Economische Barometer Breda 2004

Transcriptie

1 Economische Barometer Breda 2004 Rabobank Breda

2 In opdracht van: Gemeente Breda, Afdeling Economische Zaken Hogeschool Brabant Rabobank Breda Uitgave: Gemeente Breda, Bestuursdienst Afdeling Onderzoek en Informatie, Hogeschool Brabant Projectnummer: 905 Publicatienummer: 1268 Onderzoekers: Hans Hendriks Piet de Keijzer (rapporteur) Ton van der Linden (rapporteur) Jan Maas Frans Melzer Breda, 20 november 2003 Telefoon Internet: Bronvermelding verplicht 2

3 Inhoudsopgave Samenvatting: Bredase Economische Barometer samengevat in thermometer- en barometerstand 5 1. Algemeen beeld Bredase economie Inleiding Economische structuur en werkgelegenheid Arbeidsmarkt Inkomen Ondernemingsklimaat Pendel Economisch Profiel: Breda Dienstencentrum Binnenstad: werken, winkelen en toerisme Bedrijvigheid Bredase binnenstad Winkelen in de binnenstad Toerisme Breda Ruimte voor bedrijvigheid Bedrijventerreinen Kantoorlocaties Winkelfunctie De economie van West- Brabant Economische structuur en werkgelegenheid West- Brabant R&D-intensiteit Ontwikkelingen Arbeidsmarkt Pendel 77 3

4 4

5 Economische Barometer Breda 2004 De Bredase Economische Barometer samengevat in een thermometer- en barometerstand De voorliggende rapportage van de Bredase Economische Barometer is de derde algemene rapportage van een driejarig samenwerkingsverband tussen de gemeente Breda, de Rabobank Breda en de Avans Hogeschool. In de rapportage wordt een beschrijving gegeven van de economische situatie in Breda en de regio West-Brabant. Medio 2003 is een tussenstand uitgebracht van de barometer. In dit samenvattende hoofdstuk worden in een compacte vorm de belangrijkste resultaten van de derde versie van de Bredase Economische Barometer gepresenteerd. Dit gebeurt aan de hand van een thermometer- en een barometerstand. De thermometerstand geeft inzicht in hoe de Bredase economie er voor staat. De barometerstand geeft aan wat de economische verwachtingen zijn voor Breda en het biedt aanknopingspunten voor toekomstige beleidsacties. Zie bijlage 1 voor een verantwoording van de thermometer- en barometerstand. Thermometerstand Het thermometercijfer geeft op basis van een rapportcijfer inzicht in de actuele stand van de Bredase economie. Bij het thermometercijfer staan de eindprestatie-indicatoren van de Bredase economie centraal. Het gaat daarbij op de eerste plaats om het welvaartsniveau van de Bredase bevolking en om het lokale werkloosheidsniveau. Daarnaast is het belangrijk dat de regionale werkgelegenheidsfunctie van Breda overeenstemt met het economische ambitieniveau van de stad. Tenslotte zijn vanuit economisch perspectief een gezond en groeikrachtig lokaal en regionaal bedrijfsleven belangrijk. Samengevat zijn de gekozen deelindicatoren die gezamenlijk het totale en actuele beeld van de Bredase economie vormen, de volgende: 1. Inkomensniveau Bredase bevolking 2. Werkgelegenheidsfunctie Breda als regionale centrumgemeente 3. Werkloosheidsheidsniveau Breda 4. Bezettingsgraad en beoordeling huidige graad van bedrijfsactiviteiten Bredase bedrijven 5. Bedrijfsactitiviteit West-Brabant. Deze vijf eindprestatie-indicatoren zijn voorzien van een rapportcijfer van 3 tot en met 9, met als reden om een extreme 10 uit te sluiten en op een gemiddelde van 6 uit te komen. Het thermometercijfer van de Bredase economie is het gemiddelde van de onderscheiden rapportcijfers voor deze vijf kernindicatoren van het economisch presteren. Barometerstand Het idee achter de ontwikkeling van een barometerstand is dat deze een indicatie geeft over de economische verwachtingen voor Breda. Uitgangspunt daarbij is dat de indicatoren een voorspellende waarde moeten hebben voor de verschillende onderdelen van de thermometerstand. Het gaat dan enerzijds om indicatoren die een voorspellende waarde hebben voor de ontwikkelingen op korte termijn en die het mogelijk maken te anticiperen 5

6 Economische Barometer Breda 2004 op veranderingen in het lokale economische klimaat. Deze indicatoren zijn terug te vinden in de barometer onder de noemer: conjuncturele ontwikkelingen. De gedachtegang is dat een aantal van deze ontwikkelingen je als lokale gemeenschap overkomt en dat ze aanleiding kunnen zijn om de bakens te verzetten. Anderzijds gaat het om de kritische succesfactoren die van belang zijn voor een stabiele economische ontwikkeling voor de middellange termijn. De mate waarin je als gemeenschap last hebt dan wel profiteert van algemene economische ontwikkelingen zoals bijvoorbeeld de economische situatie in de wereld, is te beïnvloeden door bewust te kiezen voor een bepaalde economische structuur dan wel het bevorderen van een gewenst lokaal ondernemingsklimaat. Deze indicatoren zijn in de barometer te vinden onder het kopje: lokale economische basiscondities. De indicatoren van de barometerstand en de beïnvloedbaarheid daarvan geven ook de beperkingen aan van een economische sturing op lokaal niveau. Een deel van de lokale economische ontwikkelingen wordt immers, zoals reeds aangehaald, bepaald door de economische situatie van Nederland en die van de wereldeconomie. De barometerstand is opgebouwd uit drie componenten: 1. Macro-economische ontwikkelingen Hoe de conjuncturele economische situatie er in 2004 in Breda uitziet, wordt in de eerste plaats bepaald door landelijke economische ontwikkelingen. In het verleden is gebleken dat een verslechtering van de landelijke economische situatie een directe invloed heeft op de economische kernindicatoren in Breda, zoals het niveau van werkloosheid, werkgelegenheid en inkomen. 2. Early warners In de barometer zijn indicatoren opgenomen die niet beïnvloedbaar zijn maar wel een duidelijke signaalfunctie hebben: de early warners. Deze indicatoren kunnen aanleiding geven tot beleidsacties. Het gaat daarbij onder meer om het producentenvertrouwen, krapte op de arbeidsmarkt, opname/aanbod op de kantorenmarkt. 3. Lokale economische basiscondities De manier waarop de landelijke economische ontwikkelingen doorwerken op de Bredase economie, is afhankelijk van de lokale economische basiscondities. Bij deze basiscondities gaat het onder meer om voldoende aanbod van vestigingmogelijkheden, arbeidsmarktsituatie, economische structuur, aantrekkelijkheid als vestigingsplaats en het ondernemingsklimaat. Deze lokale economische basiscondities zijn belangrijk voor een evenwichtige economische ontwikkeling. Dit belang neemt steeds meer toe. De lokale economische basiscondities zijn in meer of mindere mate beïnvloedbaar door de lokale sociaal-economische partners. Vanwege het toenemende belang van de kenniseconomie is Kenniseconomie Het nieuwe kabinet Balkenende heeft in haar regeerakkoord de ambitie geformuleerd dat Nederland tot de top van de Europese kenniseconomie behoort. Uit de kenniseconomie monitor blijkt dat er een grote afstand ligt tussen deze ambitie en de uitgangssituatie in Nederland. Voor Breda geldt dit nog een stuk sterker dan voor geheel Nederland. Gezien het belang van de kenniseconomie voor de lokale economische groei, is in deze econo- 6

