Economische Barometer Breda 2005

Transcriptie

1 Rabobank Breda

2 In opdracht van: Gemeente Breda, OntwikkelingsDienst Breda, Afdeling Economische Zaken Avans Hogeschool Rabobank Breda Uitgave: Gemeente Breda, Bestuursdienst, Afdeling Onderzoek en Informatie, Avans Hogeschool Projectnummer: 975 Publicatienummer: 1305 Projectteam: Piet de Keijzer (rapporteur) Ton van der Linden (rapporteur) Jan Maas Hans Hendriks Frans Melzer Brigitte Geerts Rachel Beerepoot Breda, 1 december 2004 Telefoon Internet: Bronvermelding verplicht

3 Inhoudsopgave Samenvatting: De Economische Barometer Breda samengevat in een thermometer- en barometerstand 5 1. Algemeen beeld Bredase economie Inleiding Economische structuur en werkgelegenheid Arbeidsmarkt Inkomen Opleidingsniveau bevolking Ondernemingsklimaat Pendel Economisch Profiel: Breda Dienstencentrum Binnenstad: werken, winkelen en toerisme Bedrijvigheid Bredase binnenstad Winkelen in de binnenstad Toerisme Breda Ruimte voor bedrijvigheid Bedrijventerreinen Kantoorlocaties Winkelfunctie De economie van West-Brabant Economische structuur en werkgelegenheid West-Brabant Ontwikkelingen arbeidsmarkt Pendel 93 Bijlagen 1. Verantwoording thermometer- en barometerstand Bredase Economische Barometer 2. Literatuur 3. Afbakening creatieve industrie 4. Afkortingen/Verklarende woordenlijst

4

5 De Economische Barometer Breda samengevat in een thermometer- en barometerstand De voorliggende rapportage van de Bredase Economische Barometer is vierde rapportage van het samenwerkingsverband tussen de gemeente Breda, de Rabobank Breda en de Avans Hogeschool. In de rapportage wordt een beschrijving gegeven van de economische situatie in Breda en de regio West-Brabant. Medio 2004 is een tussenstand uitgebracht van de barometer. In dit samenvattende hoofdstuk worden in een compacte vorm de belangrijkste resultaten van de Economische Barometer Breda 2005 gepresenteerd. Dit gebeurt aan de hand van een thermometer- en een barometerstand. De thermometerstand geeft inzicht in hoe de Bredase economie er voor staat. De barometerstand geeft aan wat de economische verwachtingen zijn voor Breda en het biedt aanknopingspunten voor toekomstige beleidsacties. Zie bijlage 1 voor een verantwoording van de thermometer- en barometerstand. Thermometerstand Het thermometercijfer geeft op basis van een rapportcijfer inzicht in de actuele stand van de Bredase economie. Bij het thermometercijfer staan de eindprestatie-indicatoren van de Bredase economie centraal. Het gaat daarbij op de eerste plaats om het welvaartsniveau van de Bredase bevolking en om het lokale werkloosheidsniveau. Daarnaast is het belangrijk dat de regionale werkgelegenheidsfunctie van Breda overeenstemt met het economische ambitieniveau van de stad. Tenslotte zijn vanuit economisch perspectief een gezond en groeikrachtig lokaal en regionaal bedrijfsleven belangrijk. Samengevat zijn de gekozen deelindicatoren die gezamenlijk het totale en actuele beeld van de Bredase economie vormen, de volgende: 1. Inkomensniveau Bredase bevolking 2. Werkgelegenheidsfunctie Breda als regionale centrumgemeente 3. Werkloosheidsheidsniveau Breda 4. Bezettingsgraad en beoordeling huidige graad van bedrijfsactiviteiten Bredase bedrijven 5. Bedrijfsactitiviteit West-Brabant. Deze vijf eindprestatie-indicatoren zijn voorzien van een rapportcijfer van 3 tot en met 9, met als reden om een extreme 10 uit te sluiten en op een gemiddelde van 6 uit te komen. Het thermometercijfer van de Bredase economie is het gemiddelde van de onderscheiden rapportcijfers voor deze vijf kernindicatoren van het economisch presteren. Barometerstand Het idee achter de ontwikkeling van een barometerstand is dat deze een indicatie geeft over de economische verwachtingen voor Breda. Uitgangspunt daarbij is dat de indicatoren een voorspellende waarde moeten hebben voor de verschillende onderdelen van de thermometerstand. Het gaat dan enerzijds om indicatoren die een voorspellende waarde hebben voor de ontwikkelingen op korte termijn en die het mogelijk maken te anticiperen op veranderingen in het lokale economische klimaat. Deze indicatoren zijn terug te vin- 5

6 Samenvatting: De Economische Barometer Breda samengevat in een thermometer- en barometerstand den in de barometer onder de noemer: conjuncturele ontwikkelingen. De gedachtegang is dat een aantal van deze ontwikkelingen je als lokale gemeenschap overkomt en dat ze aanleiding kunnen zijn om de bakens te verzetten. Anderzijds gaat het om de kritische succesfactoren die van belang zijn voor een stabiele economische ontwikkeling voor de middellange termijn. De mate waarin je als gemeenschap last hebt dan wel profiteert van algemene economische ontwikkelingen zoals bijvoorbeeld de economische situatie in de wereld, is te beïnvloeden door bewust te kiezen voor een bepaalde economische structuur dan wel het bevorderen van een gewenst lokaal ondernemingsklimaat. Deze indicatoren zijn in de barometer te vinden onder het kopje: lokale economische basiscondities. De indicatoren van de barometerstand en de beïnvloedbaarheid daarvan geven ook de beperkingen aan van een economische sturing op lokaal niveau. Een deel van de lokale economische ontwikkelingen wordt immers, zoals reeds aangehaald, bepaald door de economische situatie van Nederland en die van de wereldeconomie. De barometerstand is opgebouwd uit drie componenten: 1. Macro-economische ontwikkelingen Hoe de conjuncturele economische situatie er in 2005 in Breda uitziet, wordt in de eerste plaats bepaald door landelijke economische ontwikkelingen. In het verleden is gebleken dat een verslechtering van de landelijke economische situatie een directe invloed heeft op de economische kernindicatoren in Breda, zoals het niveau van werkloosheid, werkgelegenheid en inkomen. 2. Early warners In de barometer zijn indicatoren opgenomen die niet beïnvloedbaar zijn maar wel een duidelijke signaalfunctie hebben: de early warners. Deze indicatoren kunnen aanleiding geven tot beleidsacties. Het gaat daarbij onder meer om het producentenvertrouwen, krapte op de arbeidsmarkt, opname/aanbod op de kantorenmarkt. 3. Lokale economische basiscondities De manier waarop de landelijke economische ontwikkelingen doorwerken op de Bredase economie, is afhankelijk van de lokale economische basiscondities. Bij deze basiscondities gaat het onder meer om voldoende aanbod van vestigingmogelijkheden, arbeidsmarktsituatie, economische structuur, aantrekkelijkheid als vestigingsplaats en het ondernemingsklimaat. Deze lokale economische basiscondities zijn belangrijk voor een evenwichtige economische ontwikkeling. Dit belang neemt steeds meer toe. De lokale economische basiscondities zijn in meer of mindere mate beïnvloedbaar door de lokale sociaal-economische partners. 6

