als instrument voor veranderingsprocessen Naar een participatiesamenleving? De noodzaak van veranderingsprocessen op grond van de Public Choice en de Principal-Agent -benaderingen van het politiek-bestuurlijk bestel Public choice Principal-agent-benaderingen Veranderingsstrategieën De versoberingsstaat Kwaliteitszorg en prestatiegerichtheid Politieke en bestuurlijke vernieuwingen Bestuurlijke vernieuwingen in de relatie tussen burger en bestuur De afbouw van traditionele overheidsprivileges en nieuwe verplichtingen Nieuwe vormen van sturing Een verschuiving van paradigma s: van beleidsuitvoeringsdenken naar klantdenken Beleidsuitvoeringsdenken en klantdenken als bestuurlijke paradigma s De bestuurlijke paradigma s vergeleken Dilemma s Selectieve bibliografie 376 DEEL III Vernieuwingen in de relatie tussen burger en bestuur onder de loep 379 Hoofdstuk I De transparantie van het bestuur en van het bestuurlijk optreden Transparantie van het overheidsoptreden Het begrip transparantie Situering van het begrip Invulling van het transparantiebegrip Transparantie als empirisch verschijnsel Naar een herijking van het transparantiebegrip Transparantie als een feitelijke toestand Transparantie als een principe van goed bestuur Transparantie als een algemeen juridisch beginsel Transparantie als een ethische waarde en als aspect van integriteit Transparantie is geen doel op zichzelf 395 Inhoudstafel 11

8 12 2. De motiveringsverplichting De motiveringsverplichting geplaatst binnen een ruimere maatschappelijke en juridische context De motiveringsplicht als algemeen beginsel van behoorlijk bestuur Naar een algemene formele motiveringsplicht voor individuele beslissingen met de wet van 29 juli Doelstellingen Personeel toepassingsgebied: administratieve overheid Materieel toepassingsgebied: bestuurshandelingen De begunstigde van de motiveringsverplichting: de bestuurde of een ander bestuur De vereiste draagwijdte van de motivering Uitzonderingen De formele motivering van beslissingen die bij geheime stemming zijn genomen De formele motiveringswet als minimumvereiste De motiveringsplicht als substantiële v ormvereiste Van wettelijke verplichting naar een ongeschreven grondrecht De aard van de formele motiveringsverplichting De gevolgen van de erkenning van de formele motiveringsplicht als een ongeschreven grondrecht Openbaarheid van bestuur Openbaarheid op het snijpunt van democratie en rechtsstaat Openbaarheid als kernelement van de wetgevende en rechtsprekende organen, maar afwezig bij de uitvoerende organen De noodzaak en het belang van openbaarheid van bestuur Openbaarheid van bestuur als juridisch verschijnsel De uitbouw van de openbaarheidsregelgeving in België De introductie van een algemene openbaarheidswetgeving in het Belgische recht 431

9 Nieuwe internationale ontwikkelingen en een nieuwe staatshervorming vormden de aanzet tot nieuwe regelgeving inzake toegang tot milieu-informatie en toegang tot bestuursdocumenten in België De grondwettelijke verankering van een recht van publieke toegang tot bestuursdocumenten en tot milieu-informatie Artikel 32 van de Grondwet Artikel 23, 4 van de Grondwet: indirecte grondslag voor een recht van toegang tot milieu-informatie Gemeenschappelijke kenmerken van de Belgische openbaarheidswetgeving Inhoud van het recht verbonden aan de openbaarheid van bestuur: recht op inzage, recht op uitleg, recht op kopie De explicitering van het materieel toepassingsgebied: bestuursdocument milieu-informatie De explicitering van het personeel toepassingsgebied Een uitbreiding met actieve openbaarheid en een correctierecht De explicitering van procedureregels De explicitering van beperkingen op het fundamenteel recht van toegang Een recht waaraan beroepsmogelijkheden zijn verbonden Het gebruik van bestuursdocumenten Een evolutie naar steeds minder transparantie Beroepsmogelijkheden in de openbaarheidsregelgeving Verschillende modellen van administratief beroep De jurisdictionele beroepsprocedure Selectieve bibliografie 487 Hoofdstuk II Kwaliteitsnormen voor het bestuurlijk optreden De algemene beginselen van behoorlijk bestuur Inleiding Definitie Plaats in de normenhiërarchie Kenmerken 499 Inhoudstafel 13