7 Economische Barometer Breda 2004 mische barometer kennisintensiteit als extra indicator toegevoegd aan de lokale economische basiscondities. Het belang van de kenniseconomie sluit aan bij het alternatief voor de klassieke indeling in de drie economische sectoren landbouw, industrie en diensten, zoals die door Reich wordt voorgesteld: Uit: Kenniseconomie Monitor 7

8 Economische Barometer Breda 2004 Met de toevoeging van kennisintensiteit als lokale basisconditie, komt de relatie tussen thermometer- en barometerstand als volgt worden weergegeven: Thermometerstand (eindprestatie-indicatoren Bredase economie) 1. Inkomensniveau Bredase bevolking 2. Werkloosheidsheidsniveau Breda 3. Werkgelegenheidsfunctie Breda als regionale centrumgemeente 4. Bezettingsgraad en beoordeling huidige graad van bedrijfsactiviteiten Bredase bedrijven 5. Bedrijfsactiviteiten West-Brabant Barometerstand Bredase economie Conjuncturele ontwikkelingen Structurele ontwikkeling (geeft mogelijkheid (kan aanleiding zijn tot sturing) tot sturing) 1. Landelijke economische ontwikkelingen: Economische groei 2004 Werkgelegenheidsontwikkeling 2004 Werkloosheidsontwikkeling Early warners Producentenvertrouwen Bredase bedrijfsleven Vraag/aanbodverhouding arbeidsmarkt Uitgifte bedrijventerrein Opname (nieuwe) kantoorruimte Opname/aanbod kantorenmarkt 3. Lokale basiscondities: Diversificatie-index Aantrekkelijkheidsindex NYFER Onderwijsniveau beroepsbevolking Planvoorraad bedrijventerrein Nieuwbouwprojecten kantoren Bereikbaarheid Ondernemingsklimaat Kennisintensiteit bedrijfsleven 1 1 Nieuwe indicator voor de Economische Barometer 8

9 Economische Barometer Breda 2004 Resultaten thermometer- en barometerstand In de navolgende figuur zijn de rapportcijfers van de thermometerstand grafisch weergegeven. De verantwoording over de wijze waarop de rapportcijfers zijn toegekend, is opgenomen in de bijlagen. De thermometerstand 2003 voor de Bredase economie komt uit op een 6,3. De economische situatie heeft zich in het afgelopen jaar negatief ontwikkeld; ten opzichte van vorig jaar is de thermometerstand met ruim een half punt gedaald. Thermometercijfer Bredase Economie Inkomensniveau 8,4 Thermometercijfer 6, Bedrijfsactiviteit West-Brabant 3,9 Werkgelegenheidsfunctie 7 Bezettingsgraad Bredase bedrijven 6,1 Werkloosheidsniveau 6, Alleen wat betreft het inkomensniveau, waar Breda al hoog op scoorde, heeft Breda haar positie weten te verbeteren. Positief daarbij is, dat ook het armoedepercentage in Breda relatief laag is. Wat betreft de werkgelegenheidsfunctie is Breda één plaats gedaald. Breda is op de ranglijst gepasseerd door Venlo. Het rapportcijfer voor het Bredase werkloosheidsniveau is 6,3. De Bredase werkloosheid neemt zodanige vormen aan dat het niveau van de economische recessie van begin negentiger jaren. De bezettingsgraad van het Bredase bedrijfsleven heeft nu met een 6,0 nog maar net een onvoldoende gekregen. De bedrijfsactiviteit van het bedrijfsleven in West-Brabant geeft met een score van 3,9 een forse achteruitgang zien ten opzichte van vorig jaar. West-Brabant blijft hiermee flink achter bij de ontwikkelingen in Zuidoost-Brabant, Zuid-Holland en Nederland. De West- Brabantse economie is daarmee gevoeliger voor de conjuncturele neergang dan elders. Losing momentum De thermometerstand geeft inzicht in de korte termijn ontwikkeling van de Bredase economie. Na 3 jaar economische barometer is er de mogelijkheid om de economische positie over een lange periode te beoordelen. In navolgende figuur is daarvoor een vergelijking gemaakt tussen het economisch presteren van de G30-steden. Op de Y-as staat de economische kracht van de steden aangegeven, uitgedrukt in het aantal banen per 100 inwoners in de leeftijdscategorie jaar in het jaar Op de X-as is aangegeven de werkgelegenheidsontwikkeling over de periode Het gemiddelde van de 9

10 Economische Barometer Breda 2004 G30-steden is voor beide indicatoren gelijk gesteld aan 0. Het gaat in de figuur dus om een relatieve positionering. Economische Performance Steden Grotestedenbeleid Losing momentum Leeuwarden 30 Utrecht 's-hertogenbosch Moving ahead Eindhoven 20 Zwolle Groningen Breda Heerlen Rotterdam Nijmegen Groeiprestaties 0 Hengelo Almelo Amersfoort Den Haag Deventer Haarlem Zaanstad Falling further behind Alkmaar Arnhem Dordrecht Emmen Tilburg -10 Leiden 10 Venlo Enschede Economische kracht Breda '96 Maastricht Helmond Amsterdam Schiedam Lelystad Catching up Bron: Lisa, bewerking O&I (figuur ontleend aan European Innovation Scoreboard 2001) Uit de figuur blijkt, dat Breda wat betreft economische kracht vergeleken met de G30 nog wel bovengemiddeld scoort, maar dat de groeiprestaties achterblijven bij het gemiddelde van de grote steden in Nederland. De economische situatie van Breda, dat in 1996 nog deel uitmaakte van de economische kopgroep van de grote steden, kan nu op basis van beide indicatoren gekarakteriseerd worden als losing momentum: Breda zakt weg. Uit de verschillende barometers blijkt dat Breda attractief is als woonstad voor goed verdienende hoogopgeleiden. Deze groep Bredanaars werkt echter voor een belangrijk deel buiten Breda, met name in Zuid-Holland. De Bredase bedrijven karakteriseren zich door een gemiddeld relatief laag kennis- en innovatieprofiel. Het aandeel laagopgeleiden, die voor een belangrijk deel buiten Breda woonachtig zijn, is relatief groot. Het hoge aandeel laagopgeleiden lijkt de Bredase economie juist in deze tijd van economische neergang extra kwetsbaar te maken. Ook voor de langere termijn lijkt de uitgangspositie van Breda niet optimaal, gezien de verwachting is dat Nederland de concurrentieslag om de laagste lonen op termijn zal verliezen 2. Een aantal Bredase industriële bedrijven (Interbrew, Skil, 2 Zie onder meer Tijd om te kiezen, Kenniseconomie Monitor 2003, Stichting Nederland Kennisland, september