7 De relatie tussen thermometer- en barometerstand kan als volgt worden weergegeven: Thermometerstand (eindprestatie-indicatoren Bredase economie) 1. Inkomensniveau Bredase bevolking 2. Werkloosheidsheidsniveau Breda 3. Werkgelegenheidsfunctie Breda als regionale centrumgemeente 4. Bezettingsgraad Bredase bedrijven 5. Bedrijfsactiviteiten West-Brabant Barometerstand Bredase economie Conjuncturele ontwikkelingen Structurele ontwikkeling (geeft mogelijkheid (kan aanleiding zijn tot sturing) tot sturing) 1. Landelijke economische ontwikkelingen: Economische groei 2005 Werkgelegenheidsontwikkeling 2005 Werkloosheidsontwikkeling Early warners Producentenvertrouwen Bredase bedrijfsleven Vraag/aanbodverhouding arbeidsmarkt Uitgifte bedrijventerrein Opname (nieuwe) kantoorruimte Opname/aanbod kantorenmarkt 3. Lokale basiscondities: Diversificatie-index Aantrekkelijkheidsindex NY- FER/Toplokaties Elsevier Onderwijsniveau beroepsbevolking Planvoorraad bedrijventerrein Nieuwbouwprojecten kantoren Bereikbaarheid Ondernemingsklimaat Kennisintensiteit bedrijfsleven 7

8 Samenvatting: De Economische Barometer Breda samengevat in een thermometer- en barometerstand Resultaten thermometer- en barometerstand In de navolgende figuur zijn de rapportcijfers van de thermometerstand grafisch weergegeven. De verantwoording over de wijze waarop de rapportcijfers zijn toegekend, is opgenomen in de bijlagen. De thermometerstand 2004 voor de Bredase economie komt uit op een 6,5. De economische situatie heeft zich in Breda licht verbeterd; ten opzichte van vorig jaar is de thermometerstand met 0,2 punt gestegen. T h e r m o m e t e r c i j f e r B r e d a se E c o n o m i e T h e r m o m e t e r c i j f e r 6, In k o m e n sn iv e a u 8, Be drijfsa ctivite it W 5, 8 e st-bra ba n t 4 3 W e r k g e l e g e n h e i d s f u n c t i e 6 Thermometercijfers: 2001: 7,6 2002: 7,0 2003: 6,3 2004: 6,5 W e r k lo o sh e id sn iv e a u 6,2 B e z e t t i n g s g r a a d B r e d a s e b e d r i j v e n 5, Wat betreft het inkomensniveau scoort Breda hoog ten opzichte van de meeste andere grote steden in Nederland. De barometer laat wel zien dat veel Bredanaars hun inkomen buiten de stad verdienen. Wat betreft de werkgelegenheidsfunctie is Breda weer een aantal plaatsen gedaald. Breda behoort in 2003 wat betreft werkgelegenheidscreatie tot de zes slechtst presterende gemeenten van de G30 1. In het verlengde daarvan is de werkloosheid ook dit jaar weer verder toegenomen. De Bredase werkloosheid komt daarmee op het niveau van de economische recessie van begin negentiger jaren. Positiever is het beeld aan de rechterkant van de thermometerfiguur. De bezettingsgraad van het Bredase bedrijfsleven is weliswaar met een 5,9 nog iets gedaald, maar de toekomstverwachtingen van het Bredase bedrijfsleven zijn een stuk positiever. Hoopgevend is het herstel van de Bredase industrie. Ook het West-Brabantse bedrijfsleven heeft een herstel ingezet. Met enige voorzichtigheid kan de verwachting uitgesproken worden dat de West- Brabantse economie het conjuncturele dal is gepasseerd. Het herstel blijft, evenals het landelijke conjunctuurbeeld broos; na elke opleving volgt toch weer een terugval. 1 G30: Nederlandse steden die deel uitmaken van het grotestedenbeleid. 8

9 Losing momentum De thermometerstand geeft inzicht in de korte termijn ontwikkeling van de Bredase economie. In navolgende figuur wordt een vergelijking gemaakt tussen het economisch presteren van de G30-steden op een wat langere termijn. Op de Y-as staat de economische kracht van de steden aangegeven, uitgedrukt in het aantal banen per 100 inwoners. Op de X-as is aangegeven de werkgelegenheidsontwikkeling over de periode Het gemiddelde van de G30-steden is voor beide indicatoren gelijk gesteld aan 0. Het gaat in de figuur dus om een relatieve positionering. Voor Breda is tevens de positie van 1996 en 2002 weergegeven. Economische Performance G30 Losing momentum Eindhoven Amersfoort Alkmaar Tilburg Den Haag Haarlem Dordrecht Leiden Zaanstad Emmen Schiedam Falling further behind 's-hertogenbosch Arnhem Venlo Breda 1996 Breda 2002 Maastricht Breda 2003 Nijmegen Rott erdam Heerlen Almelo Hengelo Utrecht Leeuwarden Enschede Economische kracht Amsterdam Helmond Deventer Moving ahead Zwolle Groningen Groeiprestaties Lelystad Catching up Bron: Lisa, bewerking O&I (figuur ontleend aan European Innovation Scoreboard 2001) Uit de figuur blijkt, dat Breda wat betreft economische kracht vergeleken met de G30 bijna op het gemiddelde is beland en dat de groeiprestaties nog verder achterblijven bij het gemiddelde van de grote steden in Nederland. Terwijl Breda in 1996 op grond van beide prestatie-indicatoren nog in de kopgroep zat, is de stad de laatste jaren aan het wegzakken en is daarmee het momentum aan het verliezen. Breda dreigt zelfs naar de staartgroep van Falling further behind weg te zakken. In dit verband is het problematisch dat de Bredase economie gekenmerkt wordt door een relatief laag kennis- en innovatieprofiel. Het risico zit er dus in dat Breda in de staartgroep terecht komt wanneer de economische structuur geen impuls krijgt en niet op een hoger plan gebracht kan worden (upgrading). Op dit moment zijn de voortekenen nog steeds niet erg positief. Binnen een 9

