Monitor Economie Dordrecht 2004

Transcriptie

1 Monitor Economie Dordrecht 2004 Sociaal Geografisch Bureau bureau voor beleidsonderzoek en statistiek van Dordrecht drs. R.D.J. Scheelbeek drs. A.L.C. Leijs december 2005

2 Colofon Opdrachtgever Tekst Drukwerk Informatie Gemeente Dordrecht Sociaal Geografisch Bureau Stadsdrukkerij Gemeente Dordrecht Sociaal Geografisch Bureau (SGB) Postbus AA DORDRECHT telefoon: (078) Het overnemen van delen van de tekst is toegestaan onder voorwaarde van duidelijke bronvermelding

3 Inhoud Samenvatting Inleiding Algemeen Opzet monitor Economie van Dordrecht Regionale economie Economische structuur Startende ondernemers Ondernemersklimaat Arbeidsmarkt Werkgelegenheid Beroepsbevolking Werkloosheid Inkomen Pendel Verwachte ontwikkelingen Ruimte voor bedrijvigheid Bedrijventerreinen en bedrijfsruimte Kantoorruimte Winkelruimte Bijlage 1 Overzichtstabellen Bijlage 2 Vragen Enquête beroepsbevolking Dordrecht Bijlage 3 Begrippen en definities

4

5 Samenvatting De Monitor Economie Dordrecht 2004 presenteert actuele kenmerken en ontwikkelingen van de economie in Dordrecht. Hiervoor is een groot aantal gegevens verzameld over de economie en de arbeidsmarkt in Dordrecht, maar ook van de Drechtsteden en ter vergelijking van de G26 en Nederland. Deze cijfers en trends bieden voor marktpartijen inzicht in de economische kansen en ontwikkelingen in de stad. Daarnaast vormt de rapportage een instrument voor het monitoren van gemeentelijke beleidsdoelstellingen op genoemde terreinen. Economie (Regionale) economie Uit onderzoeken van derden over het economisch presteren van steden en regio s komt een wisselend beeld van deze regio naar voren. Uit de Enquête Regionale Bedrijfsontwikkeling van de Kamer van Koophandel blijkt dat het bedrijfsleven in de kring Drechtstreek zich minder positief ontwikkelt dan het bedrijfsleven in het hele kamergebied en Nederland. Desondanks vertonen export en de investeringen in 2004 een positieve ontwikkeling. De omzet, werkgelegenheid en winst zijn echter afgenomen. Het rendement is gelijk gebleven. Onderzoek van Rabobank Nederland naar de economische groei en kracht van 40 regio s in Nederland toont aan dat de regio Zuid-Holland-Zuid, de regio waarvan Dordrecht deel uitmaakt, laag scoort op economische groei (31 e plaats) en hoog op economische kracht (13 e plaats). Volgens onderzoek van Bureau Louter naar de economische vitaliteit van steden scoort Dordrecht relatief hoog, zeker in vergelijking met de G26. Economische structuur In 2004 telt Dordrecht ruim vestigingen van bedrijven en instellingen. Uitgedrukt in het aantal vestigingen is de handel (30%) de grootste bedrijfstak, gevolgd door de zakelijke dienstverlening (22%). In Dordrecht, maar ook in de Drechtsteden, zijn de handel en vervoer/opslag sterk vertegenwoordigd. Daarnaast kent Dordrecht een sterke vertegenwoordiging van de overige dienstverlening. Sinds 2000 is het aantal vestigingen met 1% afgenomen. De grootste krimp zit in de handel en de industrie. In de bouw en de overige dienstverlening is het aantal vestigingen gegroeid. Startende ondernemers Afgezet tegen de omvang van de beroepsbevolking heeft Dordrecht een groot aantal startende ondernemers. In 2004 telde Dordrecht 569 startende ondernemers, de meeste in de zakelijke dienstverlening, detailhandel, verzorgende dienstverlening en de bouw. Een keerzijde van het grote aantal starters is het grote aantal opheffingen. Startende ondernemers lopen immers in de eerste jaren van hun bestaan een grote kans het niet te redden. Ondernemingsklimaat In 2004 waarderen ondernemers in Dordrecht het gemeentelijke ondernemingsklimaat met een 6,5. Hiermee scoort Dordrecht even hoog als de G30. Sinds 1999 is de waardering voor het Dordtse ondernemingsklimaat iets toegenomen. Dit geldt eveneens voor de meeste onderdelen van het ondernemingsklimaat. Alleen de autobereikbaarheid is volgens de Dordtse ondernemers minder geworden. Arbeidsmarkt Werkgelegenheid Begin 2004 zijn er in Dordrecht personen werkzaam. Sinds 2000 vertoont de werkgelegenheid een zeer geringe groei van 0,2%. Hiermee blijft Dordrecht achter bij de landelijke ontwikkeling (een groei van 1,8%) en de ontwikkeling in de G26 (+1,5%). Vooral in het laatste jaar is de ontwikkeling van de Monitor Economie Dordrecht

6 werkgelegenheid in Dordrecht (-1,5%) ongunstiger dan gemiddeld in de G26- gemeenten (-0,8%). Met bijna zes op de tien banen bevindt de meeste werkgelegenheid in Dordrecht zich in het midden- en kleinbedrijf (met minder dan 100 werkzame personen). Ruim 40% van alle banen zijn te vinden in het grootbedrijf. In Dordrecht genereert de overige dienstverlening met werkzame personen de meeste werkgelegenheid. Met 38% van de totale werkgelegenheid is deze bedrijfstak even sterk vertegenwoordigd als in de G26 gemiddeld. Dordrecht heeft verhoudingsgewijs veel werkgelegenheid in de bouw, handel en vervoer/opslag en weinig in de zakelijke dienstverlening. Op het niveau van bedrijfsklassen biedt de zorgsector de meeste werkgelegenheid. Meer dan personen zijn werkzaam in de gezondheids- en welzijnszorg. Van groot belang voor de werkgelegenheid in Dordrecht zijn verder de overige zakelijke dienstverlening (5.073 werkzame personen), openbaar bestuur (4.036) en de bouw (4.156). Eerder zagen we dat de totale werkgelegenheid in Dordrecht sinds 2000 een zeer geringe groei vertoont. Kijken we naar de ontwikkeling van de werkgelegenheid in de verschillende bedrijfsklassen dan is er sprake van grote verschillen. De sterkste groei van de werkgelegenheid heeft plaats gevonden in de gezondheids- en welzijnszorg ( werkzame personen) en in het onderwijs (+604). Buiten de dienstverlening heeft de werkgelegenheid zich positief ontwikkeld in de bouw (+192) en handel en reparaties van auto s/benzinestations (+181). De werkgelegenheid is sterk gekrompen in de aardolieverwerkende industrie/chemische industrie (-264), metaal(producten)industrie (-497), auto-industrie/transportmiddelenindustrie (-248), nutsbedrijven (-275), detailhandel (-176) en computerservicebureau s (-201). Van de voor Dordrecht belangrijke economische clusters is naast de zorgsector de werkgelegenheid verder alleen gegroeid in het cluster toerisme en recreatie (+55). In de overige clusters is de werkgelegenheid gedaald: ICT (-793), metalelectro (-942), maritieme cluster (-1.138), detailhandel (-176), zakelijke dienstverlening (-466). In het laatste jaar is de werkgelegenheid in Dordrecht met 792 banen gekrompen. Dit verlies aan werkgelegenheid is vooral het gevolg van een fors negatief saldo door uitbreiding en inkrimping (-946) van bestaande vestigingen. Het saldo als gevolg van oprichting en vestiging van nieuwe bedrijven enerzijds en opheffing en vertrek van bedrijven anderzijds is licht positief (+25). Vacatures Ondanks een forse daling van de werkgelegenheid gedurende 2003 is het voorzichtige herstel van de economie al weer duidelijk te zien in de ontwikkeling van het aantal vacatures. Zo is in 2004 het aantal bij het CWI aangemelde vacatures in Dordrecht bijna verdubbeld, van 875 in 2003 naar in Ook in de Drechtsteden en Nederland is het aantal vacatures sterk gestegen. Beroepsbevolking Belangrijk voor de ontwikkeling van de beroepsbevolking is de ontwikkeling van de bevolking van jaar, de potentiële beroepsbevolking. Op 1 januari 2004 telde Dordrecht een potentiële beroepsbevolking van personen. Na een periode van groei tussen 1995 en 2002 heeft zich in 2003 een daling van de potentiële beroepsbevolking ingezet. Naast de omvang van de potentiële beroepsbevolking bepaalt de (bruto) arbeidsparticipatie mede de omvang van de beroepsbevolking. De bruto arbeidsparticipatie geeft aan welk deel van de potentiële beroepsbevolking zich ook werkelijk aanbiedt op de arbeidsmarkt. Nederlandse vrouwen participeren nog altijd minder 6 Monitor Economie Dordrecht 2004

