Economische Barometer Breda 2008 Rabobank Breda

Transcriptie

1 e Economische Barometer Breda 2008 Rabobank Breda

2 In opdracht van: Gemeente Breda, Afdeling Economische Zaken Avans Hogeschool Rabobank Breda Uitgave: Gemeente Breda, Afdeling SSC Onderzoek en Informatie Avans Hogeschool, Academie voor Marketing en Business Management Projectnummer: 1155 Publicatienummer: 1461 Breda, december 2007 Telefoon Internet: Bronvermelding verplicht

3 Woord vooraf De zilveren economie. Het centrale thema van de zevende Economische Barometer Breda heeft een andere inhoud dan je op het eerste gezicht zou denken. Zilver geen goud? Het tegengestelde is waar: de nieuw ontstane 50+ markt biedt gouden kansen aan ondernemers. De barometer, een uniek samenwerkingverband tussen de Gemeente Breda, Rabobank Breda en Avans Hogeschool, laat een positief beeld zien. De inkomensontwikkeling in Breda en omgeving scoort hoog. We kunnen de toekomst met een goed gevoel tegemoet zien. Ook dit jaar heeft het onderzoek een rapport opgeleverd waar we met elkaar, ondernemers, overheid, financiers en onderwijs mee verder kunnen. We kunnen er antwoorden uit halen voor onze ondernemers- en maatschappelijke vraagstukken. Een samenwerkingsresultaat waar we trots op mogen zijn. Speciale dank hiervoor aan Rabobank Nederland afdeling Kennis Economisch Onderzoek (KEO), afdeling Onderzoek & Informatie van gemeente Breda, de eerstejaars studenten van de Academie voor Marketing en Businessmanagement en de onderzoekers Jan Maas, Joost Frencken en Dick Francken van Avans Hogeschool. André Adank, Gemeente Breda Harry Koopman, Avans Hogeschool Willem-Peter Kriek, Rabobank Breda

4

5 Samenvatting Inleiding Algemeen beeld Bredase economie Inleiding Ontwikkelingen uit vorige barometers Samenvatting Economische structuur en werkgelegenheid Ruimte voor bedrijvigheid Inkomen Arbeidsmarkt Ondernemingsklimaat Economisch profiel Breda Inleiding Ontwikkelingen uit vorige barometers Samenvatting Internationale handel en logistiek Kennisindustrie Hospitality Senioreneconomie Inleiding Samenvatting Hoe ziet de 50-plusmarkt eruit? De zilveren economie in Breda Senioren op de arbeidsmarkt Oudere ondernemers Economie van West-Brabant Inleiding Ontwikkelingen uit vorige barometers Samenvatting Economische structuur en werkgelegenheid West-Brabant Ontwikkelingen arbeidsmarkt... 85

6 Bijlage 1. Verantwoording thermometer- en barometerstand Bredase Economische Barometer Bijlage 2. Literatuur Bijlage 3. Afkortingen / Verklarende woordenlijst Bijlage 4. Bredase ouderen in beeld; meningen en gedrag op de terreinen van sport, cultuur, wonen en zorg

7 Gemeente Breda Economische Barometer Breda 2008 Samenvatting De voorliggende rapportage van de Bredase Economische Barometer is de zevende rapportage van het samenwerkingsverband tussen de gemeente Breda, de Rabobank Breda en Avans Hogeschool. In de rapportage wordt een beschrijving gegeven van de economische situatie in Breda en de regio West-Brabant. Medio 2007 is een tussenstand uitgebracht van de barometer. In dit samenvattend hoofdstuk worden in een compacte vorm de belangrijkste resultaten van de Economische Barometer Breda 2008 gepresenteerd. Dit gebeurt aan de hand van een thermometer- en een barometerstand. De thermometerstand geeft inzicht in hoe de Bredase economie er voor staat. Breda wordt hierbij ook vergeleken met de andere grote steden in Nederland. De barometerstand geeft aan wat de economische verwachtingen zijn voor Breda en het biedt aanknopingspunten voor toekomstige beleidsacties. Zie bijlage 1 voor een verantwoording van de thermometer- en barometerstand. Thermometerstand Het thermometercijfer geeft op basis van een rapportcijfer inzicht in de actuele stand van de Bredase economie. Bij het thermometercijfer staan de eindprestatie-indicatoren van de Bredase economie centraal. Het gaat daarbij op de eerste plaats om het welvaartsniveau van de Bredase bevolking en om het lokale werkloosheidsniveau. Daarnaast is het belangrijk dat de regionale werkgelegenheidsfunctie van Breda overeenstemt met het economische ambitieniveau van de stad. Tenslotte zijn vanuit economisch perspectief een gezond en groeikrachtig lokaal en regionaal bedrijfsleven belangrijk. Thermometercijfer Bredase Economie Inkomensniveau 7,6 Thermometercijfer Bedrijfsactiviteit West-Brabant 6,9 Werkgelegenheidsfunctie 6,9 Bezettingsgraad Bredase bedrijven 6,6 Werkloosheidsniveau 6,

8 De thermometerstand 2007 voor de Bredase economie komt uit op een 7. De economische situatie heeft zich in Breda verbeterd; ten opzichte van vorig jaar is de thermometerstand met 0,2 punt gestegen. Alleen in het eerste jaar van de Economische Barometer scoorde Breda nog beter. Wat betreft het inkomensniveau scoort Breda hoog; van de grote steden in Nederland staat Breda op een vijfde plaats. Dit is één plaats beter dan vorig jaar. Vorig jaar scoorde het werkgelegenheidsniveau van Breda voor het eerst sinds jaren weer hoger dan het gemiddelde van de grote steden van Nederland. Dit jaar heeft de Bredase werkgelegenheid zich verder verbeterd. Ook voor de Bredase werkloosheidssituatie geldt, dat de positieve lijn zich heeft doorgezet. Het Bredase bedrijfsleven presteert op hetzelfde niveau als vorig jaar. In het voorjaar was de stemming wat minder, maar in het najaar is er weer sprake van een herstel. De bezettingsgraad staat daarmee op 6,6. Als indicator voor het bedrijfsleven is vorig jaar gebruik gemaakt van ERBO-gegevens. Dit jaar kon weer gebruik gemaakt worden van gegevens van Rabobank Nederland. Uit deze gegevens blijkt dat het bedrijfsleven in West-Brabant in 2006/2007 beter heeft gepresteerd, maar dat de regio West-Brabant wel achter blijft bij de landelijke ontwikkelingen. Breda vergeleken met andere steden De thermometerstand geeft inzicht in de korte termijn ontwikkeling van de Bredase economie. In navolgende figuur wordt een vergelijking gemaakt tussen de economische prestaties van de steden van het grotestedenbeleid op een wat langere termijn1. Op de Y-as staat de economische kracht van de steden aangegeven, uitgedrukt in het aantal banen per 100 inwoners. Op de X-as is aangegeven de werkgelegenheidsontwikkeling over de periode Het gemiddelde van de G30-steden is voor beide indicatoren gelijk gesteld aan 0. Het gaat in de figuur dus om een relatieve positionering. Voor Breda is tevens de positie van 1996, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006 en 2007weergegeven. 1 Van 3 steden waren bij het verschijnen van de rapportage de werkgelegenheidscijfers nog niet beschikbaar. 8