10 Samenvatting: De Economische Barometer Breda samengevat in een thermometer- en barometerstand groot aantal bedrijven zijn in korte tijd veel banen verloren gegaan. Bij nog meer bedrijven zijn ontslagen aangekondigd. Het betreft met name werkgelegenheid in de productiesector. Het lijkt er dan ook op dat Breda nog even door de zure appel heen moet bijten, voordat de lokale economie zich weer helemaal hersteld heeft. Toch geeft ook de vierde economische barometer voor de langere termijn een positief verwachtingsbeeld te zien. Bij de waardering van ondernemers voor het vestigingsklimaat behoort Breda tot de hoogst scorende gemeenten van Nederland. Een flink aantal internationale bedrijven (onder meer Benelux-vestigingen) heeft de afgelopen periode voor Breda als vestigingslocatie gekozen en hetzelfde geldt voor vestigingen met als verzorgingsgebied Zuid-West Nederland (Bijenkorf, Casino, IKEA). Breda scoort bij ondernemers hoog op ligging en bereikbaarheid in het Benelux-centrumgebied. Sterke punten zijn verder een vitale en attractieve binnenstad en een hoogwaardig arbeidspotentieel. Voor de toekomst mag veel verwacht worden van de ontwikkelingen in het spoorzonegebied en de aansluiting van Breda op de hsl-shuttle. Het positieve toekomstbeeld voor Breda wordt bevestigd door recent onderzoek van Bureau Louter naar het economisch presteren van Nederlandse gemeenten 2. Aan de hand van 41 indicatoren, die alle iets zeggen over de economische prestaties nu en in het recente verleden van Nederlandse gemeenten is een ranglijst opgesteld. Breda staat in deze ranglijst op een vijfde plaats. Van de grote gemeenten staat Breda wat betreft economische toplokaties zelfs na Den Bosch en Zwolle op een derde plaats. Barometerstand Landelijke economische ontwikkelingen Het Centraal Planbureau raamt in de Macro Economische Verkenning 2005 de groei van de Nederlandse economische op 1,25% in 2004 en 1,5% in De uitvoer draagt bij aan het economisch herstel, de binnenlandse bestedingen ontwikkelen zich nog zwak. De arbeidsmarkt vertoont de eerste tekenen van herstel, maar de werkloosheid blijft oplopen. Het CBS meldt dat de voor seizoensinvloeden gecorrigeerde werkloosheid is in november voor het eerst in vier maanden weer is gestegen. De werkgelegenheid is in het derde kwartaal gekrompen, maar de daling is iets minder dan in de beide voorafgaande kwartalen. Het aantal vacatures is in het derde kwartaal iets gestegen. Positief is ook dat de arbeidsproductiviteit in het derde kwartaal is gestegen. Deze stijging is veel groter dan in de drie voorgaande jaren. De wereldeconomie draait weliswaar op volle toeren, maar door de verslechtering van de prijsconcurrentiepositie in de afgelopen jaren is de Nederlandse economie echter niet in staat ten volle van de internationale economische opleving te profiteren. Door de ongunstige ontwikkeling van het reëel beschikbaar loon- en uitkeringsinkomen neemt de particuliere consumptie waarschijnlijk niet of nauwelijks toe. Het CPB verwacht niet dat de overheid en het bedrijfsleven in 2005 voor een bestedingsimpuls gaan zorgen. Early warners De Avans-stemmingsindicator voor de Bredase economie geeft een wisselend beeld te zien. De bezettingsgraad van het Bredase bedrijfsleven is voor het eerst onder de zes 2 Elsevier, Toplokaties in Nederland, 30 oktober

11 gedaald. De huidige bedrijfsactiviteit en toekomstverwachtingen scoren met respectievelijk 6,1 en 6,4 wel boven een zes. Bemoedigend daarbij is dat de toekomstverwachtingen van het Bredase bedrijfsleven zijn gestegen van 6,0 naar 6,4. De opgaande lijn komt in de laatste meting van Avans vooral van de industrie. Zakelijke dienstverlening en de logistieke sector blijven hier nog bij achter. De vraag/aanbodverhoudingsindex geeft de verhouding aan tussen het aantal vacatures en het aantal werklozen. Bij een evenwichtige arbeidsmarktsituatie is deze index 100. In de Bredase regio is de krapte op de arbeidsmarkt zo goed als verdwenen. Aan de scheefgroei in de verhouding tussen vraag en aanbod, die in de afgelopen drie jaar is ontstaan, is in 2003 een einde gekomen. De verwachtingen voor 2005 geven een kwantitatief overschot aan aanbod te zien. Ondanks deze afgenomen krapte zal in een beperkt aantal specifieke deelsegmenten van de arbeidsmarkt voor de korte termijn toch sprake blijven van kwalitatieve arbeidsmarktfricties. De gerealiseerde gronduitgifte in Breda in de periode laat een duidelijke piek zien in 1999 en 2000 (19 hectare), waarna dit cijfer is gedaald tot 13 hectare in Het uitgiftecijfer voor 2004 wordt geraamd op 9 hectare. Hiermee volgt Breda ook de dalende trend die landelijk wordt waargenomen. De opname aan kantoorruimte is in 2002 met 38% gestegen naar ruim m2. In 2003 is de opname weer gedaald tot m2. In 2004 stijgt de opname weer licht naar m2. Hiermee volgt Breda de landelijke trend. Zowel Vastgoedmarkt, Dynamis spreken van een voorzichtig herstel van de kantorenmarkt, welke zich vertaalt in onder meer een (lichte) stijging van de opname. Lokale basiscondities De lokale basiscondities zijn bepalend voor een evenwichtige economische groei op de langere termijn. Van alle grote steden in Nederland heeft Breda de meest gediversificeerde economie. Dit maakt de lokale economie minder kwetsbaar voor een economische terugval in bepaalde sectoren. Daar tegenover staat dat ook minder geprofiteerd wordt van de snelle groeisectoren. In het verleden bleek de grote diversificatie belangrijk voor een stabiele economische ontwikkeling in Breda. In de huidige periode van economische teruggang lijkt dit effect minder te zijn: in vrijwel alle sectoren van het bedrijfsleven gaat het nu in Breda slechter. In de Economische Barometer Breda van vorig jaar is naar voren gekomen dat het relatief hoge aandeel laagopgeleiden en de lage kennisintensiteit van het Bredase bedrijfsleven de Bredase economie extra kwetsbaar maken. Breda wordt geconfronteerd met een mismatch van enerzijds een hoog gekwalificeerde beroepsbevolking en anderzijds een relatief laag kennisniveau van de werkgelegenheid in Breda. Wat betreft het percentage hoogopgeleiden scoort Breda met 37% flink boven het gemiddelde van 27%. Uit onderzoek van onder meer Rabobank Nederland blijkt dat goed opgeleid personeel een essentiële locatiefactor is voor bedrijven in de zakelijke diensten en de moderne industrie. Het aandeel hoogopgeleiden is, gezien het toenemend belang van kenniseconomie, een extra belangrijke vestigingsplaatsfactor. Het biedt kansen voor Breda omdat veel hoogopgeleiden uit de regio nu werkzaam zijn in Zuid-Holland. 11