10 Indeling van de algemene beginselen van behoorlijk bestuur Processuele beginselen De hoorplicht De onpartijdigheid Fair play Zorgvuldigheid en behoorlijke belangenafweging Inhoudelijke beginselen Het gelijkheidsbeginsel Rechtszekerheid en gewekte verwachtingen Het redelijkheidsbeginsel Een nuancering: de beginselen van behoorlijk burgerschap Beginselen van goed bestuur Algemeen Europese ontwikkelingen met betrekking tot de normen voor goed bestuurlijk handelen Een Code van goed administratief bestuur voor de instellingen van de Europese Unie Beginselen van goed bestuur in de Europese rechtspraak De Aanbeveling CM/Rec(2007)7 of the Committee of Ministers to member states on good administration van de Raad van Europa Vaststellingen Beginselen van goed bestuur in de lidstaten van de Europese Unie Vaststellingen De Nederlandse Code voor goed openbaar bestuur Beginselen van goed bestuur als een geheel van waarden De ombudsnormen Inleiding De complexe kwaliteitsinvulling van het ombudswerk De evolutie in de kwaliteitscriteria voor het beoordelen van het bestuurlijke handelen en de bestuurlijke werking door de ombudsdiensten zelf Inleiding De kwaliteitscriteria ontwikkeld door de federale Ombudsman De kwaliteitscriteria ontwikkeld door de Vlaamse Ombudsdienst Een vergelijking van de beoordelingsnormen van de federale Ombudsman en de Vlaamse Ombudsdienst 566

11 De toetsingscriteria van de lokale ombudsdiensten van Antwerpen, Brugge, Gent en Mechelen Het belang van de ombudsnormen Selectieve bibliografie 579 Hoofdstuk III Klachtenmanagement binnen het bestuur en de ombudsfunctie Traditionele vormen van bescherming tegen onrechtmatig en onbehoorlijk bestuur Politieke controle Bestuurlijke maatregelen Bestuurlijke beroepen Jurisdictionele controle Leemten in de geboden bescherming Klachten en de behandeling ervan door de overheid Het begrip klacht De taalkundige betekenis van het woord klacht De klacht als signaal binnen een bestuurlijke dienstverlenende context Het begrip klacht binnen het administratief toezicht Het begrip klacht binnen de context van controlediensten Het begrip klacht binnen het strafrecht De klacht als signaal naast andere signalen Vragen om informatie, meldingen en suggesties Klachten en verzoekschriften Het belang van een klachtenbehandeling Het concept van lijnen in de klachtenbehandeling De lijnen in kaart gebracht Kritische bedenkingen bij het lijndenken Interne en externe klachtenbehandeling Het onderscheid in kaart gebracht Het onderscheid genuanceerd Van klachtenbehandeling naar klachtenmanagement Het onderscheid tussen klachtenbehandeling en klachtenmanagement Stappen van klachtenbehandeling en klachtenmanagement Interne klachtenbehandeling Klachtenbehandeling bij de federale overheidsdiensten Het Vlaamse klachtendecreet Een klachtenregeling in het Vlaamse provincie-, gemeente- en OCMW-decreet 623 Inhoudstafel 15

12 16 3. De Ombudsfunctie Het ombudsinstituut in het algemeen Oorsprong van deze instelling Doelstellingen en vereisten Bevoegdheden Rolopvattingen Typologie van ombudsdiensten De publieke ombudsdiensten in België De ombud op federaal en gewestniveau Van ombud bij de autonome overheidsbedrijven naar sectorale ombudsdiensten De ombudsdienst pensioenen Een vergelijkende analyse Gemeenschappelijke kenmerken Differentiatie De meerwaarde van de ombudsfunctie Kwaliteitscriteria Preventieve werking van het klachtrecht en het opvolgen van klachten Knelpunten De ombudsinstelling als tweedelijnsklachteninstantie Het werkgebied van de ombudsinstanties De burgers in hun relatie tot de ombudsmannen en -diensten Slotbeschouwingen Selectieve bibliografie 675