11 Economische Barometer Breda 2004 Van Melle) heeft voor de komende periode al een groot aantal ontslagen aangekondigd. De economische barometer geeft echter niet alleen een negatief beeld van Breda te zien. Bij de waardering van ondernemers voor het vestigingsklimaat behoort Breda tot de hoogst scorende gemeenten van Nederland. Een flink aantal internationale berdrijven (onder meer Benelux-vestigingen) heeft de afgelopen periode voor Breda als vestigingslocatie gekozen en hetzelfde geldt voor vestigingen met als verzorgingsgebied Zuid-West Nederland (Bijenkorf, Casino, IKEA). Breda scoort bij ondernemers hoog op ligging en bereikbaarheid in het Benelux-centrumgebied. Sterke punten zijn verder een vitale en attractieve binnenstad en een hoogwaardig arbeidspotentieel. Voor de toekomst mag veel verwacht worden van de ontwikkelingen in het spoorzonegebied en de aansluiting van Breda op de hsl-shuttle. De economische barometer laat wel zien dat de sense of urgency voor Breda om de sterke punten uit te gaan nutten steeds groter wordt. Barometerstand Landelijke economische ontwikkelingen Het Centraal Planbureau geeft in de Macro Economische Verkenning 2004 aan dat de het conjuncturele beeld voor 2003 en 2004 verre van rooskleurig is. Nederland ondervindt net als andere Europese landen de gevolgen van de recessie. In een aantal landen is in de eerste helft van 2003 sprake van krimp. De tweede helft van 2003 wordt naar verwachting gekenmerkt door een licht herstel van de wereldeconomie. De Nederlandse economie zal hier in 2004 evenwel nog niet ten volle bij kunnen aansluiten. De geraamde BBP-groei van 1% blijft achter bij het Europees gemiddelde. In 2003 en 2004 heeft Nederlands de laagste groei van alle Europese landen. De werkloosheid loopt in 2004 op naar personen. Een belangrijke oorzaak van het achterblijven van de groei is dat exporteurs niet volledig kunnen profiteren van het herstel van de wereldeconomie. Belangrijke oorzaak hiervan is de verslechtering van de concurrentiepositie. Zorgwekkend is dat de bedrijfsinvesteringen in de driejaarsperiode 2002/2004 met in totaal zo n 10% zullen dalen. Ook De Nederlandsche Bank verwacht dat door verslechterde concurrentiepositie Nederland minder profiteert van verwachte opleving wereldeconomie. Oktober 2003 schetst de Europese Commissie een nog negatiever beeld van de Nederlandse economie: een echt herstel wordt pas in 2005 verwacht. Early warners Het producentenvertrouwen, zoals gemeten via een enquête onder Bredase ondernemers in oktober 2003, verschilt niet veel van een jaar geleden. Het gemiddelde van de bezettingsgraad, huidige bedrijfsactiviteit en toekomstverwachtingen is 6,1. De stemmingsindicatoren in de zakelijke dienstverlening zijn met ruim een zes nog het meest positief. In de industrie liggen alle stemmingsindicatoren iets onder de 6. In de industrie is lijkt daarmee de situatie iets te verbeteren. In de logistieke sector is de bezettingsgraad een 6. De logistieke ondernemers geven daarentegen voor hun huidige bedrijfsactiviteit en hun toekomstverwachtingen een rapportcijfer dat nog (iets) onder een zes ligt. Over alle onderzochte sectoren bekeken lijkt het Bredase bedrijfsleven in het voorjaar van 2003 het dieptepunt te hebben bereikt. 11

12 Economische Barometer Breda 2004 De vraag/aanbodverhoudingsindex geeft de verhouding aan tussen het aantal vacatures en het aantal werkzoekenden. Bij een evenwichtige arbeidsmarktsituatie is deze index 100. In de Bredase regio zal de krapte op de arbeidsmarkt verdwijnen. De scheefgroei in de verhouding tussen vraag en aanbod, die in de afgelopen drie jaar is ontstaan, is in 2003 tot een einde komen. De verwachtingen voor 2004 geven een kwantitatief overschot aan aanbod te zien. Ondanks deze afnemende krapte zal in een beperkt aantal specifieke deelsegmenten van de arbeidsmarkt voor de korte termijn toch sprake blijven van kwalitatieve arbeidsmarktfricties. De gerealiseerde gronduitgifte in Breda de periode laat een duidelijke piek zien in 1999 en 2000 (19 hectare) waarna dit cijfer is gedaald tot ruim 15 hectare in Het uitgiftecijfer voor 2003 wordt geraamd op 12 hectare. Hiermee volgt Breda ook de dalende trend die landelijk wordt waargenomen. De opname aan kantoorruimte is in 2002 met 38% gestegen naar ruim m2. In 2003 is de opname weer gedaald tot m2, met dien verstande dat het jaar nog niet om is. Ook hiermee volgt Breda de landelijke trend. In tegenstelling tot andere steden (zoals Arnhem en Nijmegen) is de opname de laatste jaren redelijk stabiel gebleven ondanks de economische tegenwind. Lokale basiscondities De lokale basiscondities zijn bepalend voor een evenwichtige economische groei op de langere termijn. Van alle grote steden in Nederland heeft Breda de meest gediversificeerde economie. Dit maakt de lokale economie minder kwetsbaar voor een economische terugval in bepaalde sectoren. Daar tegenover staat dat ook minder geprofiteerd wordt van de snelle groeisectoren. In het verleden bleek de grote diversificatie belangrijk voor een stabiele economische ontwikkeling in Breda. In de huidige periode van economische teruggang lijkt dit effect minder te zijn. Het hoge aandeel laagopgeleiden en de lage kennisintensiteit maken het Bredase bedrijfsleven extra kwetsbaar maken. Er is immers een permanente concurrentieslag om de laagste lonen en de verwachting is dat, zeker als een aantal Oost-Europese landen zich aansluit bij de Europese Unie, dat Nederland op termijn die slag zal gaan verliezen 3. Breda wordt geconfronteerd met een mismatch van enerzijds een hoog gekwalificeerde beroepsbevolking en anderzijds een laag kennisniveau van de werkgelegenheid in Breda. Wat betreft de aantrekkelijkheidsindex als vestigingsplaats kent NYFER, van G30 in Nederland, Breda een bescheiden plaats toe. Met name op bereikbaarheid en het aantal geweldsmisdrijven scoort Breda negatief. De lage score op bereikbaarheid is opvallend, omdat uit andere onderzoeken (onder meer Benchmark grote steden van het Ministerie van Economische Zaken) Breda juist ruim voldoende scoort op bereikbaarheid). De oorzaak voor verschillende scores voor bereikbaarheid heeft te maken met verschil in definiëring. Zo bekijkt NYFER alleen de bereikbaarheid binnen Nederland, terwijl zeker voor veel ondernemers uit Breda de bereikbaarheid met het buitenland van belang is. Daarnaast en is door NYFER ook de bereikbaarheid per openbaar vervoer meegenomen, 3 Zie onder meer: Tijd om te kiezen, Kenniseconomie Monitor 2003, Stichting Nederland Kennisland, september