12 Samenvatting: De Economische Barometer Breda samengevat in een thermometer- en barometerstand Het toenemende ruimtetekort aan hoogwaardige bedrijventerreinen kan een belemmerende invloed hebben op de verdere economische groei op middellange termijn in Breda. In voorgaande jaren was de werkgelegenheidsgroei op bedrijventerreinen voor een belangrijk deel te danken aan een verdichting van het aantal arbeidsplaatsen (meer arbeidsplaatsen per ha), vooral als gevolg van de gunstige economische situatie. Nu het economisch slechter gaat, is er sprake van een aanmerkelijk banenverlies. Een belangrijk deel van de nieuwe kavels wordt opgevuld door reeds bestaande bedrijven in Breda. Per saldo levert dit nauwelijks nieuwe banen op voor Breda. In tegenstelling tot de situatie op de markt van bedrijventerreinen biedt de kantorenmarkt nog wel voldoende ruimte voor het versterken van de economische positie van Breda. Er is voorlopig voldoende aanbod en met Via Breda beschikt Breda over een potentiële toplocatie. De grootste uitdaging voor Breda is hier om zich in een inzakkende kantorenmarkt een positie te gaan verwerven in het topsegment van deze markt. In 2002 is in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken een herhaling gehouden van de landelijke benchmark van 1999, met betrekking tot het oordeel van ondernemers over het gemeentelijke ondernemingsklimaat in de Nederlandse grote steden. De waardering voor de organisatie van het economische beleid in Breda is duidelijk hoger dan gemiddeld in de G30. Ten opzichte van de vorige meting is met name de aandacht voor verbetering van het ondernemingsklimaat gestegen van 6,0 naar 6,4. Op dit onderdeel is Breda één van de hoogst gewaardeerde gemeenten. Ondernemers vinden de bereikbaarheid een aandachtspunt. Met name de toenemende files zijn een punt van zorg. Een relatief hoge beoordeling krijgt Breda voor het voorzieningenniveau. Conclusies barometerstand De Economische Barometer van 2004 heeft laat zien dat de economie van Breda en de regio in zwaar weer is terecht gekomen. De Economische Barometer van 2005 laat zien dat de Bredase economie nog steeds in zwaar weer zit. Vergeleken met de andere grote steden presteert Breda nog maar net bovengemiddeld, maar Breda zakt wel elk jaar een plaatsje verder weg. Midden negentiger jaren behoorde Breda nog tot economische kopgroep van de grote steden in Nederland. Breda dreigt nu weg te zakken naar de achterhoede. De uitkomsten van de landelijke indicatoren zijn zeker op korte termijn bepalend voor het economisch beeld in Breda. Voor 2005 moeten deze indicatoren als wisselend beoordeeld worden. Het landelijke economische beeld is gunstiger dan dat van een jaar geleden, maar het herstel blijft bescheiden. Voor 2005 wordt wel weer een groei van de werkgelegenheid verwacht, maar doordat die onvoldoende is om de groei van de beroepsbevolking op te vangen, neemt de werkloosheid nog toe. De early warners geven in het algemeen een iets positiever beeld te zien over de Bredase economische situatie voor Het rapportcijfer voor de bezettingsgraad Bredase bedrijven is weliswaar gedaald van 6,1 naar 5,9, maar over de toekomst zijn de Bredase bedrijven weer wat positiever. Met name in de industrie zijn de eerste tekenen van herstel zichtbaar. De early warners die betrekking hebben op de uitgifte van kantorenlocaties en bedrijventerreinen laten voor 2005 een wisselend beeld zien. De leegstand aan kantoren is nog iets toegenomen en de uitgifte aan bedrijventerreinen is nog verder gedaald tot 12

13 onder het gemiddelde van de afgelopen jaren. Daarentegen is de opname aan kantoorruimte weer iets toegenomen en is ook de opname/aanbod-verhouding enigszins hersteld. Vanwege de ruimere arbeidsmarkt blijft de early warner vraag/aanbodverhouding een positief beeld geven. De meeste lokale basiscondities geven ook in 2005 een relatief gunstig beeld te zien voor Breda. Breda heeft een zeer gediversificeerde economie. Het lijkt er echter op dat dit momenteel niet in het voordeel van Breda werkt. De relatief lage kennisintensiteit van het Bredase bedrijfsleven werkt in het nadeel van de Bredase economie. Positief voor Breda is dat het een aantrekkelijke woongemeente is voor de hogere inkomens en personen met een hoog opleidingsniveau. Met de komst van de HSL en de ontwikkeling van het stationsgebied kan Breda zijn voor Breda gunstige voorwaarden aanwezig voor het creëren van een hoogwaardig kantorengebied. Het economische beeld van Breda in 2005 lijkt in de eerste plaats bepaald te worden door de al aangekondigde ontslagen in vooral de industrie, die als een donkere wolk boven de Bredase economie hangen. De Economische Barometer van Breda laat ook positieve ontwikkelingen zien. Zo is Breda uitgegroeid tot zevende winkelstad van Nederland. Naast de binnenstad heeft nu ook de woonboulevard een belangrijke (boven)regionale verzorgingsfunctie. Steeds meer unieke winkelformules, zoals De Bijenkorf en IKEA kiezen voor Breda als vestigingslocatie. Een aantal andere initiatieven zoals Triple O, Digit Park, De Wig, Beneluxpark IABC (Internationaal Agro Business Centrum) en de Bavelse Berg, gaan in Breda vestigingsmogelijkheden bieden aan nieuwe vormen van (hoogwaardige) werkgelegenheid. Een belangrijke economische impuls mag daarnaast worden verwacht van Via Breda. Een aantal vestigingscondities zoals het hoogwaardige woonmilieu en het positief gewaardeerde ondernemingsklimaat kunnen daarbij in het voordeel van Breda werken. De vraag is wel of de initiatieven al in 2005 positieve effecten op zullen leveren voor de Bredase economie. 13