7 op de arbeidsmarkt dan mannen, maar zijn wel met een inhaalslag bezig. Ook in Dordrecht vertoont de bruto arbeidsparticipatie van vrouwen duidelijk een stijgende ontwikkeling. In 1995 bedroeg de arbeidsparticipatie van vrouwen 52%, inmiddels is die gestegen naar 61% in De arbeidsparticipatie van de mannen in Dordrecht bedraagt nu 80%. Zowel de arbeidsparticipatie van mannen als die van de vrouwen in Dordrecht ligt iets boven het landelijke gemiddelde. De arbeidsparticipatie vermenigvuldigd met de potentiële beroepsbevolking geeft de beroepsbevolking. De beroepsbevolking van Dordrecht heeft in 2004 een omvang van personen. Ten opzichte van 1995 een groei van personen, een relatieve groei van ruim 15%. Tussen 2002 en 2004 is de beroepsbevolking met personen toegenomen (+3%). In 2004 bestaat de beroepsbevolking van Dordrecht uit mannen en vrouwen. Door de toenemende arbeidsparticipatie van vrouwen is de vrouwelijke beroepsbevolking sterk toegenomen, van in 1995 naar in Van de Dordtenaren die behoren tot de beroepsbevolking zijn er werkzaam. Bijna 60% hiervan zijn mannen. Tot 2002 vertoont de werkzame beroepsbevolking een stijgende ontwikkeling, tussen 2002 en 2004 is deze door de ongunstige situatie op de arbeidsmarkt, met 300 personen afgenomen. Deze daling komt geheel voor rekening van vrouwen. Van de werkzame beroepsbevolking van Dordrecht is in 2004 meer dan de helft (56%) werkzaam in de eigen stad, de rest (44%) pendelt voor het werk naar buiten de stad (13% naar de overige Drechtsteden, 12% naar Rotterdam en 19% naar andere werklocaties). In de afgelopen jaren is de mobiliteit van de Dordtse werkzame beroepsbevolking toegenomen. In 1992 werkte nog 62% van de werkzame beroepsbevolking in Dordrecht en bedroeg de uitgaande pendel 38%. Werkloosheid Na een periode van gunstige ontwikkelingen op de arbeidsmarkt tot 2002 treedt tussen 2002 en 2004 een sterke toename van de werkloosheid in Dordrecht op. In 2004 bedraagt de werkloze beroepsbevolking personen, dit is 8,3% van de beroepsbevolking. In 2002 had de werkloze beroepsbevolking nog een omvang van personen, 4,7% van de beroepsbevolking. De stijging van de werkloze beroepsbevolking heeft vooral onder de vrouwelijke beroepsbevolking plaatsgevonden. In 2004 is 10,5% van de vrouwelijke beroepsbevolking werkloos, bij de mannen is 6,6% werkloos. Voor zowel de mannen als de vrouwen ligt de werkloosheid in Dordrecht hoger dan in Nederland (5,7% bij de mannen en 7,3% bij de vrouwen). Andere indicatoren voor de werkloosheid zijn de WW-uitkeringen (volgens het UWV), de bijstand (sociale dienst) en de niet-werkende werkzoekenden (CWI): Na een periode van daling neemt het aantal WW-uitkeringen in Dordrecht sterk toe. Een ontwikkeling die ook in Nederland te zien is. In Dordrecht hebben in personen een WW-uitkering. Dit is ruim 26 personen op de inwoners van jaar. Hiermee ligt Dordrecht iets boven het landelijke gemiddelde (25,5), maar duidelijk onder het gemiddelde van de G26 (30,0). Ook het aantal personen met een bijstandsuitkering vertoont in Dordrecht eerst (tot 2003) een daling en daarna een stijging. De stijging in Dordrecht is kleiner dan in Nederland. In 2004 hebben Dordtenaren een WWBuitkering, 56,8 op de inwoners van jaar. In vergelijking met de G26 (45,3) en Nederland (32,6) heeft Dordrecht een hoge uitkeringsdichtheid. Op 1 januari 2005 staan er bij het CWI Dordtenaren als niet-werkende werkzoekende ingeschreven, minder dan het jaar ervoor. Gelijk aan de Monitor Economie Dordrecht

8 G26 en ruim boven het landelijke gemiddelde staan in Dordrecht 82 op de inwoners van jaar ingeschreven. Arbeidsongeschiktheid Begin 2004 hadden Dordtenaren een arbeidsongeschiktheidsuitkering. In vergelijking met Nederland vertoont de arbeidsongeschiktheid in Dordrecht een ongunstige ontwikkeling. Sinds 2000 is het aantal met ruim 13% gegroeid. Pas in het laatste jaar is er weer sprake van een krimp (-0,7%). Afgezet tegen de omvang van de bevolking heeft Dordrecht weinig inwoners met een arbeidsongeschiktheidsuitkering. Per inwoners van jaar hebben er 76 een arbeidsongeschiktheidsuitkering tegenover 89 in Nederland en 93 in de G26. Inkomen Naast het hebben van werk vormt het welvaartsniveau van de inwoners een indicator voor de economische positie van de stad. Het welvaartsniveau van de bevolking kan afgemeten worden aan het gemiddeld inkomen van particuliere huishoudens. In 2000 bedroeg het besteedbaar inkomen per huishouden in Dordrecht , lager dan het Nederlands gemiddelde van Sinds 1998 is het gemiddeld huishoudeninkomen in Dordrecht met 7,5% gestegen en blijft daarmee iets achter bij de groei in heel Nederland (+8,4%). Het aandeel huishoudens met een inkomen onder of rond het sociaal minimum, het armoedepercentage, bedraagt in Dordrecht 11,8%. Het armoedepercentage van Nederland is 9,4%. Pendel Eerder zagen we dat 44% van de werkende Dordtenaren een werkkring heeft buiten de stad. Dit is de uitgaande pendel. Van alle arbeidsplaatsen in Dordrecht wordt 44% bezet door mensen van buiten Dordrecht. Dit is de inkomende pendel. De grootste groep is afkomstig uit de overige Drechtsteden (17%), 10% uit de regio Rijnmond. In absolute aantallen heeft de uitgaande pendel in 2004 een omvang van personen en de inkomende pendel personen. Sinds 2000 is de uitgaande pendel met afgenomen. Onder invloed van de ontwikkeling van de werkgelegenheid in Dordrecht (eerst geringe groei, daarna daling) nam de inkomende pendel nog meer af (-1.900). Door deze ontwikkelingen van de inkomende en uitgaande pendel is het negatieve pendelsaldo verder toegenomen naar Sinds 2000 is de stijging van de werkloze beroepsbevolking (+1.100) het gevolg van de volgende ontwikkelingen op de (Dordtse) arbeidsmarkt: een groei van de beroepsbevolking met 2.100, een groei van de werkgelegenheid met 100 en een per saldo met 900 toegenomen negatief pendelsaldo. Toekomstige ontwikkelingen arbeidsmarkt Op basis van het middenscenario van het Centraal Planbureau (economische groei van 1% in 2005 en daarna van 2,25% per jaar tot en met 2010) groeit de Dordtse beroepsbevolking van in 2004 naar in 2010, een groei van 5%. Deze groei is vooral het gevolg van de stijging van de arbeidsparticipatie. Mede door het aantrekken van de economie zal de arbeidsdeelname van vrouwen blijven toenemen. Daarnaast wordt een groei verwacht van de arbeidsdeelname van mannen ouder dan 55 jaar. Op basis van hetzelfde scenario groeit de werkgelegenheid de komende jaren met (+8%) tot in De verwachting voor de komende jaren is dus dat de werkgelegenheid sterker groeit dan de beroepsbevolking, waardoor de werkloosheid (uitgaande van een gelijk blijvende pendelsaldo) in Dordrecht met zal afnemen. 8 Monitor Economie Dordrecht 2004