13 Economische Barometer Breda 2004 terwijl in andere indicatoren alleen de bereikbaarheid per auto is meegenomen. Breda krijgt van NYFER positieve cijfers voor het aandeel koopwoningen en nabijheid van natuurgebieden. Wat betreft het percentage hoogopgeleiden scoort Breda met 37% flink boven het gemiddelde van 27%. Uit onderzoek van onder meer Rabobank Nederland blijkt dat goed opgeleid personeel een essentiële locatiefactor is voor bedrijven in de zakelijke diensten en de moderne industrie. Het aandeel hoogopgeleiden is voor West-Brabant, gezien het toenemend belang van kenniseconomie, een extra belangrijke vestigingsplaatsfactor. Het biedt kansen voor Breda omdat veel hoogopgeleiden uit de regio nu werkzaam zijn in Zuid-Holland. Het toenemende ruimtetekort aan hoogwaardige bedrijventerreinen heeft een belemmerende invloed op de verdere economische groei in Breda. In voorgaande jaren is de werkgelegenheidsgroei op bedrijventerreinen voor een belangrijk deel te danken aan een verdichting van het aantal arbeidsplaatsen (meer arbeidsplaatsen per ha), als gevolg van de gunstige economische situatie. Nu het economisch slechter gaat, is er sprake van een aanmerkelijk banenverlies. Een belangrijk deel van de nieuwe kavels wordt opgevuld door reeds bestaande bedrijven in Breda. Per saldo levert dit nauwelijks nieuwe banen op voor Breda. In tegenstelling tot de situatie op de markt van bedrijventerreinen biedt de kantorenmarkt nog wel voldoende ruimte voor het versterken van de economische positie van Breda. Er is voorlopig voldoende aanbod en met het Nieuw Sleutelproject Spoorzone beschikt Breda over een potentiële toplocatie. De grootste uitdaging voor Breda is hier om zich in een inzakkende kantorenmarkt een positie te gaan verwerven in het topsegment van deze markt. In 2002 is in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken een herhaling gehouden van de landelijke benchmark van 1999, naar het oordeel van ondernemers over het gemeentelijke ondernemingsklimaat in de Nederlandse grote steden. De waardering voor de organisatie van het economische beleid in Breda is duidelijk hoger dan gemiddeld in de G30. Ten opzichte van de vorige meting is met name de aandacht voor verbetering van het ondernemingsklimaat gestegen van 6,0 naar 6,4. Op dit onderdeel is Breda één van de hoogst gewaardeerde gemeenten. Ondernemers vinden de bereikbaarheid een aandachtspunt. Met name de toenemende files zijn een punt van zorg. Een relatief hoge beoordeling krijgt Breda voor het voorzieningenniveau. Conclusies barometerstand In de economische barometer van 2003 werd de verwachting uitgesproken dat er voor de Bredase economie zwaarder weer op komst was. De Economische Barometer van 2004 laat zien dat de economie van Breda en de regio in zwaar weer is terecht gekomen. Vergeleken met de andere grote steden presteert Breda nog wel bovengemiddeld, maar Breda zakt wel elk jaar een plaatsje verder weg. Midden negentiger jaren behoorde Breda nog tot economische kopgroep van de grote steden in Nederland. Breda dreigt nu weg te zakken naar de achterhoede. 13

14 Economische Barometer Breda 2004 De uitkomsten van de landelijke indicatoren zijn zeker op korte termijn bepalend voor het economisch beeld in Breda. Voor 2004 moeten deze indicatoren als aanhoudend negatief beoordeeld worden omdat ze duidelijk negatiever uitvallen dan de economische resultaten van de afgelopen jaren. De early warners geven ook in het algemeen een negatief beeld te zien over de Bredase economische situatie voor Het rapportcijfer voor de bezettingsgraad Bredase Bedrijven is gedaald van 6,2 naar 6,1. De verslechtering komt dit keer vooral op het conto van de zakelijke dienstverlening; gedaald van 6,4 naar 6,0. (Echter) ook industrie en logistiek geven een, weliswaar lichte, verslechtering van het beeld te zien. In de industrie scoren alle stemmingsindicatoren nog onder een zes. Een lichtpuntje is, dat de verwachtingen van Bredase industriële ondernemers over productie is iets minder somber dan die van hun landelijke collega s: de ondernemers in de industrie in Nederland verwachten voor de komende drie maanden een stagnatie van de productie. De cijfers over de bedrijfsactiviteit geven medio 2003 weliswaar een aarzelend herstel te zien, maar de vraag blijft hoe de onzekere economische situatie uit zal gaan werken op de conjunctuurgevoelige economie van West-Brabant. De early warners die betrekking op de uitgifte van kantorenlocaties en bedrijventerreinen zijn voor 2004 negatief gestemd. De leegstand aan kantoren is toegenomen, de opname aan kantoorruimte vertoont een dalende trend en ook de uitgifte aan bedrijventerreinen ligt onder het gemiddelde van de afgelopen jaren. De enige early warner die nog een positief beeld te zien geeft is de vraag/aanbodverhouding. Door de toename van de werkloosheid en de afname van het aantal vacatures zijn er nog maar in een beperkt aantal sectoren problemen bij het aantrekken van personeel. De meeste lokale basiscondities geven een relatief gunstig beeld voor Breda. Breda heeft een zeer gediversificeerde economie. Het lijkt er echter op dat dit voordeel de laatste jaren tenietgedaan wordt door de lage kennisintensiteit van het Bredase bedrijfsleven. Daarnaast blijkt Breda een aantrekkelijke woongemeente te zijn voor de hogere inkomens en personen met een hoog opleidingsniveau. Met de komst van de HSL en de ontwikkeling van het stationsgebied kan Breda in de nabije toekomst beschikken over hoogwaardige kantoorlocaties. Het economisch succes van Breda lijkt bepaald te gaan worden door de wijze waarop Breda er in slaagt hoogwaardige bedrijvigheid aan te trekken die het kennisprofiel van de stedelijke economie versterkt en die aansluit bij het onderwijsniveau van de Bredase bevolking. Een aantal vestigingscondities zoals het hoogwaardige woonmilieu en het positief gewaardeerde ondernemingsklimaat kunnen daarbij in het voordeel van Breda werken. 14