14 Samenvatting: De Economische Barometer Breda samengevat in een thermometer- en barometerstand Barometerscores 2005 Indicatoren Stand indicatoren 1. Landelijke economische ontwikkelingen: Economische groei Werkgelegenheidsontwikkeling Werkloosheidsontwikkeling / Early warners Avans stemmingsindicator Vraag/aanbodverhouding arbeidsmarkt Uitgifte bedrijventerrein Opname (nieuwe) kantoorruimte Opname/aanbod kantorenmarkt Huurprijs toplocaties /+ -/ /+ -/ /+ - 0/+ 3. Lokale basiscondities Diversificatie-index Aantrekkelijkheidsindex NYFER/Toplolaties Elsevier Onderwijsniveau beroepsbevolking Kennisintensiteit Bredase bedrijfsleven Voorraad bedrijventerreinen Nieuwbouwprojecten kantoren Bereikbaarheid Ondernemingsklimaat zeer positief + positief 0 neutraal - negatief -- zeer negatief Tot slot: Hart voor de Industrie Het Centraal Planbureau verwacht dat de verdeling van de werkgelegenheid over bedrijfstakken sterk zal verschuiven, vooral van de sectoren landbouw en industrie naar de sectoren diensten en zorg 3. Dit betekent voortzetting van een proces dat al langer aan de 3 Centraal Planbureau, Vier vergezichten op Nederland; Productie, arbeid en sectorstructuur in vier scenario s tot 2040, november

15 gang is. Het onderscheid tussen industrie en diensten wordt daarnaast steeds minder relevant. Het CPB constateert dat zowel industrie- als dienstentakken voortdurend meer nieuwe markten bestrijken, en dat de verschillen in groei van de arbeidsproductiviteit en internationale verhandelbaarheid kleiner worden. In alle scenario s is de groei van de industrie lager dan van het totaal van de economie. Het CPB geeft een aantal oorzaken voor het achterblijven van de industrie. De vraag naar consumptiegoederen stijgt naar verwachting minder dan gemiddeld, een steeds groter gedeelte van de productie wordt uitbesteed of verplaatst naar lagelonenlanden en tenslotte is de groei van de bedrijfstak voeding- en genotmiddelenindustrie beperkt. Het CPB verwacht niet dat de industrie zal verdwijnen uit Nederland. In tegendeel: in alle scenario s neemt de industriële productie toe. De Nederlandse industrie zal vooral kwalitatief hoogwaardige producten produceren, en zich richten op nichemarkten. Het belang van de industrie voor de Nederlandse economie wordt onderstreept in de Industriebrief 4 van het kabinet Balkenende. Hart voor de industrie is het motto van deze Industriebrief. Het kabinet geeft hierin zijn visie op het belang van de industrie voor de Nederlandse economie en op de ontwikkelingen die momenteel op de industrie afkomen. De industrie is de ruggengraat van de Nederlandse economie: cruciaal voor het groeivermogen van Nederland. Zonder industrie, en natuurlijk in het verlengde hiervan de aanverwante ondernemingen in de dienstverlening, is er uiteindelijk geen economische groei mogelijk. Want industrie en aanverwante diensten leveren bijna 50 procent van de toegevoegde waarde en werkgelegenheid van de Nederlandse economie. De industriële omgeving is sterk in beweging. Dit leidt tot allerlei nieuwe kansen en uitdagingen voor ons (industriële) bedrijfsleven. Om die kansen te kunnen verzilveren is een stimulerend ondernemingsklimaat noodzakelijk. Dit is de kern van het industriebeleid waarvoor dit kabinet zich hard wil maken. Het kabinet wil een nieuw industrieel elan laten ontstaan: de afgelopen jaren heeft de overheid te veel op afstand van de industrie gestaan. Ook de partners in de Economische Barometer Breda zijn van mening dat een verbetering van industrieel klimaat extra aandacht verdient. Nu het conjuncturele tij keert en de Nederlandse economie langzaam uit het dal klimt, bieden immers nieuwe kansen en mogelijkheden zich aan. Ook op lokaal en regionaal niveau levert de industrie immers een grote bijdrage aan de welvaart van ons land; in toegevoegde waarde, werkgelegenheid en exportprestaties. In deze Economische Barometer wordt daarom extra ingegaan op de positie van de Bredase industrie. De industrie in Breda telt 450 bedrijven en kent een werkgelegenheid van ruim banen. Daarbij is de industrie sterk internationaal gericht. Wat betreft werkgelegenheidsomvang van de industrie is Breda achtste industriestad van Nederland. Daarnaast zijn ook onderdelen van de dienstensector zoals financiële, ICT-, logistieke en zakelijke dienstverlening in toenemende mate afhankelijk van de industrie. Zo schatten Schenk en Theeuwes dat het uitstralingseffect van de maakindustrie op de financiële en zakelijke dienstverlening in Nederland eind jaren ne- 4 Ministerie van Economische Zaken, Industriebrief Hart voor de industrie, oktober

16 Samenvatting: De Economische Barometer Breda samengevat in een thermometer- en barometerstand gentig drie maal zo hoog was als eind jaren zeventig 5. Deze uitstralingseffecten gelden nog extra voor Breda, omdat Breda een centrumfunctie heeft voor een belangrijke industriële regio West-Brabant. In de nota Pieken in de Delta wordt de A6 A4-zone in West- Brabant met Breda als centrum als één van economisch kerngebied in Nederland aangemerkt 6. De partners van de Economische Barometer Breda willen de komende periode samen met andere partijen aan de slag gaan om de concurrentiekracht van het industriële bedrijfsleven in Breda en de regio te versterken. Industrie versus Diensten of Industrie en Diensten? Wie het weet mag het zeggen! In 1990 schreef prof. Dr. B. Nooteboom een artikel in het economenblad Economische Statistische Berichten met als titel: de verstrengeling van industrie en diensten. In dit artikel verwijst Nooteboom naar het rapport een keuze voor industrie, waarin de auteurs stellen dat Nederland een keuze zou moeten maken voor of Nederland Industrieland of Nederland Dienstenland. Kijkend naar de ontwikkelingen zien we dat het lijkt alsof de keuze voor Nederland Industrieland niet is gemaakt. In onderstaande grafiek is de ontwikkeling van het aandeel van de werkgelegenheid in de sector industrie in vergelijking met de totale werkgelegenheid weergegeven voor Noord-Brabant. Het aandeel in de totale werkgelegenheid is in 7 jaar gedaald van 35% naar ongeveer 30%. Het rapport waarschuwde voor deze ontwikkeling. Ontwikkeling werkgelegenheid Noord-Brabant Aandeel werkgelegenheid in totale werkgelegenheid 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Industrie Diensten Jaren 5 Schenk en Theeuwes, Reflecties op plaats en toekomst van de Nederlandse maakindustrie, oktober Schenk en Theeuwes omschrijven het uitstralingseffect als het verbruik door de industrie van inputs uit andere bedrijfstakken om haar eigen product te kunnen leveren. 6 Ministerie van Economische Zaken, Pieken in de Delta, Gebiedsgerichte Economische Perspectieven, juli