9 Ruimte voor bedrijvigheid Bedrijventerreinen Begin 2004 heeft Dordrecht 543,5 hectare aan bedrijventerreinen waarvan ruim de helft bestaat uit zeehaventerrein. Van de totale voorraad is 454,9 hectare in gebruik (84%). Het aanbod bedraagt 88,6 hectare waarvan alles direct uitgeefbaar. Dit aanbod bevindt zich vooral op Dordtse Kil III (61,3 ha) en Amstelwijck (20,3 ha). In 2003 is in Dordrecht slechts 1,5 hectare aan bedrijventerrein uitgegeven. Het laagste in de afgelopen 10 jaar. Tussen 1994 en 2003 is er in Dordrecht in totaal 69,2 hectare uitgegeven met 1999 (13,5 ha) en 2001 (14,5 ha) als beste jaren. De prijs per m 2 bedrijventerrein bedraagt in Dordrecht en de regio gemiddeld 157. Hiermee behoort de Dordtse regio bij de top 5 van alle stadsgewesten in Nederland. Sinds 2000 groeit het aantal bedrijven op bedrijventerreinen. Deze groei gaat gepaard met een groei van de werkgelegenheid op bedrijventerreinen. Sinds 2000 is de werkgelegenheid op bedrijventerreinen met 4% gegroeid, terwijl de totale werkgelegenheid in Dordrecht nagenoeg gelijk is gebleven. Bedrijfsruimte In de afgelopen jaren is het aanbod aan bedrijfsruimte in Nederland fors toegenomen. Zo ook in deze regio. Begin 2005 bedraagt het aanbod aan bedrijfsruimte in Dordrecht in totaal m 2 en in de overige Drechtsteden nog eens m 2. Door de verruiming van de markt staat het huurprijsniveau van bedrijfsruimte onder druk. In Dordrecht bedraagt de tophuur voor bedrijfsruimte momenteel zo n 57 per m 2, even hoog in steden als Eindhoven en Breda en hoger dan gemiddeld in Nederland ( 47). Kantoorruimte De totale voorraad aan zelfstandige kantoorruimte in Dordrecht heeft een omvang van m 2 (peildatum eind 2003). Afgezet tegen het aantal inwoners is de voorraad in Dordrecht gering in vergelijking met de G26. Begin 2005 bedraagt het directe aanbod aan kantoorruimte in Dordrecht m 2. In de overige Drechtsteden is het aanbod m 2. Gelijk aan de landelijke ontwikkeling is ook in Dordrecht de leegstand van kantoorruimte toegenomen, van 7,7% in 2003 naar 10,5% in De leegstand in Dordrecht ligt onder het landelijke gemiddelde van 12,1%. Het opnameniveau van kantoorruimte in Dordrecht en de Drechtsteden is na het slechte jaar 2003 weer enigszins hersteld. In 2004 is er in Dordrecht m 2 opgenomen en in de overige Drechtsteden m 2. Het ging hier vooral om bedrijven en instellingen in de non-profit sector. De huurprijzen voor kantoorruimte staan in Nederland onder druk. In Dordrecht bedraagt de huurprijs voor eersteklas kantoorruimte 135 per m 2. Een gemiddeld niveau ten opzichte van veel andere vergelijkbare steden. Winkelruimte In 2004 heeft het winkelbestand in Dordrecht een omvang van m 2 winkelvloeroppervlak. Sinds 2001 is deze voorraad met ruim m 2 gegroeid. De groei heeft hoofdzakelijk plaatsgevonden in de niet-dagelijkse sector. In de Drechtsteden is het winkelbestand voor de niet-dagelijkse artikelen sterker gegroeid. Hierdoor is het aandeel van Dordrecht in de Drechtsteden aanmerkelijk gedaald, van 43,8% in 2001 naar 39,7% in Monitor Economie Dordrecht

10 In vergelijking met andere steden en afgezet tegen de omvang van de bevolking heeft Dordrecht weinig winkelruimte. Begin 2005 bedroeg het aanbod aan winkelruimte in Dordrecht bijna m 2 en in de overige Drechtsteden nog eens m 2. De huurprijs voor eersteklas winkelruimte in Dordrecht bedraagt momenteel 550 per m 2. Dit is laag in vergelijking met veel andere steden in Nederland. Noten: 1 Inclusief banen met een arbeidsduur van minder dan 12 uur per week 10 Monitor Economie Dordrecht 2004