15 Economische Barometer Breda 2004 Barometerscores 2004 Indicatoren Stand indicatoren 1. Landelijke economische ontwikkelingen: Economische groei Werkgelegenheidsontwikkeling Werkloosheidsontwikkeling Early warners Producentenvertrouwen Bredase bedrijfsleven Vraag/aanbodverhouding arbeidsmarkt Uitgifte bedrijventerrein Opname (nieuwe) kantoorruimte Opname/aanbod kantorenmarkt Huurprijs toplocaties /+ -/ /+ 3. Lokale basiscondities Diversificatie-index Aantrekkelijkheidsindex NYFER Onderwijsniveau beroepsbevolking Kennisintensiteit Bredase bedrijfsleven Voorraad bedrijventerreinen Nieuwbouwprojecten kantoren Bereikbaarheid Ondernemingsklimaat zeer positief + positief 0 neutraal - negatief -- zeer negatief 15

16 Economische Barometer Breda 2004 De uitdaging De barometer kan aanleiding geven tot doemdenken. Een periode van economische achteruitgang wordt verlengd door de wijze waarop mensen omgaan met economische berichtgeving. In slechte tijden valt vooral negatief nieuws op en worden lichtpunten stelselmatig genegeerd; in goede tijden zijn we vooral gevoelig voor goed nieuws. De barometer toont aan dat Breda momentum verliest. We blijven achter bij steden als Den Bosch, Maastricht, Zwolle, Rotterdam en Amsterdam. Daarnaast zien we dat het beschermingsschild van de economische diversificatie in Breda deze keer niet werkt. Breda laat een oververtegenwoordiging aan werkgelegenheid op lagere opleidingsniveaus zien. De uitbreiding van de Europese Unie met enkele voormalige Oostbloklanden kan het huidige concurrentievermogen van Nederland op deelgebieden aantasten. Het in het najaar van 2003 afgesloten centraal akkoord tussen overheid, werkgevers en werknemers en de economische lichtpuntjes in Duitsland kunnen de negatieve gevolgen van bovenstaande tendens wellicht keren. De vraag is natuurlijk of we in Breda de economische storm over ons moeten laten heenkomen of dat slechtere economische omstandigheden een mogelijkheid geven om een sprong te maken. In slechte tijden gaan mensen in het algemeen creatiever om met de bestaande middelen. Breda heeft voldoende mogelijkheden om aansluiting te vinden met de kopgroep. Breda is tenslotte gunstig gelegen in de Benelux en de komst van de shuttle kan van Breda een belangrijk ontmoetingscentrum maken. Daarnaast heeft de nationale overheid het idee van Nederland, Kennisland nieuw leven ingeblazen met de inrichting van een kennisplatform. Het bevorderen van het innovatief vermogen in het MKB krijgt nu meer dan normale aandacht. Zoals uit de barometer is op te maken blinkt Breda niet uit als het gaat om innovatief vermogen. De OECD schrijft in de paper: The policy agenda for growth (an overview of the sources of economic growth in OECD countries : The quality of the labour force, as seen in education and skills, also has measurable effects on growth. Currently, the working-age populations of most OECD countries have between 10 and 14 years of education per capital,compared with about 7 and 11 years in This improvement in education is estimated to have increased GDP per capita in the range of 10 to 20 per cent, bringing high returns to individuals but also for society as a whole. Evidence shows a strong link between research and development (R&D) and growth. Business-sector R&D has the most direct influence on growth, largely because it is often research with an immediate objective to improve productivity. OECD evidence shows that increases in business-sector R&D between the 1980s and 1990s boosted output per capita by over 1 per cent. Public sector research understandably has a more complex relationship with growth as it is less focussed on commercial applications but is nevertheless often the generator of important basic knowledge and often works in tandem with commercial enterprise. Indeed, much of R&D policy now focuses on improving the link between the public and private sector research. Bovenstaand citaat laat zien dat aandacht voor scholing en voor research and development leidt tot een hogere economische groei en welvaart. De vraag die blijft is wat we precies moeten verstaan onder innovatie en innovatief vermogen. Onlangs is Prof. D.Jacobs (universiteit van Groningen) de discussie gestart of innovatie gelijk is aan het toevoegen van een extra functionaliteit aan een al niet volledig gebruikte machine of dat er meer toegevoegde waarde ontstaat door de creatieve industrie in Nederland te stimuleren. DJ Tiësto is misschien wel een grotere waardecreator dan de technicus. In Breda zijn kennisinstituten, heeft de beroepsbevolking een relatief hoog opleidingsniveau en zijn er voldoende instellingen die het innovatief vermogen van organisaties op een hoger peil willen brengen. De vraag is: slaan we de handen ineen in een poging het innovatief vermogen van het Bredase bedrijfsleven op een hoger plan te brengen of wachten we af? 16