17 Als we kijken naar de ontwikkeling van de industriële werkgelegenheid in Breda dan zien we een nog meer dramatische ontwikkeling. Het totale aandeel van de werkgelegenheid in de industrie is gedaald van 31% in 1971 tot 12,6% in Aandeel banen industrie Breda (% fulltime werkgelegenheid) aandeelpercentage industrie ,7 16,5 12, Bron: Vestigingenregister Onderzoek en Informatie Als oorzaak van het verdwijnen van de industriële werkgelegenheid in Nederland noemt men onder andere de toetreding van 10 Oost-Europese landen tot de EU in 2004 en de enorme opkomst van de Chinese economie. Het gaat dan om bedrijfsverplaatsingen of het moeten stoppen van de activiteiten wegens gebrek aan winstgevendheid. De vraag die men zich zou kunnen stellen is of een land zonder industrie (bedrijven, die als kernactiviteit het kunstmatig transformeren van materiële inputs hebben) wel kan bestaan. Met andere woorden heeft een economie die bestaat uit het schuiven van dozen, het verzorgen van mensen en het adviseren wel een toekomst. Deze vraag krijgt meer betekenis als we de CPB-publicatie uit 2003: op weg naar een diensteneconomie bestuderen. Daarin wordt onder andere gesteld dat er een enorme verwevenheid is tussen de sector industrie en diensten. Het verdwijnen van industriële activiteit uit Nederland zou kunnen betekenen dat ook de dienstverlening op den duur zou kunnen verdwijnen. Onderdelen van de dienstensector zoals financiële, ICT-, logistieke en zakelijke dienstverlening zijn immers in toenemende mate afhankelijk van de industrie. Onderzoek van Schenk en Theeuwes laat zien dat het uitstralingseffect van de maakindustrie op de financiële en zakelijke dienstverlening in Nederland eind jaren negentig drie maal zo hoog was als eind jaren zeventig7. Uit het motto van de Industriebrief van het kabinet Balkenende Hart voor de industrie. blijkt dat de rijksoverheid tot het besef is gekomen dat het industriebeleid in een nieuw jasje moet worden gestoken. Voor het kabinet is de industrie de ruggengraat van onze economie: cruciaal voor het groeivermogen van Nederland. Zonder industrie, en natuurlijk in het verlengde hiervan de aanverwante ondernemingen de Nederlandse economie. Enige nuancering van de cijfers 7 Schenk en Theeuwes, Reflecties op plaats en toekomst van de Nederlandse maakindustrie. Schenk en Theeuwes omschrijven het uitstralingseffect als het verbruik door de industrie van inputs uit andere bedrijfstakken om haar eigen product te kunnen leveren. 17

18 Samenvatting: De Economische Barometer Breda samengevat in een thermometer- en barometerstand is natuurlijk op zijn plaats. Dat het aandeel van de industrie in de nationale industrie is gedaald is voor een gedeelte te verklaren door veranderingen in de bedrijfsvoering. Sinds de jaren zeventig is outsourcing een topic binnen de industrie. Administratie, schoonmaak, automatisering werden in het verleden binnen het bedrijf georganiseerd. Deze activiteiten behoren niet tot de kernactiviteiten van het bedrijf. Waarom zou je deze activiteiten door eigen personeel laten uitvoeren, wanneer je ze door gespecialiseerde bedrijven kunt laten doen? Dus outsourcing. Het gevolg is dat er in macro-economisch opzicht niets verandert (dezelfde werkzaamheden worden uitgevoerd), maar dat de werkgelegenheid binnen de sector industrie (geen eigen personeel meer) is gedaald en de werkgelegenheid binnen de sector diensten is gestegen. Vervlechting dus. Een tweede reden waarom de werkgelegenheid in de industriële sector daalt, is het verschil in technologische ontwikkeling. Innovatie zie je vooral in de industriële sector, waardoor je met minder mensen, meer (of producten van betere kwaliteit) kunt maken. Het gevolg is dat er relatief gezien steeds minder industrie komt. Zo geredeneerd betekent het verdwijnen van werkgelegenheid in de industriële sector niet dat de economische structuur zodanig wordt aangetast dat een actie red de industrie nodig is. Temeer als je kijkt naar de internationale economische vervlechting. Sinds Porter is de value chain een bekend begrip geworden. Een bedrijf bestaat uit een primaire kernactiviteit (oa. productie, logistiek, marketing, service) met daaromheen een aantal ondersteunende activiteiten. Globalisering maakt het uit elkaar halen van de primaire kernactiviteit mogelijk. Wat een van de bekende Bredanaars (naast het actief bezig zijn in de entertainmentwereld) doet is het uit elkaar halen van de kernactiviteit. Het ontwerp van het product, de marketing en de dienstverlening is losgeweekt van de productie. Het basisproduct is en blijft industrie. De overige onderdelen van de kernactiviteit (marketing, logistiek, service etc) kunnen Nederland als basis hebben. Volgens de definities van de econoom is er industrie verloren gegaan en heeft de dienstverlening gewonnen. De vervlechting van diensten en industrie moeten we in dit geval niet nationaal meten maar internationaal. Zo geredeneerd hoeft Breda industriestad niet en is Breda dienstenstad een zeer leefbaar concept. Degenen, die vasthouden aan het idee dat de industrie de basis is voor elke economie, maken misschien wel dezelfde gedachtesprong als de aanhangers van de Physiocratische School rond Uit die tijd dateert de beroemde spreuk van de econoom, arts Quesnay: la terre est l unique source des richesses. Populair gezegd: alleen de landbouw zorgt voor economische groei. Als we kijken naar het huidige aandeel van de landbouwsector in de economie en ons idee van welvaart dan kan het industrieaandeel in onze economie best nog wel wat hebben. De vraag blijft: Kan de Bredase economie zonder Industrie of zal ook Breda meer hart moet hebben voor de industrie? In deze economische barometer hebben we de vraag voorgelegd aan een aantal Bredase industriëlen. 18