11 1 Inleiding Wat zijn de kenmerken en ontwikkelingen van de economie, bedrijvigheid, arbeidsmarkt en de diverse markten voor bedrijfsvastgoed in Dordrecht? Hoe verhoudt dit zich tot de Drechtsteden, de andere steden die deel uitmaken van het Grotestedenbeleid en Nederland? Aan de hand van een grote hoeveelheid bronnen geeft de Monitor Economie antwoord op al deze vragen. 1.1 Algemeen De Nederlandse economie krabbelt langzaam uit een diep dal omhoog. Tot eind 2001 heeft de Nederlandse economie een zeer gunstige ontwikkeling doorgemaakt. De economische groei bedroeg meer dan 3%. Sindsdien is dit beeld sterk veranderd. In 2001 is de economische groei al verminderd en in 2002 vrijwel tot stilstand gekomen. In 2003 verkeert Nederland officieel in een recessie, een krimp van de economie met -1,2% in het tweede kwartaal van Een krimp van de economie is in Nederland voor het laatst gemeten in de periode In 2004 herstelde de economie zich enigszins met een groei van 1,25%. In haar Economische Verkenningen 2005 geeft het Centraal Planbureau aan in 2005 uit te zullen komen op een economische groei van 1,5%. De verwachting is ook dat na ongunstige ontwikkelingen op de arbeidsmarkt in 2004, een fors werkgelegenheidsverlies en een sterk oplopende werkloosheid, de arbeidsmarkt in 2005 weer aantrekt. 1 Hoe heeft Dordrecht zich in economisch opzicht de afgelopen jaren ontwikkeld? Deze Monitor Economie Dordrecht 2004 biedt een actuele beschrijving van de kenmerken en ontwikkelingen van de Dordtse economie en arbeidsmarkt. Hiervoor is een groot aantal gegevens verzameld over de economie en de arbeidsmarkt in Dordrecht. Veelal is daarbij een vergelijking gemaakt met andere gebieden zoals de Drechtsteden, de G26 2 en Nederland. Deze cijfers en trends bieden voor marktpartijen inzicht in de economische kansen en ontwikkelingen in de stad. Daarnaast vormt de rapportage een instrument voor het monitoren van beleidsdoelstellingen. In vergelijking met de Monitor Werk , die vooral inzicht gaf in de structuur en ontwikkelingen van de Dordtse arbeidsmarkt, is deze versie van de monitor verder uitgebreid met onderwerpen als de regionale economie, bedrijvigheid, startende ondernemers, ondernemingsklimaat en de ruimte voor bedrijvigheid. Bij dit laatste moet worden gedacht aan bedrijventerreinen, bedrijfsruimte, kantoor- en winkelruimte. Daarnaast wordt Dordrecht meer als onderdeel van de regio neergezet door ook, daar waar mogelijk, gegevens te presenteren van de Drechtsteden. Door het verbreden van de monitor is ook de naam veranderd in Monitor Economie Dordrecht. 1.2 Opzet monitor In het volgende hoofdstuk van deze monitor wordt allereerst aan de hand van diverse externe onderzoeken een beeld geschetst van de regionale economie. Vervolgens gaan we in op de economische structuur. Hoeveel bedrijven en wat voor bedrijven bevinden zich in Dordrecht. Startende ondernemers stimuleren de economie. Ook zij komen uitgebreid aan bod. Hoofdstuk 2 sluit af met de belangrijkste uitkomsten van de Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat waarin Dordtse ondernemers hun oordeel geven over verschillende aspecten van het ondernemingsklimaat in Dordrecht. Hoofdstuk 3 gaat uitvoerig in op de structuur van en ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. Deze komt tot uiting in de opbouw en ontwikkelingen van de werkgelegenheid, van de beroepsbevolking en de werkloosheid. Een belangrijke indicator voor het welvaartsniveau van een stad vormt het inkomen van de bevolking. Ontwikkelingen in de omvang en samenstelling van de vraag en het aanbod op de arbeidsmarkt resulteren in verschillende pendelstromen. Hoofdstuk 3 sluit af met een raming van de toekomstige ontwikkeling van de beroepsbevolking en de werkgelegenheid in Dordrecht. Hoofdstuk 4 behandelt de ruimte voor bedrijvigheid. Hierin presenteren we gegevens over bedrijventerreinen en bedrijfsruimte, kantoorruimte en winkelruimte. De samenvatting, met daarin een overzicht van de belangrijkste bevindingen van deze monitor, treft u voor in dit rapport. Voor de Monitor Economie is gebruik gemaakt van een groot aantal verschillende bronnen. De belangrijkste zijn ons eigen Bedrijvenregister Dordrecht en het LISA voor bedrijvigheid en werkgelegenheid, de periodieke SGB-Enquête beroepsbevolking Dordrecht, Kamer van Koophandel voor startende ondernemers, Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat van Ecorys, CWI en UWV voor werkloosheid, Provincie Zuid- Holland voor bedrijventerreinen en diverse grote makelaars voor gegevens over bedrijfs-, kantooren winkelruimte. Monitor Economie Dordrecht

12 Noten: 1 Macro Economisch Verkenning 2005, Centraal Planbureau, september Alkmaar, Almelo, Amersfoort, Arnhem, Breda, Deventer, Dordrecht, Eindhoven, Emmen, Enschede, Groningen, Haarlem, Heerlen, Helmond, Hengelo, s Hertogenbosch, Leeuwarden, Leiden, Lelystad, Maastricht, Nijmegen, Schiedam, Tilburg, Venlo, Zaanstad en Zwolle 3 Monitor Werk 2002, Sociaal Geografisch Bureau, juli Monitor Economie Dordrecht 2004

13 2 Economie van Dordrecht De afgelopen jaren zijn er veel onderzoeken uitgevoerd naar het economisch presteren van steden en regio s. In dit hoofdstuk kijken we vanuit Dordts oogpunt en dat van de regio naar de uitkomsten daarvan. Daarna gaan we in op de structuur en ontwikkelingen van de bedrijvigheid, zoomen we in op de startende ondernemers en komt het oordeel van de Dordtse ondernemers over het ondernemingsklimaat in Dordrecht aan bod. 2.1 Regionale economie In 2004 laat de economie in de Drechtstreek een wisselend beeld zien (zie tabel 2.1). Export en investeringen ontwikkelen zich positief. Omzet, werkgelegenheid en winst laten een daling zien. Het rendement is vrijwel gelijk gebleven. Landelijk en in het kamergebied Rotterdam als geheel is over het algemeen een positievere ontwikkeling van de economie te zien. Alleen de ontwikkeling van de werkgelegenheid was in het hele kamergebied Rotterdam nog ongunstiger dan in de Drechtstreek. Weliswaar is het vertrouwen onder de ondernemers in de regio toegenomen, de ondernemers in de Drechtstreek hebben minder vertrouwen voor 2005 dan hun collega s in de hele kamerregio en Nederland 1. Een onderzoek van Rabobank Nederland naar de economische groei en kracht van Nederlandse regio s toont aan dat de regio waarvan Dordrecht deel uitmaakt, Zuidoost-Zuid-Holland, in vergelijking met andere regio s laag scoort op economische groei. Van de 40 onderscheiden coropregio s staat deze regio op een 31 e positie. Wel een verbetering ten opzichte van het jaar ervoor. Toen stond deze regio nog op een 40 e en laatste positie. De economische groei in dit onderzoek wordt bepaald op basis van de groei van de winst, de export, de omzet en de werkgelegenheid in het bedrijfsleven in de verschillende regio s. De economische kracht van deze regio is ten opzichte van andere regio s duidelijk sterker: een 13 e positie. Een jaar eerder stond deze regio iets hoger (10 e plaats). De economische kracht is beoordeeld aan de hand van de bedrijfsdynamiek, de productiestructuur, de exportgerichtheid en de investeringsbereidheid van de bedrijven 2. Dit zou goede perspectieven moeten bieden als de economie weer op gang komt. Belangrijk voor de economische groei en het concurrentievermogen van het regionale bedrijfsleven is innovatie. De ING Bank heeft een zogeheten Innovatie Monitor ontwikkeld. Dit instrument meet de innovatiepotentie van een regio ten opzichte van die van Nederland. Volgens deze monitor ligt het innovatiepotentieel van deze regio onder het landelijke gemiddelde 3. Op economische vitaliteit, een score die is samengesteld op basis van indicatoren van de economische structuur, de economische groei en het vestigingsklimaat, scoort Dordrecht met een 7,22 relatief gunstig 4. Zeker wanneer Dordrecht wordt vergeleken met de G26 in figuur 2.1. Van deze 26 gemeenten hebben er maar acht een hogere economische vitaliteit (Amersfoort, Breda, Eindhoven, s Hertogenbosch, Lelystad, Tilburg, Venlo, Zwolle). Binnen de G26 heeft s Hertogenbosch (7,85) de hoogste economische vitaliteit. De Nederlandse gemeente met de hoogste economische vitaliteit is Haarlemmermeer (7,99), een gemeente die geen deel uitmaakt van de G26. Tabel 2.1 Ontwikkeling economie, 2004 Kring Drechtstreek KvK Rotterdam Nederland omzet 1-0,9 0,7-0,1 export 2 2,2 2,3 1,5 winst 3-3,6-2,5-1,1 rendement werkgelegenheid 5-1,4-1,7-0,6 investeringen verwachtingen Toelichting: 1 groei reële omzet 2004 t.o.v in % 2 groei reële export 2004 t.o.v in % 3 groei aantal bedrijven met winst in 2004 in % 4 bedrijven met voldoende rendement in 2004 in % 5 werkgelegenheidsgroei 2004 t.o.v in % 6 bedrijven met investeringen in 2004 in % 7 index omdernemersvertrouwen 2005 Bron: Enquête Regionale Bedrijfsontwikkeling 2004, Kamer van Koophandel Monitor Economie Dordrecht