9 Gemeente Breda Economische Barometer Breda 2008 Bron: Lisa, bewerking O&I (figuur ontleend aan European Innovation Scoreboard 2001) In het begin van deze eeuw liep de economische kracht van Breda steeds verder achter bij het gemiddelde van de grote steden in Nederland. In 2004 is de economische kracht van Breda zelfs voor het eerst minder dan het gemiddelde van de andere grote steden. In 2006 heeft de opgaande lijn waarin Breda zich bevindt, er voor gezorgd dat Breda weer op het gemiddelde van de grote steden scoort. De peil in de figuur laat zien dat de economische kracht in 2007 weer duidelijk boven het gemiddelde ligt. Wat betreft groeiprestaties stond Breda in 2007 in de top 5 van de grote steden in Nederland. De achterstand die Breda na 1996 is opgelopen, is daarmee echter nog niet helemaal goedgemaakt. Barometerstand De barometerstand geeft een indicatie van de economische verwachtingen voor Breda. Uitgangspunt daarbij is dat de indicatoren een voorspellende waarde moeten hebben voor de verschillende onderdelen van de thermometerstand. Het gaat dan enerzijds om indicatoren die een voorspellende waarde hebben voor de ontwikkelingen op korte termijn en anderzijds om indicatoren die het mogelijk maken te anticiperen op veranderingen in het lokale economische klimaat. 9

10 Barometerscores 2008 Indicatoren 1. Landelijke economische ontwikkelingen Stand indicatoren Economische groei / Werkgelegenheidsontwikkeling Werkloosheidsontwikkeling Early warners Avans stemmingsindicator 0 - -/0 -/0 0/+ + + Vraag/aanbodverhouding arbeidsmarkt /+ + 0/+ Uitgifte bedrijventerrein /- - Opname (nieuwe) kantorenruimte /+ ++ +/++ + Opname/aanbod kantorenmarkt /+ 0/+ Huurprijs toplocaties 0 0/+ 0/+ 0/+ 0/+ 0/+ 0/+ 3. Lokale basiscondities Diversificatie-index Aantrekkelijkheidsindex NYFER/Toplocaties Elsevier /++ Score Breda als vestigingslocatie Onderwijsniveau beroepsbevolking Kennisintensiteit Bredase bedrijfsleven /+ Voorraad bedrijventerreinen Nieuwbouwprojecten kantoren /0 -/0 Bereikbaarheid Ondernemingsklimaat 0/ /+ 0/ zeer positief + positief 0 neutraal - negatief - - zeer negatief 10

11 Gemeente Breda Economische Barometer Breda 2008 Landelijke economische ontwikkelingen Uit ramingen van de kwartaalrekeningen van het CBS 2 blijkt dat de Nederlandse economie in het derde kwartaal van 2007 met 4,1 procent is gegroeid ten opzichte van een jaar eerder. Dit is de hoogste groei in meer dan zeven jaar. Het CPB 3 verwacht dat met een geraamde groei van 2,75% in 2007 en 2,5% in 2008 de Nederlandse economie drie jaren op rij boventrendmatig presteert. De economische ontwikkeling in Nederland volgt daarmee de Europese ontwikkeling op de voet. Bij deze gunstige economische vooruitzichten signaleert het CPB echter ook een aantal neerwaartse risico's. Dat betreft op de eerste plaats de onrust op de financiële markten. Door deze onrust is de geraamde stabiele economische ontwikkeling, met slechts een lichte afvlakking van de economische groei, met grote onzekerheden omgeven. In de raming van het CPB is hier nog geen rekening meegehouden. De wijze waarop en de mate waarin deze onrust zal doorwerken zijn uiterst onzeker. Als tweede risico voor verdere economische groei noemt het CPB de oplopende spanning op de arbeidsmarkt. Hoewel de gunstige arbeidsmarktsituatie vooral dit jaar veel mensen aanmoedigt zich aan te bieden op de arbeidsmarkt, blijft de stijging van het arbeidsaanbod achter bij de vraag. Early warners De Avans-stemmingsindicator 2007 laat zien dat de stemming van de Bredase ondernemers fluctueert. Vergeleken met het najaar van 2006 was het stemmingsbeeld in het voorjaar minder positief. In het najaar van 2007 waren de Bredase ondernemers weer wat optimistischer, maar toch nog steeds iets minder dan een jaar geleden. De vraag/aanbodverhoudingsindex geeft de verhouding aan tussen het aantal vacatures en het aantal werklozen. Bij een evenwichtige arbeidsmarktsituatie is deze index 100. De vraag/aanbodverhouding klimt van een waarde van 79 in 2003 naar een waarde van 205 in Ook voor 2008 verwacht men een verdere stijging van deze indicator (tot een waarde van 229). Dit impliceert dat er spanningen op de arbeidsmarkt op gaan treden. Bij diverse sectoren is nu al sprake van een stevige toename van het aantal moeilijk vervulbare vacatures. Voor de werkloosheidsontwikkeling is dit positief, de vraag naar arbeid blijft immers stijgen. Diverse recente arbeidsmarktprognoses voorspellen voor de middellange termijn een grotere toename van het aantal banen dan van het arbeidsaanbod. De komende jaren dreigt een overspannen arbeidsmarktsituatie te ontstaan. Voor werkgevers wordt het steeds moeilijker om aan personeel te komen. De factor arbeid kan hiermee een remmende factor gaan vormen voor verdere economische groei. Terwijl landelijk de uitgifte van bedrijventerreinen al een aantal jaren aantrekt, bereikte de afgelopen jaren de uitgifte in Breda een dieptepunt. In 2006 is sprake van een licht herstel, de uitgifte is echter nog aanzienlijk lager dan in de jaren 1999/2000. Niet zozeer de achterblijvende vraag is hiervan de oorzaak, maar eerder het ontbreken van voldoende aanbod aan bedrijventerrein. Er zijn weinig keuzemogelijkheden voor nieuwe vestigingskandidaten. Het huidige terreinenaanbod is beperkt en versnipperd. De Bredase kantorenmarkt is ruim te noemen maar trekt voorzichtig aan. Het aanbod daalt en de huurprijzen stijgen. De opname is na het topjaar 2005 gedaald, maar nog wel behoorlijk te noemen. De leegstand in Breda is toegenomen. In het eerste kwartaal van 2007 is het aanbod gestegen en lijkt de opname uit te komen op een vergelijkbaar niveau van CBS, Economische groei trekt aan tot 4,1%, november CPB, Economische vooruitzichten gunstig maar onzeker, september