19 1. Algemeen beeld Bredase economie Volgens het CBS zet het herstel van de economie zich in een bescheiden tempo door. De economische groei in het derde kwartaal van 2004 bedroeg 1,4 procent. Dat is slechts een fractie hoger dan de groei in de eerste helft van 2004, maar wel de hoogste groei in 3 jaar. De export bleef de drijvende kracht achter het economische herstel in ons land. De consumptie van huishoudens en de consumptie van de overheid lieten in het derde kwartaal een lichte groei zien in vergelijking met een jaar eerder. De groei werd vooral in het begin van het kwartaal gerealiseerd. De investeringen waren iets lager. In het derde kwartaal profiteerden vooral handel en transport van het op gang gekomen herstel. Het CPB verwacht dat het groeitempo langzaam aantrekt, tot gemiddeld 1,5% in Ook het CPB geeft aan dat het economisch beter gaat in Nederland, maar de cijfers geven tegelijkertijd aan dat nog geen sprake is van een robuuste en omvangrijke economische groei. In het verleden stond in Breda een gediversificeerde economie zonder uitgesproken specialisaties garant voor een stabiele economische ontwikkeling. In economische slechtere tijden was de Bredase economie minder kwetsbaar. De resultaten van de vierde Economische Barometer van Breda laten zien dat de huidige economische recessie onverwacht negatief uitwerkt op de Bredase economie. De werkgelegenheid neemt niet alleen af, maar de afname is ook groter dan het gemiddelde van de grote steden in Nederland. De werkloosheid neemt extra toe in Breda. De barometer laat wel zien, dat de economische neergang onvoldoende verklaring geeft voor het minder presteren van de Bredase economie. Verschillende lokale basiscondities zijn nog wel positief voor Breda. Woon- en leefklimaat zijn prettig. Het opleidingsniveau van de beroepsbevolking is relatief hoog. Het inkomensniveau ligt ruim boven het gemiddelde van de G30. De waardering van het bedrijfsleven voor het ondernemingsklimaat van Breda is duidelijk hoger dan gemiddeld in de G30. Als gevolg van de globalisering en het wegvallen van de Europese grenzen ligt Breda niet meer aan de periferie van Nederland maar in het hart van de Benelux. Bredase ondernemers noemen vaker dan in het verleden de ligging en bereikbaarheid van Breda als belangrijke vestigingsplaatsfactor. Verschillende (Benelux)-hoofdkantoren hebben de afgelopen periode gekozen voor Breda als vestigingslocatie. De Avans-stemmingsindicator voor het Bredase bedrijfsleven geeft voor de nabije toekomst een voorzichtig positief beeld van de Bredase economie te zien. In de industrie, in het verleden vaak de aanjager van een economische opleving, zijn de eerste tekenen van herstel te zien. Logistiek en zakelijke dienstverlening scoren in het Avans-stemmingsbeeld nog maar net een voldoende. Ondanks de wat minder gunstige economische ontwikkelingen geeft de Bredase economie nog steeds een grote dynamiek zien. In de periode hebben 72 19

20 Algemeen beeld Bredase economie nieuwe bedrijven zich in Breda gevestigd. Bij deze bedrijven zijn personenwerkzaam. Het aantal starters is in 2004 in Breda toegenomen tot 850. Overigens geldt voor de meeste economische sectoren dat de bijdrage van het bestaande bedrijfsleven aan de groei van de werkgelegenheid groter is dan die van de voor Breda nieuwe bedrijven. Missie: Versterken van de economische positie van Breda in een steeds groter wordende regio Prestatie-indicatoren: 1. Producentenvertrouwen 2. Werkgelegenheidsgroei 3. Diversificatie-index 4. Werkgelegenheidsfunctie Breda 5. Aantal starters 6. Marktoriëntatie bedrijven 7. Evenwichtige vraag/aanbodverhouding 8. Afstemming opleidingsniveau beroepsbevolking/vraag arbeidsmarkt 9. Werkloosheid 10. Inkomensniveau 11. Waardering ondernemingsklimaat 12. Pendelsaldo 20

21 1.1 Inleiding Dit hoofdstuk gaat in op de economische positie van Breda vergeleken met andere grote steden, en op trends die hierbij te onderscheiden zijn. Hiertoe zullen enerzijds de actuele werkgelegenheidsontwikkelingen en de arbeidsmarktontwikkelingen worden geanalyseerd. Anderzijds zullen ook de meer structurele randvoorwaarden voor economische groei nader worden bekeken. In de volgende paragraaf wordt ingegaan op de economische stemming en worden de werkgelegenheidssituatie in Breda en de groei hiervan in de laatste jaren beschreven. Paragraaf 1.3 geeft de situatie van de arbeidsmarkt weer van zowel de stad als de regio Breda. In paragraaf 1.4 wordt ingegaan op het inkomensniveau in Breda. De volgende twee paragrafen van dit hoofdstuk gaan in op de sociaal-economische randvoorwaarden die van belang zijn voor economische groei: aantrekkelijkheid als vestigingsplaats en het ondernemingsklimaat. Hierbij spelen factoren als leefbaarheid, veiligheid, inkomen, uitkeringsafhankelijkheid, armoede en dergelijke een rol. Tenslotte wordt ingegaan op de woon-werkrelaties van Breda met andere gebieden. 1.2 Economische structuur en werkgelegenheid Indicatoren Producentenvertrouwen Werkgelegenheidsgroei Diversificatie-index Aantal starters Werkgelegenheidsfunctie Breda Marktoriëntatie bedrijven Bronnen: Avans Hogeschool, Afdeling onderzoek en Informatie, Lisa Producentenvertrouwen Sinds 1954 vraagt het Centraal Bureau voor de Statistiek aan ondernemers via een enquête naar de ontwikkeling van hun bedrijf. In eerste instantie was de categorie ondernemers beperkt maar sinds 1985 bevraagt het CBS de gehele industrie. Deze maandelijkse en kwartaalenquêtes staan bekend onder de naam producentenvertrouwen. Avans Hogeschool voerde in het kader van de vulling van de Bredase Economische Barometer onderzoek uit naar het producentenvertrouwen in Breda. In afwijking van het landelijke onderzoek heeft Avans Hogeschool gekozen voor een onderzoek naar de mening van ondernemers uit de drie genoemde sectoren (industrie, logistieke bedrijven en zakelijke dienstverlening). De bedrijven hebben een voor hun sector toegesneden vragenlijst ontvangen. De samenstelling van de vragen is zodanig dat de antwoorden een beeld geven van de mening van de respondenten over hun huidige bedrijfsactiviteiten en de bezettingsgraad. Daarnaast zijn ze gevraagd hun oordeel te geven over de toekomstige bedrijfsactiviteiten. Als laatste onderdeel is gevraagd naar verwachte knelpunten zoals moeilijk vervulbare vaca- 21