14 Figuur 2.1 Economische vitaliteit G26, Economische structuur Alkmaar Almelo Amersfoort Arnhem Breda Deventer Dordrecht Eindhoven Emmen Enschede Groningen Haarlem Heerlen Helmond Hengelo 's-hertogenb. Leeuwarden Leiden Lelystad Maastricht Nijmegen Schiedam Tilburg Venlo Zaanstad Zwolle gem. G In 2004 telt Dordrecht ruim vestigingen van bedrijven en instellingen. De grootste bedrijfstak in Dordrecht, uitgedrukt in aantal vestigingen, is de handel met bijna 30% van alle vestigingen, gevolgd door de zakelijke dienstverlening (22%) en de overige dienstverlening (21%). In vergelijking met de hele Drechtsteden zijn de verschillen niet bijzonder groot. Ten opzichte van Nederland heeft Dordrecht, en de Drechtsteden, veel bedrijven in de handel en de sector vervoer en opslag (zie figuur 2.3). Daarnaast valt Dordrecht op met een sterke vertegenwoordiging van bedrijven en instellingen in de overige dienstverlening. Figuur 2.2 Aantal vestigingen naar bedrijfstak Dordrecht, 2004 landbouw/delfstoffen industrie bouw handel horeca vervoer/opslag zakelijke diensten overige diensten Bron: Bedrijvenregister Dordrecht Bron: Bureau Louter Figuur 2.3 Aandeel vestigingen naar bedrijfstak Dordrecht, Drechtsteden en Nederland, 2004 landbouw/delfstoffen industrie bouw handel horeca vervoer/opslag zakelijke diensten overige diensten % Bron: Bedrijvenregister Dordrecht en LISA Dordrecht Drechtsteden Nederland 14 Monitor Economie Dordrecht 2004

15 In tabel 1 in bijlage 1 is de ontwikkeling van het aantal vestigingen tussen 2000 en 2004 naar bedrijfstak en grootteklasse weergegeven. In de periode is het aantal vestigingen in Dordrecht met 1% (46 vestigingen) afgenomen. In veel bedrijfstakken is het aantal vestigingen gedaald. De grootste krimp zat in de handel, een daling van 135 vestigingen, en in de industrie (- 43 vestigingen). In de bouw (+73) en de overige dienstverlening (+105) is het aantal vestigingen fors toegenomen. In de bouw gaat het hoogstwaarschijnlijk vooral om zelfstandigen zonder personeel. In 2004 behoren ruim acht op de tien vestigingen in Dordrecht tot het kleinbedrijf met minder dan 10 werkzame personen, bijna twee op de tien vestigingen tot het middenbedrijf met 10 tot 100 werkzame personen en tot het grootbedrijf behoort 1,7% van alle Dordtse vestigingen (zie figuur 2.4). Deze grootbedrijven met meer dan 100 werkzame personen vinden we vooral in de industrie en de overige dienstverlening. Hetzelfde geldt voor het middenbedrijf. Figuur 2.4 Vestigingen Dordrecht naar bedrijfsgrootte, % 2% 2.3 Startende ondernemers Startende ondernemers zijn om diverse redenen belangrijk. Ze genereren extra werkgelegenheid, vaak ontwikkelen ze innovatieve activiteiten, ze bevorderen de concurrentie en stimuleren de economie. Jaarlijks zijn er in Nederland zo n 60 duizend starters. Het aantal starters hangt samen met de samenstelling van de bedrijvigheid. Tussen de diverse economische sectoren zijn grote verschillen in het aantal starters. In kapitaalintensieve sectoren is het lager dan in de zakelijke dienstverlening. De voornaamste oorzaak daarvan zijn de vereiste investeringen. Ook bepaalde sociaal-culturele verschillen kunnen een rol spelen. Zo hebben sommige regio s van oudsher meer een starterstraditie dan andere. In Nederland is het aantal startende ondernemers in 2004 gestegen tot een recordhoogte van , meer dan in In Dordrecht zijn er in en in de Drechtsteden startende ondernemers geteld 5. In 2003 waren dat er respectievelijk 510 en 989. Het lichte economische herstel heeft zich dus vertaald in een stijging van het aantal startende ondernemers (zie figuur 2.5). In Dordrecht en de Drechtsteden zitten de meeste startende ondernemers in de zakelijke dienstverlening, detailhandel en de verzorgende dienstverlening. Een sector waarin ook veel ondernemers een bedrijf zijn begonnen is de bouw (figuur 2.6). Figuur 2.5 Aantal startende ondernemers Dordrecht en Drechtsteden 81% 1-9 werkzame personen werkzame personen > 100 werkzame personen Bron: Bedrijvenregister Dordrecht De groei van het aantal vestigingen in de overige dienstverlening en de bouw heeft zich vooral voorgedaan in het kleinbedrijf. De krimp in de handel is toe te schrijven aan een forse daling van het aantal vestigingen in het kleinbedrijf. De krimp in de industrie vindt over de hele linie plaats. Dordrecht Bron: Kamer van Koophandel Drechtsteden Monitor Economie Dordrecht