12 Lokale basiscondities De lokale basiscondities zijn bepalend voor een evenwichtige economische groei op de langere termijn. Van alle grote steden in Nederland heeft Breda de meest gediversificeerde economie. Uit het jaarlijkse onderzoek naar Toplokaties van Elsevier en Bureau Louter blijkt dat Breda van de grote steden in Nederland, als vijfde economische toplocatie scoort. Op zich een positief resultaat, maar Breda is daarmee wel twee plaatsen in de rangschikking van de grote gemeenten in Nederland gedaald: Den Bosch en Eindhoven zijn Breda gepasseerd. Het Bredase bedrijfsleven waardeert Breda als vestigingslocatie met een rapportcijfer 7,4 (cijfers 2004). Het bedrijfsleven verwacht een verdere verbetering van Breda als vestigingslocatie met de komst van de HSL en de mogelijkheden die de geografische ligging van Breda biedt. Het percentage hoogopgeleiden ligt in Breda met 39% flink boven het landelijk gemiddelde van 31%. Door de toename van het aantal banen voor hoger opgeleiden biedt dit kansen voor Breda om veel hoogopgeleiden uit de regio te trekken die nu werkzaam zijn in Zuid- Holland. Positief is verder dat het aantal hoger opgeleiden in de Bredase beroepsbevolking nog verder toe blijft nemen. De tot nu toe beschikbare gegevens over de kennisintensiteit van het Bredase bedrijfsleven gaven een weinig positief beeld te zien. Nieuw onderzoek van Bureau Louter 4 naar innovatieve industrie en diensten laat een positiever beeld van Breda zien. Van de 31 gemeenten die deel uitmaken van het grotestedenbeleid staat Breda op een negende plaats. Vooral wat betreft het innovatieve karakter van distributie doet Breda het goed. In de industrie, maar vooral in de dienstensector blijft Breda hierbij achter. Het toenemende tekort aan geschikte bedrijfslocaties kan een belemmerende invloed hebben op de verdere economische groei op middellange termijn in Breda. Het hogere segment van de vastgoedmarkt laat de laatste jaren een duidelijk herstel van de markt zien. Kwalitatief mindere objecten op minder gewilde locaties hebben daarentegen te maken met veel leegstand. Hierdoor dreigt een situatie te ontstaan waarbij Breda te weinig mogelijkheden heeft om vestigingskandidaten aan een geschikte locatie te helpen. Er bestaan voornemens voor nieuwbouwprojecten voor kantoren en er zij ook verschillende plannen voor uitbreiding van het bedrijventerreinenaanbod, maar dit creëert pas op de langere termijn een aanbod. De Benchmark gemeentelijk ondernemingsklimaat van Ecorys 5 inventariseert eens per twee tot drie jaar in de gemeenten van het grotestedenbeleid de waardering van ondernemers voor het gemeentelijke ondernemingsklimaat en van de inspanningen die gemeenten plegen om dit klimaat te optimaliseren. In het najaar van 2007 waren de resultaten bekend van de vierde meting van de Benchmark. Ondernemers geven als rapportcijfer een 6,9 voor het ondernemingsklimaat in Breda. Breda scoort hiermee hoger dan het gemiddelde van de grote steden in Nederland (6,7). Sinds de eerste meting in 2000 scoort Breda boven het gemiddelde van de grote steden. 4 Bureau Louter, Kennisintensiteit steden, november Ecorys, Benchmark, in opdracht van Ministerie Economische Zaken Gemeentelijke Ondernemingsklimaat. 12

13 Gemeente Breda Economische Barometer Breda 2008 Conclusies barometerstand: positieve vooruitzichten Bredase economie, met onzekerheden De thermometerstand van de Bredase economie is met een 7, op de thermometerstand van 2001 na, de op één na hoogste van de afgelopen 7 jaar. De Bredase economie heeft zich weer helemaal hersteld van het zware weer in 2004 en De inkomenspositie van de Bredanaars is verbeterd, in Breda was het aantal banen nog niet zo groot en de werkloosheid neemt in snel tempo af. Wat betreft de vooruitzichten, staan de meeste seinen van de barometer op groen. De landelijke vooruitzichten zijn gunstig, de daarvan afgeleide prognoses van werkgelegenheid en werkloosheid geven voor 2008 een verdere verbetering te zien. Breda is een aantrekkelijke vestigingslocatie en het ondernemingsklimaat wordt positief beoordeeld. De nieuwste inzichten laten zien dat het kennisniveau van het Bredase bedrijfsleven, met name in de distributie, hoger is dan eerder verondersteld. Toch zijn er ook een aantal aarzelingen in de vooruitzichten. Het vertrouwen van de Bredase ondernemers was de eerste helft van 2007 afgenomen. In het najaar is dit ondernemersvertrouwen weer positiever, maar nog niet op het niveau van een jaar geleden. Dit komt overeen met het landelijk conjunctuurbeeld. Enerzijds constateert het CBS dat het conjunctuurbeeld steeds meer kenmerken vertoont van hoogconjunctuur: alle indicatoren in de Conjunctuurklok presteren boven hun langjarige gemiddelde 6. Anderzijds stelt het CPB dat de economische vooruitzichten met grote onzekerheden zijn omgeven. De wijze waarop de onrust op de financiële markten en de mate waarin deze onrust zal doorwerken zijn uiterst onzeker. Ook is niet duidelijk wat de gevolgen van de hoge energieprijzen zijn voor de Nederlandse economie. Mogelijk remmend effect arbeidsmarkt op economische groei De Bredase arbeidsmarkt vertoont steeds meer kenmerken van een overspannen arbeidsmarktsituatie. De vraag/aanbodverhouding raakt uit balans. Voor werkgevers wordt het steeds moeilijker om aan personeel te komen. Niet alleen het aantal vacatures, maar ook het aantal moeilijk vervulbare vacatures neemt scherp toe. Er blijven steeds minder werklozen over waar een werkgever uit kan kiezen. Het is de vraag in hoeverre bedrijven aan de toenemende vraag naar producten en diensten kunnen blijven voldoen als ze niet over voldoende geschikt personeel kunnen beschikken. De factor arbeid kan hiermee een remmende factor gaan vormen voor verdere economische groei. Deze problematiek zal zich in toekomst verscherpen als gevolg van de vergrijzing, waarbij in toenemende mate ouderen het arbeidsproces gaan verlaten (zie ook verder). Senioren en de Bredase economie In deze barometer is extra aandacht besteed aan de gevolgen van de vergrijzing voor de Bredase economie. Door vergrijzing neemt het aandeel ouderen in de totale bevolking toe. Het aandeel 50-plussers is de afgelopen jaren gestegen en zal de komende jaren blijven stijgen. Zilveren economie kansrijk, maar Bredase ondernemers zijn daar nog onvoldoende op voorbereid De zilveren economie biedt de Bredase ondernemers een groot aantal nieuwe kansen. De vergrijzing zorgt voor een groeiend klantenpotentieel dat in het algemeen meer dan gemiddeld te besteden heeft. Het gaat echter ook om een groep die kritisch en kwaliteitsbewust is en veel waarde hecht aan een goede serviceverlening. Avans- 6 CBS, Conjunctuurbeeld nog iets beter, 29 november