17 Economische Barometer Breda Algemeen beeld Bredase economie Het conjuncturele beeld voor 2003 en 2004 is verre van rooskleurig. Nederland ondervindt net als andere Europese landen de gevolgen van de recessie. In een aantal landen is in de eerste helft van 2003 sprake van krimp. De tweede helft van 2003 wordt naar verwachting gekenmerkt door een licht herstel van de wereldeconomie, met name gevoed vanuit de Verenigde Staten. Het CPB verwacht evenwel nog niet dat de Nederlandse economie hier in 2004 ten volle bij aan kan sluiten. De door het CPB geraamde BBP-groei van 1% blijft achter bij het Europees gemiddelde. In 2003 en 2004 heeft Nederlands de laagste groei van alle Europese landen. De verwachting is dat Nederland pas in 2005 weer op Europees niveau komt. De werkloosheid loopt in 2004 op naar personen. De nieuwe ramingen geven voor de werkgelegenheids- en werkloosheidsontwikkeling een behoorlijke bijstelling voor de periode Bij deze raming hoort een afnemende werkgelegenheidsomvang van 0,8% in 2003 en van -0,5% in Voor 2003 voorziet het CPB landelijk een toename van 41% van de werkloze beroepsbevolking en voor 2004 een toename van 27% Hierdoor kan niet langer gesproken worden van een gespannen situatie op de arbeidsmarkt. Volgens cijfers van het CBS is in het derde kwartaal van 2003 voor het eerst sinds een jaar sprake van een lichte groei van de Nederlandse economie. Na een forse krimp in de drie voorgaande kwartalen was nu sprake van een groei van 0,1 procent. Ten opzichte van hetzelfde kwartaal In het derde kwartaal van 2002 is de Nederlandse economie nog wel met 1,1 procent gekrompen. In het licht van de verslechterde en onzekere economische situatie moeten ook de resultaten van de derde Economische Barometer van Breda bezien worden. De barometer laat wel zien, dat de huidige economische neergang onvoldoende verklaring geeft voor het minder presteren van de Bredase economie. In het verleden stond in Breda een gediversificeerde economie zonder uitgesproken specialisaties garant voor een stabiele economische ontwikkeling. In economische slechtere tijden was de Bredase economie minder kwetsbaar. Verontrustend is dat de huidige economische recessie juist wel extra negatief uitwerkt op de Bredase economie. De werkgelegenheid neemt niet alleen af, maar de afname is ook groter dan het gemiddelde van de grote steden in Nederland. De werkloosheid neemt daarentegen juist extra toe in Breda. Verschillende lokale basiscondities zijn nog wel positief voor Breda. Het woon- en leefklimaat is prettig. Het opleidingsniveau van de beroepsbevolking is relatief hoog. Het inkomensniveau ligt ruim boven het gemiddelde van de G30. De waardering van het bedrijfsleven voor het ondernemingsklimaat van Breda is duidelijk hoger dan gemiddeld in de G30. Als gevolg van de globalisering en het wegvallen van de Europese grenzen ligt Breda niet meer aan de periferie van Nederland maar in het hart van de Benelux. Bredase ondernemers noemen vaker dan in het verleden de ligging en bereikbaarheid van Breda als belangrijke vestigingsplaatsfactor. 17

18 Algemeen Beeld Bredase Economie Verschillende (Benelux)-hoofdkantoren hebben de afgelopen periode gekozen voor Breda als vestigingslocatie. Toch zijn de gunstige randvoorwaarden voor Breda van onvoldoende gewicht gebleken om de economische neergang te kunnen weerstaan. De meeste economische sectoren laten een flinke afname van de werkgelegenheid te zien. Bredase ondernemers blijven somber over de economische situatie. De totale marktsituatie wordt negatiever ingeschat; alleen in de zakelijke dienstverlening wordt ( van de drie onderzochte sectoren) de totale marktsituatie nog licht positief beoordeeld. De werkgelegenheid staat onder druk en ondernemers zien weinig problemen meer bij het opvullen van vacatures. Ondernemers in de industrie zijn het minst positief gestemd. Missie: Versterken van de economische positie van Breda in een steeds groter wordende regio Prestatie-indicatoren: 1. Producentenvertrouwen 2. Werkgelegenheidsgroei 3. Diversificatie-index 4. Werkgelegenheidsfunctie Breda 5. Aantal starters 6. Marktoriëntatie bedrijven 7. Evenwichtige vraag/aanbodverhouding 8. Afstemming opleidingsniveau beroepsbevolking/vraag arbeidsmarkt 9. Werkloosheid 10. Inkomensniveau 11. Waardering ondernemingsklimaat 12. Pendelsaldo 18

19 Economische Barometer Breda Inleiding Dit hoofdstuk gaat in op de economische positie van Breda vergeleken met andere grote steden, en op trends die hierbij te onderscheiden zijn. Hiertoe zullen enerzijds de actuele werkgelegenheidsontwikkelingen en de arbeidsmarktontwikkelingen worden geanalyseerd. Anderzijds zullen ook de meer structurele randvoorwaarden voor economische groei nader worden bekeken. In de volgende paragraaf wordt ingegaan op de economische stemming en worden de werkgelegenheidssituatie in Breda en de groei hiervan in de laatste jaren beschreven. Paragraaf 1.3 geeft de situatie van de arbeidsmarkt weer van zowel de stad Breda als de regio Breda. In paragraaf 1.4 wordt ingegaan op het inkomensniveau in Breda. De volgende twee paragrafen van dit hoofdstuk gaan in op de sociaal-economische randvoorwaarden die van belang zijn voor economische groei: aantrekkelijkheid als vestigingsplaats en het ondernemingsklimaat. Hierbij spelen factoren als leefbaarheid, veiligheid, inkomen, uitkeringsafhankelijkheid, armoede en dergelijke een rol. Tenslotte wordt ingegaan op de woon-werkrelaties van Breda met andere gebieden Economische structuur en werkgelegenheid Indicatoren Producentenvertrouwen Werkgelegenheidsgroei Diversificatie-index Aantal starters Werkgelegenheidsfunctie Breda Marktoriëntatie bedrijven Bronnen: Avans Hogeschool, Afdeling onderzoek en Informatie, Lisa Producentenvertrouwen Sinds 1954 vraagt het Centraal Bureau voor de Statistiek aan ondernemers via een enquête naar de ontwikkeling van hun bedrijf. In eerste instantie was de categorie ondernemers beperkt maar sinds 1985 bevraagt het CBS de gehele industrie. Deze maande lijkse en kwartaalenquêtes staan bekend onder de naam producentenvertrouwen. De HEAO Breda van de Avans Hogeschool voerde in het kader van de vulling van de Bredase Economische Barometer onderzoek uit naar het producentenvertrouwen in Breda. In afwijking van het landelijke onderzoek heeft de HEAO gekozen voor een onderzoek naar de mening van ondernemers uit de drie genoemde sectoren (industrie, logistieke bedrijven en zakelijke dienstverlening). De bedrijven hebben een voor hun sector toegesneden vragenlijst ontvangen. De samenstelling van de vragen is zodanig dat de antwoorden een beeld geven van de mening van de respondenten over hun huidige bedrijfsactiviteiten en de bezettingsgraad. Daarnaast zijn ze gevraagd hun oordeel te geven over de toekomstige bedrijfsactiviteiten. Als laatste onderdeel is gevraagd naar verwachte knelpunten zoals moeilijk vervulbare va- 19