16 Figuur 2.6 Startende ondernemers Dordrecht en Drechtsteden naar sector, 2004 (%) industrie bouw groothandel detailhandel zakelijke diensten verzorgende diensten overige Bron: Kamer van Koophandel Figuur 2.7 Startende ondernemers G26, 2003 (% van de beroepsbevolking) Alkmaar Almelo Amersfoort Arnhem Breda Deventer Dordrecht Eindhoven Emmen Enschede Groningen Haarlem Heerlen Helmond Hengelo 's-hertogenb. Leeuwarden Leiden Lelystad Maastricht Nijmegen Schiedam Tilburg Venlo Zaanstad Zwolle G26 Drechtsteden Bron: Kamer van Koophandel en CBS Dordrecht 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 % De afgelopen jaren heeft het ondernemerschap in Dordrecht zich positief ontwikkeld. Zo werden hier bovengemiddeld veel bedrijven gestart. Figuur 2.7 geeft het aantal startende ondernemers in 2003 afgezet tegen de omvang van de beroepsbevolking in de G26. In vergelijking met andere G26 gemeenten heeft Dordrecht veruit de meeste startende ondernemers als aandeel van de beroepsbevolking. Alleen Schiedam komt wat dit betreft met 8,3 startende ondernemers enigszins in de buurt van Dordrecht. Helaas gaat een groot aantal starters vaak gepaard met een groot aantal opheffingen. Dit wordt mede veroorzaakt doordat startende bedrijven in de eerste jaren van hun bestaan een grote kans hebben het niet te redden. In figuur 2.8 zijn voor Dordrecht het aantal starters en opheffingen sinds 1999 naast elkaar weergegeven. Tot 2002 was het aantal starters duidelijk hoger dan het aantal opheffingen. In 2002 ligt het aantal starters nog maar iets boven het aantal opheffingen, in 2003 zijn er zelfs meer opheffingen dan starters. Het effect van de ontwikkeling van hoogconjunctuur naar laagconjunctuur is hierin duidelijk te zien. Benadrukt dient te worden dat het hier om alle opheffingen gaat, dus niet alleen van recente starters. De ontwikkeling van het aantal starters en opheffingen in Dordrecht is vergelijkbaar met die in Nederland. Figuur 2.8 Aantal starters en opheffingen Dordrecht starters Bron: Kamer van Koophandel opheffingen Kenmerken startende ondernemers Wie zijn nu die startende ondernemers? Welke etniciteit hebben ze? Hoe oud zijn ze? Tabel 2.2 geeft hiervan een overzicht. Ruim driekwart van de startende ondernemers in Dordrecht is Nederlander. Dit aandeel ligt iets onder het gemiddelde voor de Drechtsteden en Nederland (82%). Dordrecht heeft dus relatief wat meer allochtone starters. Bijna een kwart (23%) van de startende ondernemers in Dordrecht is van allochtone afkomst (zie figuur 2.9). Het aandeel allochtone 16 Monitor Economie Dordrecht 2004

17 starters in de Drechtsteden en Nederland is respectievelijk 17% en 18%. Onder de allochtone startende ondernemers in Dordrecht zijn Turken (4%) het sterkst vertegenwoordigd, gevolgd door Marokkanen (3%) 6. Iets meer dan een derde deel van de startende ondernemers in Dordrecht is tussen de 30 en de 39 jaar oud. Bijna drie op de tien startende ondernemers zijn jonger dan 30 jaar en iets minder dan een kwart is tussen de 40 en de 49 jaar oud. Het aandeel startende ondernemers van 50 jaar of ouder ligt in Dordrecht met 12% gelijk aan het landelijke gemiddelde. Minstens tweederde van de startende ondernemers in Dordrecht is man, minstens een kwart is vrouw. Deze verhouding komt overeen met die in de Drechtsteden. In Nederland zijn er naar verhouding iets meer vrouwelijke startende ondernemers. Figuur 2.9 Startende ondernemers naar etniciteit, 2004 (%) % Bron: Kamer van Koophandel Dordrecht Drechtsteden Nederland autochtonen allochtonen Tabel 2.2 Startende ondernemers, 2004 Dordrecht Drechtsteden Nederland aantal % aantal % % etniciteit Nederlanders Marokkanen Turken Surinamers Antillianen overig leeftijd tot 30 jaar jaar jaar jaar e.o geslacht mannen vrouwen onbekend totaal Bron: Kamer van Koophandel Monitor Economie Dordrecht

18 2.4 Ondernemersklimaat Een goed ondernemingsklimaat is een belangrijke randvoorwaarde voor een goed functionerende economie met een krachtige en dynamische marktsector. Van belang daarbij is dat bedrijven optimaal kunnen worden gefaciliteerd en gestimuleerd in hun bedrijfsvoering. Uit de laatste meting van het onderzoek Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat /2005 blijkt dat de Dordtse ondernemers het ondernemingsklimaat in Dordrecht waarderen met een 6,5. Hiermee scoort Dordrecht even hoog als de G30. Sinds de nulmeting in 1999/2000 is de waardering voor het Dordtse ondernemingsklimaat volgens de eigen ondernemers iets toegenomen. Naast het algemeen oordeel over het ondernemingsklimaat staan in tabel 2.3 de ondernemingsoordelen op een aantal aspecten die deel uitmaken van het ondernemingsklimaat. Duidelijk is dat Dordrecht het best scoort op de fysieke onderdelen met vooral positieve ontwikkelingen sinds de nulmeting. Alleen de autobereikbaarheid is volgens de Dordtse ondernemers minder geworden. Op de beleidsthema s starters, acquisitie en arbeidsmarkt en de thema s die te maken hebben met de gemeentelijke dienstverlening is de waardering lager. Ondernemers zijn nog het meest positief over de kwaliteit van de publieke diensten en het meest kritisch over de lokale lasten. Van de niet-fysieke onderdelen is er verbetering geboekt op startersbeleid en duidelijkheid van de gemeentelijke organisatie en beleid/regelgeving. Bij het beoordelen van het ondernemingsklimaat hechten de Dordtse ondernemers de meeste waarde aan verkeersbeleid en parkeren en dienstverlening en vergunningverlening. Tabel 2.3 Oordeel ondernemingsklimaat Dordrecht 1999/ /2005 ontwikkeling algemeen oordeel ondernemingsklimaat 6,4 6,5 + beschikbare ruimte 5,9 6,4 + bereikbaarheid per auto 7,0 6,8 - parkeermogelijkheden 5,9 6,2 + bereikbaarheid per openbaar vervoer 5,1 6,3 + veiligheid omgeving bedrijfspand 6,1 6,6 + staat van openbare ruimte 6,6 6,4 = startersbeleid 6,0 6,2 + promotie- en acquisitiebeleid 6,1 6,2 = arbeidsmarktbeleid 6,4 6,3 = duidelijkheid gemeentelijke organisatie 5,9 6,1 + kwaliteit gemeentelijke dienstverlening 5,9 5,8 = duidelijkheid gemeentelijk beleid/regelgeving 5,6 5,9 + lokale lasten 5,4 5,5 = Bron: BGO, Ecorys Noten: 1 Enquête Regionale Bedrijfsontwikkeling 2004, Kring Drechtstreek; Kamer van Koophandel Rotterdam; Visie op provinciale dynamiek 2005; Rabobank Stafgroep Economisch Onderzoek; juni Regio in economisch perspectief; ING Bank; oktober Het Nederlands kampioenschap economisch vitale gemeenten 2003; Bureau Louter; november Een startende ondernemer is een persoon die in het jaar voorafgaande aan de start van de onderneming nog niet zelfstandig economisch actief was en die een nieuw bedrijf vestigt. Ondernemers die een bedrijf van een ander overnemen vallen hier niet onder. 6 De nationaliteit van ondernemers wordt sinds de nieuwe handelsregisterwet van 1998 niet meer geregistreerd. Dit gegeven kan enigszins benaderd worden via het geregistreerde geboorteland. Doordat allochtoon ondernemerschap slechts op geboorteland kan worden gesignaleerd geeft dit problemen voor de tweede en derde generatie allochtonen. Deze zijn vaak in Nederland geboren. De tweede en derde generatie allochtonen kunnen daardoor niet in de cijfers worden opgenomen. In de komende jaren zal het aantal ondernemers van allochtone afkomst daarom steeds grotere hiaten gaan vertonen. 7 Benchmark Gemeentelijk Ondernemingsklimaat, Resultaten eindmeting gemeente Dordrecht; Ecorys Nederland BV; mei Monitor Economie Dordrecht 2004