14 onderzoek laat zien dat het consumptiepatroon van senioren afwijkt van dat van andere leeftijdsgroepen, maar ook binnen de groep senioren blijken duidelijke verschillen te zijn. De meeste veranderingen in het consumptieve gedrag van senioren vinden achtereenvolgens plaats in: bezoek aan de horeca, de besteding van vrije tijd en het volgen van een cursus/opleiding. Het aanbod van woningen, kleding (62+ jaar), cursus/opleiding en horeca in Breda wordt door senioren het meest als onvoldoende beoordeeld. Drie op de vier bedrijven in Breda vinden de 50+ markt een interessante markt. De helft speelt ook daadwerkelijk in op deze markt. De mate waarin de eigen branche op de 50+ markt in Breda inspeelt, wordt door bedrijven als net voldoende beoordeeld. Breda is een interessante vestigingslocatie voor de 50+ markt, maar er wordt door bedrijven (nog) te weinig ingespeeld op de veranderingen in consumptief gedrag van deze doelgroep. Het Avans-onderzoek toont aan dat het Bredase bedrijfsleven nog een flinke inhaalslag te maken heeft. De groeiende groep senioren biedt het Bredase bedrijfsleven grote kansen, maar het vraagt wel om een op de doelgroep toegesneden productenaanbod en dienstverlening. Joop en Els Sweere van Golden Tulip Keyser Breda: Wij hebben bewust gekozen voor een gemoedelijk stadshotel 15 jaar geleden besloten Joop en Els Sweere een leegstaand garagepand aan de Keizerstraat om te laten toveren tot een stijlvol, gemoedelijk hotel. Een perfecte keuze, zo blijkt. Hun viersterren-plushotel Golden Tulip Keyser Breda is al jaren een gewild verblijf voor met name de wat oudere toeristen en mensen die tijdelijk bij een Bredase onderneming werkzaam zijn. 50+-gasten Nu in dit gebied het Chassé Theater, Breda s Museum en Holland Casino gevestigd zijn, is duidelijk dat ons hotel op een van de aantrekkelijkste locaties van Breda ligt. Welk stadshotel ligt op 300 meter van hartje centrum, talloze uitgaansgelegenheden van niveau en ook nog eens in een parkachtige omgeving met spraakmakende architectuur?, licht Joop toe. Het hotel met een accommodatie van 87 kamers is de afgelopen jaren op verschillende punten aangepast qua luxe en comfort. We mikken op de wat oudere gasten die hier warmte en rust vinden. De kamers zijn gemakkelijk toegankelijk, de douches zijn veilig en voorzien van een beugel, we hebben zelfs fietsen met een lage instap, verduidelijkt Els. Hotel Golden Tulip Keyser Breda is ook niet voor niets hoofdsponsor van het drukbezochte Jazz Festival. Ook daar komen overwegend 50+-bezoekers uit binnen- en buitenland, die wij op maat kunnen bedienen. We organiseren ook elke maand op zondag een jazzmiddag die druk wordt bezocht door dezelfde doelgroep. Met de keuze van het orkest hou je daar al rekening mee. Geen moderne freestyle jazz, maar eerder de klassiekers oude stijl-jazz. 14

15 Gemeente Breda Economische Barometer Breda 2008 Arrangementen Joop en Els merken dat hun doelgroep zowel over tijd als middelen beschikt om echt te genieten. Het interieur straalt sfeer en klasse uit, niet om te pronken maar om te behagen. Wij kennen veel van onze gasten omdat ze hier al vaak geweest zijn. Onze Bourgondische gastvrijheid en persoonlijke benadering wordt zeker door oudere mensen heel erg op prijs gesteld. Doordat hier de sfeer van een Brabants familiehotel heerst, voelen de mensen zich hier thuis, ook al zijn ze soms ver van huis. Overigens voelen wij ons als 55-plussers zelf ook het lekkerst in deze sfeer en tussen deze mensen. De combinatie van het historisch stadshart, het theater, het casino en het winkelgebied op loopafstand zorgen ervoor dat ieder aan zijn of haar trekken komt, weten beiden. Wij bieden allerlei arrangementen aan om van Breda in al zijn glorie te kunnen genieten. Die zijn gekoppeld aan één of enkele overnachtingen, een uitgebreid ontbijt, een heerlijk diner in ons restaurant en enkele leuke extra s. Met dit soort attracties selecteer je vanzelf een bepaald soort doelgroep. Om zijn verhaal te onderstrepen meldt Joop terloops dat zijn hoofd technische dienst al 74 jaar oud is. Het is de beste en meest betrouwbare kracht die ik ooit in dienst heb gehad. Hij kan alles, verzaakt nooit en heeft enorm veel schik in zijn werk. Een van onze nachtportiers is 65 jaar en doet het ook prima. Daarnaast hebben we uiteraard jonger en hoger opgeleid personeel voor andere functies die daar om vragen. Traditioneel publiek Iedere laatste vrijdag van de maand is er een borreluur, vertelt Els. Dat begon met een klein clubje bekenden van ons. Inmiddels is het uitgegroeid tot een happy hour waar zo n 100 mensen op afkomen die gemiddeld boven de vijftig jaar zijn. Je kiest bewust voor een bepaalde lichting gasten die matchen met de aard van je bedrijf. Het een dwingt het ander af. Ook het restaurant is ingericht voor een wat traditioneler publiek. Er hangt hier echte kunst en er staan kwaliteitsmeubels. We hebben ook een tamelijke klassieke menukaart. Onze hotelmanager is zelf 60 jaar. Die voelt perfect aan wat onze senior guests waarderen. De laatste jaren merken ze dat er steeds meer ouderen hun hotel bezoeken. Toen we hier begonnen in 1992 had je dat veel minder. Er is nu duidelijk een generatie gepensioneerden die er vaker op uittrekt en geld besteedt aan een paar overnachtingen. Ze laten zich na een arbeidzaam leven graag eens verwennen. Ik verwacht dat dit alleen maar toeneemt de komende tijd. Via allerlei media acquireren we dan ook actief bij deze doelgroep. Zuinig op oudere werknemer Bredase ondernemers krijgen in versneld tempo te maken met de ingrijpende veranderingen die de vergrijzing heeft voor de arbeidsmarkt. Het aantal jongeren neemt nauwelijks toe en de vraag naar personeel zal verder stijgen. Het aandeel ouderen maakt in 2007 ruim een derde deel uit van de Bredase beroepsbevolking. Over vijf jaar is bijna 2 op de vijf personen uit de Bredase beroepsbevolking ouder dan 45 jaar. Toch zijn ondernemers erg huiverig om ouderen in dienst te nemen. Oudere werklozen profiteren nog nauwelijks van de toenemende vraag naar werk. De verwachte productiviteit en arbeidskosten spelen een grote rol bij de geringe interesse van werkgevers voor ouderen. Er is nog onvoldoende besef dat oudere werknemers het goed doen op onderliggende dimensies van productiviteit van werkgevers, zoals betrouwbaarheid, betrokkenheid, sociale vaardigheden, nauwkeurigheid en klantgerichtheid. Ook wat betreft inzicht, ervaring en sociale vaardigheden doen ouderen het beter dan jongeren. De komende jaren staat de arbeidsmarkt in het teken van het afzwaaien van de babyboomers. De babyboomers vormen de grootste jaargang die ooit tot de arbeidsmarkt 15