20 Algemeen Beeld Bredase Economie catures. Ook in 2003 hebben zowel in het voorjaar als in het najaar peilingen onder Bredase ondernemers plaats gevonden. In totaal zijn er nu vijf metingen geweest, waardoor bewegingen in kaart gebracht kunnen worden. Industrie Het producentenvertrouwen in Nederland, de stemmingsindicator van de ondernemers in de industrie, is in november 2003 iets afgenomen ten opzichte van oktober. De landelijke stemmingsindicator van de ondernemers in de industrie is echter wel aanzienlijk verbeterd ten opzichte het dieptepunt in juni van Dit blijkt uit cijfers van het CBS. Rapportcijfers Bredase industrie 7,5 7 6,5 rapportcijfers 6 5,5 5 4,5 4 okt-01 apr-02 okt-02 apr-03 okt-03 Bezettingsgraad Huidig Toekomst Bron: Onderzoek Producentvertrouwen Avans Hogeschool Overeenkomstig het landelijke beeld, zijn ook de Bredase ondernemers niet positief gestemd over hun bedrijfsactiviteiten. De stemming is wel positiever dan in het voorjaar van De beoordeling van de bezettingsgraad, de toekomstverwachtingen en vooral de huidige bedrijfsactiviteit zijn hoger dan een half jaar geleden. Een vergelijking met het najaar van 2002 geeft een wisselend beeld te zien. De Bredase industriële ondernemers beoordelen de bezettingsgraad lager dan een jaar daarvoor, maar de huidige bedrijfsactiviteit en ook de verwachtingen voor de toekomst worden positiever gewaardeerd. De industriële ondernemers ondervinden nauwelijks nog problemen bij het vervullen van vacatures. Logistiek Het beeld in de Bredase logistieke sector wijkt niet veel af van dat in de industrie. De bezettingsgraad scoort nog net een zes. De andere stemmingsindicatoren, huidige activiteit en de toekomstverwachtingen, scoren lager dan een zes. Verontrustend daarbij is dat inschatting van het toekomstperspectief een dalende lijn vertoont. Het niveau van de bedrijfsactiviteit was het laagst in het voorjaar van 2003, maar lijkt zich eind 2003 te herstellen. 20

21 Economische Barometer Breda 2004 Rapportcijfers Bredase logistieke bedrijven 7 6,5 rapportcijfers 6 5,5 5 4,5 4 okt-01 apr-02 okt-02 apr-03 okt-03 Bezettingsgraad Huidig Toekomst Bron: Onderzoek Producentvertrouwen Avans Hogeschool Zakelijke dienstverlening De bedrijven in de zakelijke dienstverlening zijn nog het meest het meest positief gestemd. De beoordeling van de bezettingsgraad is weliswaar lager dan vorig jaar, maar met 6,5 is de zakelijke dienstverlening de enige economische sector die boven normaal scoort. Rapportcijfers Bredase bedrijven in de zakelijke dienstverlening 7,5 7 6,5 rapportcijfers 6 5,5 5 4,5 4 okt-01 apr-02 okt-02 apr-03 okt-03 Bezettingsgraad Huidig Toekomst Bron: Onderzoek Producentvertrouwen Avans Hogeschool De tevredenheid over de huidige bedrijfsactiviteiten is lager dan een jaar gelden, maar wel lijkt evenals in de andere economische sectoren in het voorjaar van 2003 het diepte- 21

22 Algemeen Beeld Bredase Economie punt te zijn bereikt. De ondernemers in de zakelijke dienstverlening zijn wat betreft hun toekomst een stuk optimistischer dan in het voorjaar van Ook vergeleken met een jaar geleden is de zakelijke dienstverlening positiever over de toekomst. Conclusie Gemiddeld laten de stemmingsindicatoren van het producentenvertrouwenonderzoek in het najaar van 2003 een lichte verbetering zien ten opzichte van het voorjaar. Daarbij kan gesproken worden van een broos herstel. Met name in de logistieke sector is er nog niet echt sprake van een verbetering van de situatie. Vergeleken met een jaar geleden is gemiddeld over de drie sectoren bekeken de bezettingsgraad en de huidige bedrijfsactiviteit gedaald. De Bredase ondernemers zijn eind 2003 wel iets positiever over de toekomst gestemd dan eind Werkgelegenheid: structuur en ontwikkeling Breda telde in banen. Hiermee is er voor het tweede jaar sprake van een daling van de werkgelegenheid. In één jaar zijn er in Breda ruim banen verdwenen. Werkgelegenheidsontwikkeling Breda Bron: Vestigingenregister Onderzoek en Informatie De Nederlandse economie heeft tot eind 2001 een zeer gunstige ontwikkeling doorgemaakt. De economische groei bedroeg in deze periode landelijk meer dan 3%. Dit beeld is inmiddels sterk gewijzigd. In 2001 is de economische groei verminderd en in 2002 is zij vrijwel tot stilstand gekomen. In 2003 verkeert Nederland officieel in een recessie, welke onder andere tot uiting komt in een krimp van de economie met 1,2% in het 2e kwartaal van Een krimp van de economie is in Nederland voor het laatst gemeten in de periode Het Centraal Planbureau geeft in haar Macro Economische Verkenningen 2004 van september 2003 wederom neerwaarts bijgestelde in- 22

23 Economische Barometer Breda 2004 zichten ten aanzien van het buitenlandbeeld en op basis daarvan een nieuwe raming voor de Nederlandse economie. De afname van het aantal banen is nu toegenomen tot ruim twee procent (- 2,0%). In de periode kende de Bredase werkgelegenheid een gemiddelde groei van 0,6%. Groei en afname werkgelegenheid Onderstaande figuur laat zien, dat in de meeste economische secties sprake is van een afname van de werkgelegenheid. Alleen onderwijs en in mindere mate gezondheids- en welzijnszorg en horeca laten nog een groei van het aantal banen zien. In tegenstelling tot het voorgaande jaar is nu niet alleen de marktsector, maar ook bij de overheid sprake van een afname van het de werkgelegenheid. Werkgelegenheidsontwikkeling Breda naar economische activiteit Overige diensten Gezondheids- en welzijnszorg Onderwijs Openbaar bestuur en overheid Zakelijke dienstverlening Financiele instellingen Vervoer/opslag/communicatie Horeca Handel en reparatie Bouwnijverheid Industrie afname BANEN toename Bron: Vestigingenregister Onderzoek en Informatie De daling van de werkgelegenheid was het afgelopen jaar het grootst bij vervoer/opslag/communicatie, financiële instellingen, handel en reparatie en industrie. Opvallend verschil met het afgelopen jaar is dat niet meer de industrie, maar dat nu vooral in de commerciële dienstverlening de werkgelegenheid het meest is afgenomen. Dynamiek werkgelegenheid De werkgelegenheidsontwikkeling is een per saldo ontwikkeling van een aantal tegengestelde bewegingen. Bij voor Breda nieuwe bedrijven zijn er het afgelopen jaar banen bijgekomen. De bestaande bedrijven die het afgelopen jaar gegroeid zijn, hebben daarnaast nog eens voor zo n nieuwe banen gezorgd. Daar tegenover staat dat er banen zijn verdwenen bij bedrijven die zijn opgeheven of die naar elders zijn verhuisd en dat er banen zijn opgeheven bij bestaande bedrijven. 23