19 3 Arbeidsmarkt Bedrijven, organisaties en instellingen zorgen als vragers naar arbeid voor werkgelegenheid. De beroepsbevolking is het aanbod op de arbeidsmarkt. Verschillen tussen vraag en aanbod resulteren in werkloosheid en pendel. Al deze aspecten komen in dit hoofdstuk aan bod. We sluiten af met een raming van de beroepsbevolking en de werkgelegenheid tot Werkgelegenheid Na een periode van aanhoudende economische groei in Nederland sinds eind jaren negentig is in 2002 een einde gekomen aan de groei van de werkgelegenheid. Tabel 3.1 en figuur 3.1 laten zien hoe de werkgelegenheid in Dordrecht, Drechtsteden en Nederland zich vanaf 2000 heeft ontwikkeld. In Dordrecht is in het laatste jaar, tussen 2003 en 2004, het aantal personen dat 12 of meer uur per week werkt met 1,5% gedaald. In de Drechtsteden is de werkgelegenheid nog sterker gedaald (-2,9%). Over dezelfde periode is de landelijke werkgelegenheid maar met 0,8% afgenomen. Tussen 2000 en 2004 stijgt het aantal personen dat 12 of meer uur per week werkt in Dordrecht met ruim 100 personen. Dit betekent een groei van 0,2%. De ontwikkeling in Dordrecht sinds 2000 blijft hiermee achter bij die in Nederland (+1,8%). De GSB-doelstelling, een groei van de werkgelegenheid in Dordrecht die minimaal gelijk moet zijn aan de landelijke groei, wordt ondanks de relatief gunstige ontwikkeling in Dordrecht tussen 2002 en 2003 dan ook niet bereikt. In 2004 is in Nederland 86% en in Dordrecht 95% van de werkzame personen 12 uur of meer per week werkzaam. Het aantal banen van minder dan 12 uur is ten opzichte van 2000 met ruim 400 werkzame personen afgenomen, een daling van ruim 12%. De oorzaak ligt vermoedelijk bij een verschuiving van het aantal kleine deeltijdbanen naar grotere deeltijdbanen. Overigens neemt in de laatste jaren het aantal kleine deeltijdbanen weer toe. In figuur 3.1 is duidelijk te zien dat de stijging van de werkgelegenheid in Nederland tot 2002 daarna wordt omgezet in een daling, terwijl de werkgelegenheid in Dordrecht tussen 2002 en 2003 nog licht stijgt. Daarna daalt ook hier de werkgelegenheid. Tabel 3.1 Werkgelegenheid Dordrecht, Drechtsteden en Nederland Dordrecht Drechtsteden Nederland absoluut index absoluut index absoluut index < 12 uur per week , , , , , , , , , , , , , , ,5 12 uur per week , , , , , , , , , , , , , , ,8 totaal , , , , , , , , , , , , , , ,0 Bron: Bedrijvenregister Dordrecht en LISA Monitor Economie Dordrecht

20 Figuur 3.1 Ontwikkeling werkgelegenheid Figuur 3.2 Ontwikkeling werkgelegenheid G26 (%) Dordrecht Drechtsteden Nederland Alkmaar Almelo Amersfoort Arnhem Breda Deventer Dordrecht Eindhoven Emmen Bron: Bedrijvenregister Dordrecht en LISA Sinds 2000 is de werkgelegenheid in Dordrecht vrijwel gelijk gebleven, een zeer lichte groei van 0,2%. In de Drechtsteden 1 is de werkgelegenheid iets afgenomen (-0,5%). Landelijk is er een groei van 1,8%. Deze ontwikkelingen zijn in figuur 3.1 duidelijk zichtbaar. Figuur 3.2 geeft een overzicht van de groei van de werkgelegenheid in de G26-gemeenten en in Nederland tussen 2000 en 2004 en in het laatste jaar, tussen 2003 en De ontwikkeling van de werkgelegenheid in Dordrecht tussen 2000 en 2004 (+0,2%) blijft achter bij die van de G26 (+1,5%). Tussen 2003 en 2004 ontwikkelt de werkgelegenheid in Dordrecht zich met een krimp van 1,5% ongunstiger dan gemiddeld in de G26-gemeenten (-0,8%). In de meeste G26-gemeenten zien we tussen 2000 en 2004 een groei van de werkgelegenheid. De grootste positieve uitschieters zijn Leeuwarden (+8,3%), Lelystad (+7,7%), Haarlem (+7,2%) en Alkmaar (+7,1%). Enkele negatieve uitschieters zijn Helmond (-6,6%) en Hengelo (-4,4%). Tussen 2003 en 2004 vertoont het merendeel van de G26-gemeenten een daling van het aantal werkzame personen. Positieve uitschieters zijn Alkmaar (+4,5%), Lelystad (+1,9%) en Eindhoven (+1,6%). Enschede Groningen Haarlem Heerlen Helmond Hengelo 's-hertogenbosch Leeuwarden Leiden Lelystad Maastricht Nijmegen Schiedam Tilburg Venlo Zaanstad Zwolle G26 Nederland % Bron: Bedrijvenregister Dordrecht en LISA Werkgelegenheid naar bedrijfsgrootte In Dordrecht komt een groot deel van de werkgelegenheid voor rekening van bedrijven met 10 tot 99 werkzame personen. Bijna vier op de tien banen zijn in deze categorie, het middenbedrijf, te vinden. Desalniettemin is het grootbedrijf (vanaf 100 werkzame personen) de grootste werkgever: in iets minder dan 2% van alle Dordtse bedrijven en instellingen is 43% van de werkgelegenheid geconcentreerd in het grootbedrijf. Het kleinbedrijf (1 tot 10 werkzame personen), zo n 82% van alle vestigingen, is goed voor 18% van de totale Dordtse werkgelegenheid. 20 Monitor Economie Dordrecht 2004

21 Eerder zagen we dat de werkgelegenheid in Dordrecht sinds 2000 licht is toegenomen, een groei van 0,2%. Deze ontwikkeling is vooral te danken aan de groei van de werkgelegenheid in het middenbedrijf (+1,7%). In het kleinbedrijf is de werkgelegenheid gelijk gebleven en in het grootbedrijf afgenomen (-1,1%). Structuur werkgelegenheid De meeste werkgelegenheid (37,6%) bevindt zich in Dordrecht in de overige dienstverlening (tabel 3.2, figuur 3.3). Hiermee is de overige dienstverlening in Dordrecht sterker vertegenwoordigd dan in de Drechtsteden (28,5%) en Nederland (30,8%). In de zakelijke dienstverlening ligt de werkgelegenheid in Dordrecht en de Drechtsteden daarentegen met respectievelijk 13,6% en 13,9% onder het landelijk gemiddelde (18,0%). Opvallend is de sterke vertegenwoordiging van de werkgelegenheid in de bouw en handel in de Drechtsteden. Zowel in Dordrecht als in de Drechtsteden is de horeca ondervertegenwoordigd. Tabel 3.2 Werkgelegenheid naar bedrijfstak, 2004 Dordrecht Drechtsteden Nederland absoluut % absoluut % absoluut % landbouw/delfstoffenwinning 173 0, , ,7 industrie/nutsbedrijven , , ,4 bouwnijverheid , , ,0 handel/reparatie , , ,5 horeca , , ,9 vervoer/opslag/communicatie , , ,7 zakelijke dienstverlening , , ,0 overige dienstverlening , , ,8 totaal , , ,0 Bron: Bedrijvenregister Dordrecht en Lisa Figuur 3.3 Aandeel werkgelegenheid naar bedrijfstak Dordrecht, Drechtsteden en Nederland, 2004 landbouw/delfstoffenwinning industrie/nutsbedrijven bouwnijverheid handel horeca vervoer/opslag zakelijke dienstverlening overige dienstverlening % Dordrecht Drechtsteden Nederland Bron: Bedrijvenregister Dordrecht en LISA Monitor Economie Dordrecht