16 zijn toegetreden. De veel kleinere jaargangen die aan de onderkant het leeftijdsgebouw de komende jaren instromen, kunnen het vertrek van de ouderen getalsmatig bij lange na niet compenseren. Er treedt een fors kwantitatief en kwalitatief probleem op. Ondernemers zullen zich in de vingers snijden door niet meer gebruik te maken van de kwaliteiten van ouderen. Ook ondernemers vergrijzen Ruim één op de drie Bredase ondernemers is ouder dan 50 jaar. In een aantal economische sectoren benadert het aantal vijftig-plussers de 50%. Het lijkt voor de hand te liggen dat in deze sectoren bedrijven het meest te maken zullen krijgen met opvolgingsproblemen. Het aandeel ouderen onder starters is aanzienlijk lager: 11%. Het belangrijkste motief voor senioren om een bedrijf te starten is de uitdaging van het ondernemer zijn, gevolgd door eigen baas te willen zijn en specifieke werkzaamheden te kunnen uitoefenen. Zij lijken iets minder ambitieus dan jongere starters en het gaat veelal om mannen met een hogere opleiding (hbo of wo). 16

17 Gemeente Breda Economische Barometer Breda Inleiding De voorliggende rapportage van de Bredase Economische Barometer is de zevende rapportage van het samenwerkingsverband tussen de gemeente Breda, de Rabobank Breda en de Avans Hogeschool. In de rapportage wordt een beschrijving gegeven van de economische situatie in Breda en de regio West-Brabant. De belangrijkste aspecten die de economische situatie sterk bepalen zijn voor Breda: de algemene economische situatie; economisch profiel van Breda: kansrijke sectoren Economische Impulsnota Breda ; zilveren economie: kansen seniorenmarkt voor het Bredase bedrijfsleven; Breda en de regio West-Brabant. Per hoofdstuk wordt aangegeven wat de beleidsmissie is voor het betreffende onderdeel van de Bredase economie en aan welke indicatoren de missie wordt afgemeten. In de vorige barometers was een apart hoofdstuk opgenomen over de ontwikkelingen van het commercieel vastgoed in Breda. Dit hoofdstuk is komen te vervallen, omdat in het najaar de Bredase vastgoedmarktmonitor al is verschenen. De belangrijkste resultaten van de vastgoedmarktmonitor zijn opgenomen in het hoofdstuk van de algemene economische situatie. In de volgende hoofdstukken komen de verschillende aspecten van de economische situatie aan de orde. In de samenvatting wordt de economische situatie van Breda geschetst met behulp van een thermometerstand. Het thermometercijfer geeft door middel van een rapportcijfer inzicht in de actuele stand van de Bredase economie. Daarnaast wordt in de samenvatting met behulp van de barometerstand een indicatie gegeven over de economische verwachtingen voor Breda in

18 18

19 Gemeente Breda Economische Barometer Breda Algemeen beeld Bredase economie 2.1. Inleiding Dit hoofdstuk gaat in op de economische positie van Breda in vergelijking met andere grote steden, en op trends die hierbij te onderscheiden zijn. Hiertoe zullen enerzijds de actuele werkgelegenheidsontwikkelingen en de arbeidsmarktontwikkelingen worden geanalyseerd. Anderzijds zullen de meer structurele randvoorwaarden voor economische groei nader worden bezien Ontwikkelingen uit vorige barometers Breda wil haar economische positie versterken in een steeds groter wordende regio. De economische positie van Breda was tot 2002 vrij sterk. Breda kende stabiele economische ontwikkelingen: grote economische schommelingen kwamen in Breda minder voor. Na 2002 bleek de economische recessie extra negatief door te werken op de Bredase economie. De Economische Barometers van 2004 en 2005 lieten zien dat de economie van Breda en de regio in zwaar weer terecht was gekomen. De aanwezigheid van verouderde economische sectoren heeft daarbij een rol gespeeld en mogelijk is ook de exportafhankelijkheid van het Bredase bedrijfsleven daar op van invloed geweest. In de Economische Barometer 2006 werden de eerste tekenen van herstel van de Bredase economie geconstateerd. De Economische Barometer 2007 liet zien dat het herstel van de Bredase economie krachtig doorzet. Voor het eerst sinds 2002 groeit het aantal banen weer in Breda. Wat betreft werkgelegenheidsgroei behoort Breda in 2006 tot de best presterende steden in Nederland. De meest positieve kenmerken van Breda als vestigingsplaats zijn de ligging in Nederland en de Benelux, de bereikbaarheid en de afzetmogelijkheden. Breda heeft daarnaast een relatief hoogopgeleide bevolking. Van de Bredanaars heeft 39% een diploma op hbo of universitair niveau. Dit ligt ruim boven het landelijk gemiddelde van 31%. Van de grote steden in Nederland staat Breda op een tiende plaats. De meeste steden die boven Breda staan zijn universiteitssteden. Van deze hoger opgeleiden werken er veel buiten Breda. Van de Bredanaars die elders werken heeft ruim 40% een opleiding op hbo/wo-niveau. Het vergelijkbare percentage hoogopgeleiden van de inkomende pendel is met bijna 30% fors lager. Het zijn relatief veel laagopgeleiden die voor hun werk naar Breda komen. 19

20 2.3. Samenvatting Missie: Versterken van de economische positie van Breda in een steeds groter wordende regio 2.4. Economische structuur en werkgelegenheid Producentenvertrouwen Werkgelegenheidsgroei Nieuwe economische activiteiten Werkgelegenheidsfunctie Breda 2.5. Ruimte voor bedrijvigheid Uitgifte en opname Leegstand Werkgelegenheidsontwikkeling bedrijfslocaties 2.5. Inkomen Inkomensniveau 2.7. Arbeidsmarkt Evenwichtige vraag/aanbodverhouding Werkloosheid 2.8. Ondernemingsklimaat Waardering gemeentelijk ondernemingsklimaat Ontwikkelingen van de Bredase werkgelegenheid en op de arbeidsmarkt geven een duidelijke versterking van de economische positie van Breda te zien. Het aantal banen in Breda is niet eerder zo groot geweest. Alle economische sectoren gaven het afgelopen jaren een toename van de werkgelegenheid te zien. Veruit de grootste toename het aantal banen is te vinden in de zakelijke dienstverlening. Ook bij de overheid, horeca en handel en reparatie was de toename van het aantal banen meer dan 300. De groei bij de overheid is voor een belangrijk deel te danken aan de komst van hoofdkwartier commando luchtstrijdkrachten. Opvallend is het achterblijven de werkgelegenheidsgroei in de sector gezondheids- en welzijnszorg, die de laatste jaren voor de belangrijkste werkgelegenheidsgroei zorgde. 20 Het producentenvertrouwen van Bredase bedrijven laat zien dat voorlopig de hoge economische groei blijft aanhouden. Deze groei lijdt tot een hogere arbeidsvraag maar ook tot meer moeilijk vervulbare vacatures. Het beeld van de Bredase industrie stemt overeen met de resultaten van de landelijke CBS-stemmingsindicator; sinds de meting in oktober 2005 ontwikkelt het producentenvertrouwen in de Bredase industrie zich in positieve zin. De sector Groothandel en Vervoer laat een (nog) gunstiger beeld zien dan de industrie. De toekomstverwachtingen in deze sector scoren iets hoger dan in de vorige periode. Het meest positief zijn ook in deze meting de zakelijke dienstverleners. Zowel bezettingsgraad, als bedrijfsactiviteit en de toekomstverwachting scoren bij de meest recente meting hoger dan in de vorige periode. Opvallend is ook dit jaar weer de toenemende dynamiek in de Bredase economie. Het aantal vestigingen neemt vanaf 2005 jaarlijks met 6 à 7% toe. Het aantal vestigingen neemt hiermee aanzienlijk meer toe dan het aantal banen. Deze trend heeft zich al ingezet in de periode dat het economisch minder goed ging en zet nu door in economisch betere tijden. Het aantal starters, dat de afgelopen jaren flink toenam, heeft zich in 2007