24 Algemeen Beeld Bredase Economie In navolgende grafiek wordt de dynamiek van de werkgelegenheid voor een aantal economische secties in beeld gebracht. Dynamiek werkgelegenheidsontwikkeling naar economische sectie Overige diensten Gezondheids- en welzijnszorg Onderwijs Openbaar bestuur en overheid Zakelijke dienstverlening Financiele instellingen Vervoer/opslag/communicatie Horeca Handel en reparatie Bouwnijverheid Industrie Afname bestaande bedrijven afname BANEN toename Opgeheven vestigingen Nieuwe vestigingen Toename bestaande bedrijven Bron: Vestigingenregister Onderzoek en Informatie Opvallend is de grote dynamiek in de zakelijke dienstverlening en handel en reparatie. In deze economische secties zijn er veel banen verdwenen, maar toch ook weer veel nieuwe banen bijgekomen. Ondanks de economisch slechtere tijden zijn er in de zakelijke dienstverlening toch nog zo n 800 banen bijgekomen bij voor Breda nieuwe bedrijven en is de werkgelegenheid bij bestaande (groeiende) bedrijven zelfs met toegenomen. Daarentegen zijn er in deze sectie bijna banen verdwenen bij opgeheven vestigingen en zijn er 850 minder banen als gevolg van een daling bij bestaande bedrijven. Breda beschikt over een gediversificeerde economie. Van de G30 is Breda van alle GSBgemeenten met een score van 85 het meest gediversificeerd. In het verleden stond de gediversificeerde economie van Breda garant voor een stabiele economische ontwikkeling. In tijden van hoogconjunctuur was de economische ontwikkeling in Breda minder voorspoedig dan elders, terwijl bij een laagconjunctuur Breda juist minder last had van de economische neergang. Uit de resultaten van deze barometer blijkt dat de huidige economische recessie juist wel extra negatief doorwerkt op de Bredase economie. 24

25 Economische Barometer Breda 2004 Diversificatie-index G30 gemeenten 2002 B reda Haarlem Dordrecht 's-h ertogenbosch Zaanstad Lelystad Tilburg Enschede D eventer A m ersfoort H engelo (O v ) Eindhoven R o tte rd a m M a a s tricht Alkm aar Heerlen Schiedam Zwolle Em m en Nijm egen Venlo Helmond Almelo Utrecht Arnhem Amsterdam Groningen Leeuwarden Leiden Den Haag Bron: Lisa, bewerking Onderzoek en Informatie Starters Starters in Breda per sector Agrarische sector 5 1 Industrie Logistiek Consumentendiensten Zakelijke diensten Kwartaire sector Totaal Bron: Vestigingenregister Onderzoek en Informatie Starters leveren een belangrijke bijdrage aan de lokale economische dynamiek. Ondanks de economisch slechtere tijden is het aantal starters in Breda in 2003 nog (licht) toegenomen; van 802 naar 809. De startende bedrijven hebben gezorgd voor ruim banen in Breda. 25

26 Algemeen Beeld Bredase Economie Het aantal starters is het grootst in de zakelijke diensten en de consumentendiensten. Vergeleken met 2002 is de toename van het aantal starters het grootst in de logistiek en de consumentdiensten. Het aantal starters is afgenomen in de kwartaire sector. Met name in de gezondheidszorg is het aantal starters afgenomen. Werkgelegenheidsfunctie Breda Het belang van de werkgelegenheidsfunctie kan worden uitgedrukt in het aantal banen per 100 inwoners. Breda komt daarbij van de Nederlandse grote steden op een elfde plaats. Breda is voor het tweede achtereenvolgende jaar een plaats gezakt. Zowel Maastricht als Amsterdam zijn Breda inmiddels gepasseerd. De positie die Breda inneemt, is lager dan de rangorde naar bevolkingsomvang. Breda staat hierin op een achtste plaats. Dit betekent dat de werkgelegenheidsfunctie minder sterk is dan men qua bevolkingsomvang zou verwachten. Ook qua groei over de periode blijft Breda achter op de andere grote gemeenten en komt Breda niet verder dan de tweeëntwintigste plaats.. Bron: Lisa, Bewerking Afdeling Onderzoek en Informatie 26

27 Economische Barometer Breda 2004 Marktoriëntatie Bredase bedrijven Bijna de helft van de Bredase bedrijven (> 10 werkzame personen) is op de bovenregionale markt georiënteerd: 32% op de nationale markt en 16% op de internationale markt. De meer internationaal gerichte bedrijven behoren vooral tot de sectoren logistiek (transport en groothandel) en de industrie. Meer regionaal (en lokaal) georiënteerd zijn de consumentendiensten, zoals detailhandel en horeca, maar ook de zakelijke dienstverlening. De meeste internationaal gerichte bedrijven bevinden zich op de terreinlocaties voor transport en distributie. Voor de bedrijven op kantoorlocaties, modern gemengde terreinen en wijkwerkterreinen is de nationale markt het belangrijkst. De bovenregionale oriëntatie van veel Bredase bedrijven is ook terug te zien in reden van vestiging in Breda. Voor bedrijven die niet van oudsher in Breda gevestigd zijn (33%), zijn de ligging van Breda in Nederland en de Benelux, de bereikbaarheid en de afzetmogelijkheden de belangrijke redenen om te kiezen voor Breda als vestigingsplaats. Ten opzichte van 2000 worden de gunstige ligging in Nederland alsmede de goede afzetmogelijkheden iets vaker genoemd. Reden van vestiging in Breda traditie, van oudsher in Breda ligging in Nederland afzetmogelijkheden bereikbaarheid van Breda ligging in Benelux beschikbaarheid ruimte woonklimaat/natuur bereikbaarheid bedrijf imago Breda bereikbaarheid in Breda geen bijzondere reden situatie arbeidsmarkt gem. betrokkenheid gunstige huisvesting anders Bron: Bedrijvenenquête De ligging van Breda in Nederland en de bereikbaarheid van Breda is met name belangrijk voor bedrijven op de kantoorlocaties in het Centrum en de Stadsrand. De ligging van Breda in de Benelux wordt vooral belangrijk gevonden door de bedrijven op de stedelijke assen en op de transport- en distributielocaties. De bedrijven op de stedelijke assen en de verspreid over de stad gelegen bedrijven vinden de gunstige regionale en lokale afzetmogelijkheden relatief vaak belangrijk. Het aantal Benelux-vestigingen geeft een indicatie voor het belang van de Benelux-markt voor Breda. Uit de gegevens van REWIN blijkt dat zich in de periode medio 2003 in 27