22 Figuur 3.4 geeft een vergelijking tussen Dordrecht en de G26 wat betreft het aandeel van de werkgelegenheid per bedrijfstak. In vergelijking met de andere G26 gemeenten zien we in Dordrecht een wat grotere werkgelegenheid in de bouwnijverheid, handel en vervoer/opslag. Het aandeel werkgelegenheid in de zakelijke dienstverlening ligt in Dordrecht daarentegen duidelijk onder het gemiddelde voor de G26. Werkgelegenheidsdichtheid Het belang van de werkgelegenheidsfunctie kan worden uitgedrukt in het aantal banen per 100 inwoners in de leeftijd van jaar. Dordrecht heeft momenteel een werkgelegenheidsdichtheid van bijna 63. Dit betekent dat de werkgelegenheidsfunctie van Dordrecht minder sterk is dan men qua bevolkingsomvang zou verwachten. In de G26 is de werkgelegenheidsdichtheid gemiddeld bijna 70. In figuur 3.5 zien we de werkgelegenheidsdichtheid per bedrijfstak in Dordrecht en de G26. De bedrijfstakken die in Dordrecht sterk vertegenwoordigd zijn (zie figuur 3.4), hebben ook een hogere werkgelegenheidsdichtheid dan in de G26 gemiddeld. Het gaat hier om de bouw en vervoer/opslag. Kenmerkend voor de overige dienstverlening is een hoge werkgelegenheidsdichtheid. Deze is in Dordrecht lager dan in de G26. Figuur 3.4 Aandeel werkgelegenheid naar bedrijfstak Dordrecht en G26, 2004 landbouw/delfstoffenw. industrie bouw handel horeca vervoer/opslag zakelijke diensten overige diensten % Bron: Bedrijvenregister Dordrecht en LISA Dordrecht G26 Figuur 3.5 Werkgelegenheidsdichtheid per bedrijfstak Dordrecht en G26, 2004 (%) landbouw/delfstoffenw. industrie bouw handel horeca vervoer/opslag zakelijke diensten overige diensten % Bron: Bedrijvenregister Dordrecht en LISA Dordrecht G26 22 Monitor Economie Dordrecht 2004

23 Werkgelegenheid per bedrijfsklasse Tot dusver is in dit hoofdstuk gekeken naar de werkgelegenheid op het niveau van bedrijfstakken. Tabel 4 in bijlage 1 geeft een uitgebreid overzicht van de werkgelegenheid op het niveau van bedrijfsklassen. Uit deze tabel blijkt dat de meeste werkgelegenheid in Dordrecht zich bevindt in de zorgsector. Meer dan personen zijn werkzaam in de gezondheids- en welzijnszorg. Van groot belang voor de werkgelegenheid in Dordrecht zijn verder de overige zakelijke dienstverlening (met werkzame personen), openbaar bestuur (4.036) en de bouw (4.156). Eerder zagen we ook dat tussen 2000 en 2004 in Dordrecht de werkgelegenheid, uitgedrukt in aantal personen dat 12 of meer uur per week werkt, met ruim 100 is toegenomen. Tussen de verschillende bedrijfsklassen bestaan echter aanzienlijke verschillen. Uit tabel 4 in bijlage 1 blijkt duidelijk dat de forse groei in de overige dienstverlening vooral is te danken aan de enorme groei in de gezondheids- en welzijnszorg en het onderwijs. In de zorgsector is de werkgelegenheid met banen toegenomen en in het onderwijs met 604 banen. Buiten de dienstverlening constateren we een duidelijk positieve ontwikkeling in de bouw (+192) en handel en reparaties van auto s/benzinestations (+181). De werkgelegenheid in de volgende bedrijfsklassen is sterk gekrompen: aardolieverwerkende industrie/chemische industrie (-264), metaal- (producten)industrie (-497, Lips Nederland), auto-industrie/transportmiddelenindustrie (-248), nutsbedrijven (-275), detailhandel (-176), computerservice bureau s (-201). In het Regionaal Meerjaren Ontwikkelingsprogramma voor vormt het verbreden van de economische structuur een van de (outcome)doelstellingen op het terrein werk en inkomen 2. Met deze doelstelling wordt het vergroten van de economische kracht van de stad beoogd. De steden zijn belangrijke motoren van de economie en daarom is het van belang de economische groei van de steden te versterken. Samen met de overige Drechtsteden kiest Dordrecht ervoor om de economische ontwikkeling te richten op het versterken van de economische sectoren waar de Drechtsteden zich al in bewezen hebben, zoals de maritieme cluster en de metalectro. Beide sectoren zijn echter onvoldoende banenmotor (zie tabel 3.3). Daarom worden andere opkomende branches gestimuleerd als de horeca en toerisme, detailhandel, zakelijke dienstverlening, ICT en de zorgsector. Het gaat er in de regio om de eenzijdige sectorstructuur te doorbreken, groei te realiseren in nieuwe economische sectoren en aan te haken bij de kenniseconomie met als gevolg dat de sectorstructuur de komende jaren zichtbaar gaat veranderen. Van bovengenoemde sectoren zien we in tabel 3.3 dat in het toerisme en recreatie en de zorg in de afgelopen jaren het aantal banen is gegroeid. In de overige sectoren is sprake van krimp. Vooral in de ICT is de werkgelegenheid in Dordrecht - overigens net als landelijk - fors gedaald. In de zakelijke dienstverlening is het aantal banen in het laatste jaar wel weer gegroeid. Tabel 3.3 Werkgelegenheid economische clusters Dordrecht abs. % ICT metalectro maritieme cluster detailhandel horeca zakelijke dienstverlening toerisme en recreatie zorg Bron: Bedrijvenregister Dordrecht Ontwikkeling per bedrijfstak vergeleken Hoe verhoudt de ontwikkeling van de werkgelegenheid in de diverse bedrijfstakken in Dordrecht en de Drechtsteden zich tot de landelijke ontwikkelingen? In figuur 3.6 is deze vergelijking weergegeven. Zowel in Dordrecht, de Drechtsteden als Nederland daalt de werkgelegenheid in de industrie. Verschil met de landelijke ontwikkeling is dat in Dordrecht, en in mindere mate de Drechtsteden, de industrie sterker is afgenomen. In de bouw is de werkgelegenheid in Dordrecht en in de Drechtsteden gegroeid. Landelijk gezien is in deze sector sprake van een krimp. In de handel is de werkgelegenheid in Dordrecht licht gegroeid, terwijl deze in de Drechtsteden en Nederland iets is afgenomen. In de regio, en vooral in Dordrecht, is de werkgelegenheid in de horeca afgenomen. De horeca in Nederland vertoont daarentegen een lichte groei in de werkgelegenheid. In de bedrijfstak vervoer en opslag vertoont de werkgelegenheid in Dordrecht en de Drechtsteden een krimp. In Nederland is de werkgelegenheid in deze bedrijfstak gelijk gebleven. In tegenstelling tot de Drechtsteden, maar vooral Nederland, is de werkgelegenheid in de zakelijke dienstverlening in Dordrecht afgenomen. In de overige dienstverlening ten slotte is de groei in Dordrecht gelijk aan de landelijke groei. Monitor Economie Dordrecht