22 Algemeen beeld Bredase economie tures. Ook in 2004 hebben zowel in het voorjaar als in het najaar peilingen onder Bredase ondernemers plaats gevonden. In totaal zijn er nu zeven metingen geweest, waardoor bewegingen in kaart gebracht kunnen worden. Industrie Het producentenvertrouwen in Nederland, de CBS-stemmingsindicator van de ondernemers in de industrie, is in november 2004 iets afgenomen ten opzichte van oktober. In november 2004 is het producentenvertrouwen iets lager dan in oktober. Daarmee is de landelijke stemmingsindicator voor de industrie in de laatste vijf maanden nagenoeg stabiel gebleven. In de daaraan voorafgaande twaalf maanden was een trendmatige verbetering van het producentenvertrouwen zichtbaar. In juni 2003 bereikte de landelijk gemeten indicator met -9,4 nog een dieptepunt. De Avansstemmingsindicator voor de Bredase industrie geeft een iets positiever beeld te zien. Avans-stemmingsindicator Bredase industrie 7,5 7 6,5 rapportcijfers 6 5,5 5 4,5 4 okt-01 dec-01 feb-02 apr-02 jun-02 aug-02 okt-02 dec-02 feb-03 apr-03 jun-03 aug-03 okt-03 dec-03 feb-04 apr-04 jun-04 aug-04 okt-04 Bezettingsgraad Huidig Toekomst Bron: Onderzoek Producentvertrouwen Avans Hogeschool De stemming van de Bredase industriële ondernemers is duidelijk positiever dan in het voorjaar van Zowel de beoordeling van de bezettingsgraad, de toekomstverwachtingen en de huidige bedrijfsactiviteit zijn hoger dan een half jaar geleden. Voor het eerst sinds het voorjaar van 2002 geven de Bredase industriële ondernemers weer een voldoende voor de drie onderdelen van de Avans-stemmingsindicator voor de industrie. Positieve uitschieters in de stemming van de industriële ondernemers zijn de waarde van de orderontvangsten en de industriële productie voor de komende drie maanden. Een positief signaal is dat de meeste industriële ondernemers niet langer verwachten met minder personeel te moeten gaan werken. De werkgelegenheid in deze sector, is de verwachting, blijft hiermee op peil. 22

23 Logistiek Het beeld van de Bredase logistieke sector is wat minder positief dan dat van de industrie. De huidige activiteit en de toekomstverwachtingen scoren weliswaar net als de industrie iets boven een zes, maar de bezettingsgraad scoort voor het eerst sinds 2001 lager dan een zes. Niet alleen de bezettingsgraad, maar ook de huidige bedrijfsactiviteit ligt duidelijk onder het niveau van een half jaar geleden. Een positief signaal is dat de toekomstverwachtingen van de Bredase ondernemers het afgelopen jaar een positieve trend laten zien. De ondernemers in de sector logistiek verwachten per saldo een daling van de personeelsomvang. Ze zijn zij echter wel redelijk positief over de afzet voor de komende drie maanden. Avans-stemmingsindicator Bredase logistieke bedrijven 7 6,5 rapportcijfers 6 5,5 5 4,5 4 okt-01 dec-01 feb-02 apr-02 jun-02 aug-02 okt-02 dec-02 feb-03 apr-03 jun-03 aug-03 okt-03 dec-03 feb-04 apr-04 jun-04 aug-04 okt-04 Bezettingsgraad Huidig Toekomst Bron: Onderzoek Producentvertrouwen Avans Hogeschool Zakelijke dienstverlening Het stemmingsbeeld van de bedrijven in de zakelijke dienstverlening stemt overeen met dat van de logistieke bedrijven. De beoordeling van de bezettingsgraad valt hier ook voor het eerst lager uit dan een zes. De tevredenheid over de huidige bedrijfsactiviteiten en over de toekomst ligt in de zakelijke dienstverlening een fractie hoger dan in de industrie. Vergeleken met een jaar geleden scoren alle onderdelen van de stemmingsindicatoren in de zakelijke dienstverlening lager dan een jaar geleden. Voor de zakelijke dienstverlening is een stabilisering van de personeelsomvang te verwachten. In de zakelijke dienstverlening zijn de ondernemers positief over de offerte-aanvragen en redelijk positief over de afzet de komende drie maanden. 23

24 Algemeen beeld Bredase economie Avans-stemmingsindicator Bredase bedrijven in de zakelijke dienstverlening 7,5 7 6,5 rapportcijfers 6 5,5 5 4,5 4 okt-01 dec-01 feb-02 apr-02 jun-02 aug-02 okt-02 dec-02 feb-03 apr-03 jun-03 aug-03 okt-03 dec-03 feb-04 apr-04 jun-04 aug-04 okt-04 Bezettingsgraad Huidig Toekomst Bron: Onderzoek Producentvertrouwen Avans Hogeschool Conclusie De Avans-stemmingsindicator voor de verschillende onderdelen van het Bredase bedrijfsleven ligt iets boven een zes. De Bredase industrie lijkt zich in een herstelfase te bevinden. De industriële ondernemers zijn duidelijk positiever dan een half jaar geleden. Toch moeten de resultaten met de nodige voorzichtigheid worden geïnterpreteerd, omdat het stemmingsbeeld, evenals landelijk, een zeer grillig verloop te zien geeft. Voor de industrie kan al met al gesproken worden van een broos herstel. Het beeld van de logistieke sector en de zakelijke dienstverlening blijft minder positief. Beide sectoren geven de afgelopen periode een gunstiger beeld te zien dan de industrie, nu dreigen ze daar op achter te raken. Werkgelegenheid: structuur en ontwikkeling In 2004 telt Breda banen. Hiermee is er voor het derde jaar sprake van een daling van de werkgelegenheid. In twee jaar zijn er in Breda banen verdwenen. 24

25 Werkgelegenheidsontwikkeling Breda Bron: Vestigingenregister Onderzoek en Informatie De wereldeconomie draait op volle toeren. Door de verslechtering van de prijsconcurrentiepositie in de afgelopen jaren is de Nederlandse economie echter niet in staat ten volle van de internationale economische opleving te profiteren. Het CPB verwacht voor 2004 een economische groei van 1,25% en volgend jaar van 1,5%. Door de ongunstige ontwikkeling van het reëel beschikbaar loon- en uitkeringsinkomen neemt de particuliere consumptie waarschijnlijk niet of nauwelijks toe. Ook de overheid en het bedrijfsleven zorgen in de ramingsperiode naar verwachting niet voor een bestedingsimpuls. De arbeidsmarkt laat in Nederland nog een somber beeld zien, met een fors werkgelegenheidsverlies en een scherp oplopende werkloosheid, maar trekt vermoedelijk begin volgend jaar wat aan. De groei van de werkgelegenheid is volgens het CPB echter te gering om in 2005 het verder oplopen van de werkloosheid (tot gemiddeld 7% van de beroepsbevolking) te voorkomen. De afname van het aantal banen is nu toegenomen tot ruim twee procent (- 2,3%). In de periode kende de Bredase werkgelegenheid nog een gemiddelde jaarlijkse groei van 0,5%. Groei en afname werkgelegenheid Onderstaande figuur laat zien, dat over de gehele marktsector sprake is van een afname van de werkgelegenheid. De quartaire sector, en met name gezondheids- en welzijnszorg en onderwijs, geeft een groei van het aantal banen te zien. 25