21 Gemeente Breda Economische Barometer Breda 2008 gestabiliseerd. De meeste starters zijn te vinden in de zakelijke dienstverlening en handel en reparatie. De gunstige economische situatie zorgt voor toenemende spanningen op de arbeidsmarkt. Het aantal vacatures is in 2007 het dubbele van het aantal werklozen. Vergeleken met 2004 ligt het werkloosheidsniveau in % lager. Profiteerden bij het begin van het economisch herstel vooral de middelbare en hoger opgeleiden van de daling van de werkloosheid, nu is bij alle opleidingsniveaus sprake van een afname. Het welvaartsniveau van de inwoners indiceert mede de economische positie van de stad. Dit welvaartsniveau kan afgemeten worden aan het gestandaardiseerde huishoudensinkomen. Van de grote gemeenten neemt Breda de zesde plaats in wat betreft het hoogste gestandaardiseerde huishoudensinkomen. Hiermee is de positie van Breda één plaats verbeterd. De gunstige economische ontwikkelingen hebben er toe bijgedragen dat de neergaande lijn in de verschillende segmenten commercieel vastgoed is omgeslagen in een opgaande lijn. De aanhoudende vraag op de vastgoedmarkt gaat wel samen met relatief hoge leegstand. Met name op de kantorenmarkt en de bedrijfsruimtemarkt is er naast een dreigend tekort aan courante panden een overschot aan verouderd minder courant aanbod. Bredase ondernemers waarderen het ondernemingsklimaat in Breda met een 6,9. Breda scoort hiermee hoger dan het gemiddelde van de grote steden in Nederland (6,7). Ten opzichte van drie jaar geleden is de waardering van de Bredase ondernemers toegenomen van 6,7 naar 6, Economische structuur en werkgelegenheid Indicatoren Producentenvertrouwen Werkgelegenheidsgroei Nieuwe economische activiteiten Werkgelegenheidsfunctie Breda Bronnen: Avans Hogeschool, Afdeling Onderzoek en Informatie, Lisa Producentenvertrouwen Sinds 1954 vraagt het Centraal Bureau voor de Statistiek aan ondernemers via een enquête naar de ontwikkeling van hun industriële bedrijf. Deze maandelijkse en kwartaalenquêtes staan bekend onder de naam producentenvertrouwen. Avans Hogeschool voert in het kader van de Economische Barometer Breda onderzoek uit naar het producentenvertrouwen in Breda. In afwijking van het landelijke onderzoek heeft Avans Hogeschool gekozen voor een onderzoek naar de mening van ondernemers uit drie sectoren: industrie, logistieke bedrijven en zakelijke dienstverlening. De bedrijven hebben een op hun sector toegesneden vragenlijst ontvangen. De samenstelling van de vragen is zodanig dat de antwoorden een beeld geven van de mening van de respondenten over hun huidige bedrijfsactiviteiten en de bezettingsgraad. Hierbij geeft de bezettingsgraad aan in hoeverre de bedrijven hun productiecapaciteit ten volle benutten. Daarnaast zijn ze gevraagd hun oordeel te geven over de toekomstige bedrijfsactiviteiten. Als laatste onderdeel is gevraagd naar verwachte knelpunten zoals moeilijk vervulbare vacatures. In november 2007 heeft de 13 e meting plaatsgevonden. De vragenlijst is 21

22 ditmaal ingevuld door 24 industriële bedrijven, 41 bedrijven uit de sector groothandel en vervoer en 51 bedrijven uit de zakelijke dienstverlening. Figuur 1 Industrie rapportcijfers 8,00 7,50 7,00 6,50 6,00 5,50 5,00 4,50 4,00 nov-07 mei-07 nov-06 mei-06 nov-05 mei-05 nov-04 mei-04 nov-03 mei-03 nov-02 mei-02 nov-01 Bezettingsgraad Huidig Toekomst Landelijk gezien geeft de CBS-stemmingsindicator van de ondernemers in de industrie al bijna anderhalf jaar een zeer hoge waarde aan. Bij de laatste meting werd een 8,7 gescoord. Het CBS constateer dat zoiets nog niet eerder is voorgekomen. 7 Dit beeld komt overeen met de situatie in Breda: Sinds de meting in oktober 2005 ontwikkelt het producentenvertrouwen in de Bredase industrie zich in positieve zin. Alleen de score voor de huidige bedrijfsactiviteit ligt wat lager dan bij de vorige meting. Binnen deze score is het vooral de orderportefeuille die wat lager scoort. De ondernemers geven wel aan dat het niveau van de productie hoger lag dan in het vorige kwartaal (deelcijfer 7,04). Voor wat betreft de interpretatie van de cijfers: Een 6 is in deze enquête een neutraal cijfer: de vragen zijn dan door evenveel bedrijven positief beantwoord als negatief. De bezettingsgraad scoort even hoog als bij de juni-meting en komt op precies een 6 uit, terwijl de toekomstverwachtingen iets beter scoren dan in juni. Ook interessant zijn de resultaten gerelateerd aan de arbeidsmarkt: 8 van de 24 bedrijven geven aan een personeelsuitbreiding te overwegen (slechts 1 bedrijf beantwoordt dit negatief) terwijl 15 bedrijven aangeven met moeilijk vervulbare vacatures te maken te hebben CBS Conjunctuurbericht De score(8,7) uit het CBS onderzoek is vanwege een andere systematiek niet te vergelijken met de scores zoals die in het Avans onderzoek worden weergegeven.

23 Gemeente Breda Economische Barometer Breda 2008 Figuur 2 Groothandel en vervoer 8,00 7,50 7,00 rapportcijfers 6,50 6,00 5,50 5,00 4,50 4,00 nov-07 mei-07 nov-06 mei-06 nov-05 mei-05 nov-04 mei-04 nov-03 mei-03 nov-02 mei-02 nov-01 Bezettingsgraad Huidig Toekomst De sector Groothandel en vervoer laat zoals meestal een positiever beeld zien dan de industrie. De waardering van de bezettingsgraad komt op 6,64 uit, de huidige bedrijfsactiviteit komt uit op 7,51 hetgeen een lichte daling (van de verbetering!) betekent, en de toekomstverwachtingen van deze sector scoren met 6,87 iets hoger dan in de vorige periode. Ook de ontwikkeling van de werkgelegenheid scoort nog steeds beter dan bij de industrie: ongeveer 40% verwacht een personeelsuitbreiding in de komende 3 maanden en geeft tegelijkertijd aan problemen op het gebied van het vervullen van vacatures te verwachten. Figuur 3 Zakelijke dienstverlening 8,00 7,50 7,00 rapportcijfers 6,50 6,00 5,50 5,00 4,50 4,00 nov-07 mei-07 nov-06 mei-06 nov-05 mei-05 nov-04 mei-04 nov-03 mei-03 nov-02 mei-02 nov-01 Bezettingsgraad Huidig Toekomst 23

24 Ook nu weer zijn de zakelijke dienstverleners in het algemeen wat optimistischer dan hun industriële en logistieke collega s, de totaalscore van bezettingsgraad, huidige activiteit en toekomstverwachtingen is de op een na hoogste uit de 13 metingen! De bezettingsgraad in de dienstverlening scoort een 7,29, een lichte stijging t.o.v. de vorige periode. De beoordeling van de huidige bedrijfsactiviteit groeit zelfs behoorlijk (7,50), terwijl de toekomstverwachting (7,15) ook licht stijgt. De helft van de bedrijven verwacht daarbij dat een en ander zal leiden tot het aannemen van meer personeel terwijl 60% meer problemen verwacht met het vervullen van vacatures. Conclusie Het Bredase beeld komt overeen met het beeld dat door het CBS in het landelijke conjunctuurbericht wordt geschetst: Voorlopig blijft de hoge groei aanhouden. Deze groei lijdt tot een hogere arbeidsvraag maar ook tot meer moeilijk vervulbare vacatures. Tot slot De jongste conjunctuurberichten van het CBS geven allen nog een positief beeld over de ontwikkeling van de bedrijvigheid. Het enige zorgenpuntje behelst het iets lagere consumentvertrouwen (wat niet in het Bredase barometermeter onderzoek is opgenomen). Dit zou mede veroorzaakt kunnen zijn door, hoge olieprijzen en wat sombere berichten over de ontwikkeling van de Amerikaanse economie. De vraag is of en wanneer dit wat lagere vertrouwen zich in de toekomst ook bij de bedrijven manifesteert. Werkgelegenheidsgroei Breda telt in banen; een toename van banen ten opzichte van Dit betekent dat de aantrekkende economie in 2006 en 2007 voor het eerst sinds 2001 weer gezorgd heeft voor een groei van het aantal banen. De werkgelegenheid bevindt zich nu boven het niveau van de afgelopen jaren. Figuur 4 Werkgelegenheidsontwikkeling Breda Bron: Vestigingenregister Onderzoek en Informatie 24

25 Gemeente Breda Economische Barometer Breda 2008 Afgelopen jaren steeg het aantal vestigingen aanzienlijk meer dan het aantal banen. In de periode groeide het aantal banen met 3%, terwijl in dezelfde periode het aantal vestigingen met 20% toenam. In 2007 is het aantal banen ruim vijf keer zo groot als het aantal vestigingen. Navolgende figuur laat zien dat er daarbij opvallende verschillen zijn tussen de onderscheiden economische sectoren. Het aantal bouwbedrijven is vanaf 1999 met bijna de helft toegenomen. Ook het aantal vestigingen in de zakelijke dienstverlening, onderwijs, overige diensten en vervoer/opslag/communicatie is in deze periode met meer dan 30% gegroeid. Tegenover de toename van het totale aantal vestigingen staat een geringe afname van het aantal vestigingen in de horeca. Groei en afname werkgelegenheid Figuur 5 Werkgelegenheidsontwikkeling Breda naar economische activiteit Overige diensten Gezondheids- en w elzijnszorg Onderw ijs Openbaar bestuur en overheid Zakelijke dienstverlening Financiele instellingen Vervoer/opslag/communicatie Horeca Handel en reparatie Bouw nijverheid Nutsbedrijven Industrie Bron: Vestigingenregister Onderzoek en Informatie De werkgelegenheid in alle sectoren is toegenomen ten opzichte van het jaar De positieve ontwikkeling van de werkgelegenheid is met name te danken aan de gunstige ontwikkelingen in de zakelijke dienstverlening (+ 850), openbaar bestuur en overheid (+ 510), handel en reparatie (+ 350), horeca (+ 350), overige diensten (+ 310), vervoer/opslag/communicatie (+ 260), gezondheids- en welzijnszorg (+ 250) en onderwijs (+ 200). Daarnaast neemt ook de industrie (+ 50), financiële instellingen (+ 70) en bouwnijverheid (+ 90) toe. De afgelopen jaren nam de daling van de werkgelegenheid in de sectie industrie flinke proporties aan. Verdwenen in 2004 al ruim 800 banen, tussen 2004 en 2005 kromp de werkgelegenheid in de industrie nog veel harder (-2.000). In 2006 is voor het eerst sprake van een groei van het aantal banen in de industrie (+ 100). In 2007 is wederom een stijging van 50 banen in deze sector zichtbaar. De afgelopen 25

26 jaren kwam de grootste bijdrage aan de werkgelegenheidsgroei van de gezondheids- en welzijnszorg. De bijdrage van deze sector was met een toename van 290 banen aanzienlijk bescheidener dan in 2006 (+ 690 banen). Economische dynamiek Ondernemerschap en dynamiek zijn centrale thema s in de economische politiek. Hieraan is ook de vraag naar werkgelegenheidscreatie gekoppeld. Het navolgend overzicht geeft per economische sector aan wat de gevolgen voor de werkgelegenheid zijn van deze economische dynamiek. Figuur 6 Dynamiek werkgelegenheidsontwikkeling naar economische sectie Overige diensten Gezondheids- en w elzijnszorg Onderw ijs Openbaar bestuur en overheid Zakelijke dienstverlening Financiele instellingen Vervoer/opslag/communicatie Horeca Handel en reparatie Bouw nijverheid Industrie Banen nieuw e bedrijven Groei banen bestaande bedrijven Banen opgeheven bedrijven Afname banen bestaande bedrijven Bron: Vestigingenregister Onderzoek en Informatie Onderzoek van Bangma 8 geeft aan dat de dynamiek in de regel hoog is in economische secties, met zowel een groot aantal oprichtingen, als een groot aantal opheffingen. De balans van afname en toename is positief is voor alle sectoren. Voorgaande figuur laat zien dat vooral in de zakelijke dienstverlening en handel en reparatie de dynamiek groot is. De grote toename van het aantal banen bij nieuwe vestigingen bij openbaar bestuur en overheid is voor een belangrijk deel toe te schrijven aan de verhuizing van het hoofdkwartier commando luchtstrijdkrachten naar Breda. Opvallend is het banenverlies in de gezondheid- en welzijnszorg. Dit kan voor het grootste deel toegeschreven worden aan afslanking van bestaande vestigingen. 8 Bangma, K.L. (2007). Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid. Periode

27 Gemeente Breda Economische Barometer Breda 2008 Starters Ondanks de niet bepaald gunstige economische periode is het aantal starters in de periode jaarlijks toegenomen. Het afgelopen jaar zijn er minder starters (-29) ten opzichte van het jaar daarvoor. Het aantal starters is het grootst in de zakelijke diensten met 408 bedrijven. Ook in de categorie overig (voornamelijk allerlei vormen van dienstverlening) en handel en reparatie is het aantal starters groot, respectievelijk 268 en 232. Vergeleken met 2006 was de afname van het aantal starters relatief het grootst in de sector handel en reparatie: afname van 23 starters. Figuur 7 Starters in Breda Industrie Bouwnijverheid Handel en reparatie Horeca Zakelijke diensten Overig Totaal Bron: Vestigingenregister Onderzoek en Informatie 27

28 Banenontwikkeling grote steden Figuur 8 Banenontwikkeling grote steden (exclusief landbouw) Schiedam Lelystad Amersfoort Almelo Breda Groningen Helmond Utrecht Leiden Hengelo (O.) Tilburg Rotterdam Arnhem Heerlen Amsterdam Emmen Maastricht Deventer Zw olle Nijmegen Venlo Eindhoven 's-gravenhage Dordrecht Leeuw arden Zaanstad Enschede 0,0% 1,0% 2,0% 3,0% 4,0% 5,0% 6,0% Bron: Lisa, bewerking Onderzoek en Informatie In voorgaande grafiek is van de grote steden in Nederland de banengroei van het afgelopen jaar aangegeven. Uit deze grafiek blijkt dat in alle grote steden de werkgelegenheidsontwikkeling positief is geweest. Met een vijfde plaats behoort Breda tot de best presterende gemeenten. 28

29 Gemeente Breda Economische Barometer Breda Ruimte voor bedrijvigheid Indicatoren Bedrijventerreinen Uitgifte bedrijventerrein Opname bedrijfsruimte Werkgelegenheidsontwikkeling bedrijventerreinen Kantoorlocaties Opname kantoorlocaties Werkgelegenheidsontwikkeling kantoorlocaties Winkellocaties Leegstand Werkgelegenheidsontwikkeling detailhandel De markt voor commercieel vastgoed geeft voor 2007 in het algemeen een positief beeld te zien. De gunstige economische ontwikkelingen hebben er toe bijgedragen dat de neergaande lijn in de verschillende segmenten is omgeslagen in een opgaande lijn. Bedrijfsruimten Op de bedrijfsruimtemarkt is in 2006 sprake van een recordopname; de opname van bedrijfsruimte is in dit jaar verdubbeld. In 2007 lijkt de opname lager uit te vallen. Tegelijkertijd nam zowel aanbod als leegstand af. Ook het in vergelijking met andere grote steden hoge huurprijsniveau van bedrijfsruimten in Breda toont aan dat de bedrijfsruimtemarkt zich positief ontwikkelt. Door het versnelde uitgiftetempo van bedrijfsruimte dreigt een tekort te ontstaan aan courant marktaanbod. Het merendeel van het aanbod bestaat uit panden ouder dan tien jaar. Kantoren De Bredase kantorenmarkt is ruim te noemen maar trekt voorzichtig aan. Het aanbod daalt en de huurprijzen stijgen. De opname is na het topjaar 2005 gedaald, maar nog wel behoorlijk te noemen. De leegstand in Breda is toegenomen. Winkels De winkelvastgoedmarkt laat duidelijke tekenen van krapte zien. Ondanks een forse uitbreiding van het winkelvastgoed in Breda, is de leegstand flink gedaald. Breda manifesteert zich steeds meer als complete winkelstad, waarbij de uitbreidingen van het doelsegment op de woonboulevard een belangrijke aanvulling blijken te zijn op het funsegment in de historische binnenstad. 29

30 Bedrijventerreinen In het eerste kwartaal van 2007 is het aanbod gestegen en lijkt de opname uit te komen op een vergelijkbaar niveau van Het enige segment dat het afgelopen jaar weinig beweging liet zien is de uitgifte van bedrijventerreinen. Terwijl landelijk de uitgifte van bedrijventerreinen al een aantal jaren aantrekt, bereikte de afgelopen jaren de uitgifte een dieptepunt in Breda. In 2006 is sprake van een licht herstel, de uitgifte is echter nog aanzienlijk lager dan in de jaren 1999/2000. Niet zozeer de achterblijvende vraag is hiervan de oorzaak, maar eerder het ontbreken van voldoende aanbod aan bedrijventerrein. Er zijn weinig keuzemogelijkheden voor nieuwe vestigingskandidaten. Het huidige terreinenaanbod is beperkt en versnipperd. Aanhoudende vraag vastgoedmarkt gaat samen met relatief hoge leegstand Op de kantorenmarkt en de markt van bedrijfsruimten tekent zich wat betreft verhuurbaarheid en huurprijs een tweedeling af. Bepalend hiervoor zijn de kwaliteit van het vastgoed en de locatie. Het hogere segment van de vastgoedmarkt laat een duidelijk herstel van de markt zien. Kwalitatief mindere objecten op minder gewilde locaties hebben daarentegen te maken met veel leegstand. Als gevolg daarvan staat de huurprijsontwikkeling voor minder courante objecten nog steeds onder druk. Vooral het aanbod van de nieuwere panden daalt, terwijl de huurprijzen zich positiever ontwikkelen. De oudere panden ondervinden veel concurrentie van hoogwaardige nieuwbouw. Er is met andere woorden enerzijds sprake van een duidelijk herstel van de markt, terwijl anderzijds aan de onderkant van de markt langdurige leegstand dreigt voor een belangrijk deel van het vastgoedaanbod, omdat het niet op de goede locatie ligt of dat het niet binnen aanvaardbare kosten door de eigenaar gerenoveerd of gerevitaliseerd kan worden. Hoewel in Breda ook de onderkant van de markt enigszins aantrekt, lopen beide markten nog steeds het gevaar dat de langdurige leegstand het evenwicht in de markt dreigt te verstoren. Van de segmenten van commercieel vastgoed heeft de Bredase winkelmarkt duidelijk minste last te van de hiervoor geschetste tweedeling. Weliswaar is ook de levensduur van winkelconcepten steeds korter, maar voor de meeste winkelpanden en winkelcentra in Breda geldt dat ze blijkbaar dermate goed gelegen zijn dat ze gerenoveerd of gerevitaliseerd kunnen worden. Ondanks een forse toename van het winkelaanbod in Breda beperkt leegstand zich bij winkels voornamelijk tot de randen van de binnenstad en een aantal buurtcentra. Ook de winkelhuurprijzen zijn weer aan het stijgen. Werkgelegenheidsontwikkeling bedrijfslocaties Bijna één op de drie banen in Breda bevindt zich op een bedrijventerrein. De bedrijven op de Bredase bedrijventerreinen leverden in 2007 samen een werkgelegenheid op van banen. Dit betekent dat de bescheiden toename van de werkgelegenheid van vorig jaar zich nu versterkt heeft doorgezet. Ten opzichte van 2006 nam het aantal banen met (+ 4,2%) toe.. Over de gehele periode bezien loopt de werkgelegenheid op bedrijventerreinen wel achter bij de totale Bredase werkgelegenheid. In 2007 bedraagt het aantal banen in de Bredase kantoorgebieden Dit is 25% van de totale werkgelegenheid in Breda, een stijging van 2,7% ten opzichte van Voor het eerst sinds 2002 is er weer sprake van een stijging van de werkgelegenheid in de kantoorgebieden. Het werkgelegenheidsniveau ligt wel beduidend onder het niveau van Per saldo is de ontwikkeling op de kantoorgebieden vanaf 2000 bezien iets positiever dan van de totale werkgelegenheid. 30