Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent. Academiejaar Masterproef van de opleiding Master in de rechten.

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Freya Van Langenhove (studentennummer: ) Promotor: prof. dr. I. Claeys Commissaris: S. Heirbrant

2

3

4

5 VOORWOORD In de basiscursus verbintenissenrecht wordt de valse oorzaak slechts kort behandeld omdat het in the big picture van het verbintenissenrecht louter een voorwaarde is van één van de geldigheidsvereisten van de verbintenis. Zo gezien verhoudt de valse oorzaak zich tot het grote geheel van het verbintenissenrecht zoals een kleine ster zich verhoudt tot het heelal. Doch is elke ster, hoe klein ook, het bestuderen waard. Dat merkte ik tijdens mijn onderzoek naar de inhoud van het begrip valse oorzaak. Ik ontdekte dat er een schat aan redeneringen schuilgaat achter de valse oorzaak en dat de valse oorzaak werkelijk een interessante constructie is. Hoewel het een leerzaam proces was, bleek het niet eenvoudig om deze constructie te doorgronden. Gelukkig kon ik tijdens dergelijke uitdagende momenten steun ontvangen van verschillende prachtige mensen die ik hier dan ook graag wil bedanken voor hun betrokkenheid en vertrouwen. Dank ook aan mijn promotor en commissaris voor de kans dit interessante onderwerp te bestuderen. Overijse, 15 juni I -

6 - II -

7 INHOUDSTAFEL Voorwoord... I Inhoudstafel... III Inleiding Algemeen... 4 Trapsgewijs komen tot een verbintenis... 4 Basisbeginselen Contractvrijheid Obligatoire kracht van overeenkomst Consensualisme... 7 Soorten overeenkomsten Eenzijdige en wederkerige overeenkomsten Overeenkomsten ten bezwarende titel en om niet Vergeldende en kanscontracten Artikel 1108 BW... 9 Inleiding... 9 Toestemming Gebreken Essentiële dwaling Rechtsdwaling Bedrog Veinzing Verhinderende dwaling Verhinderende dwaling omtrent de oorzaak van de verbintenis Oorzaak: Motor van de verbintenis Mosterd gehaald bij Domat Oorzaakvereiste erkend in rechtspraak III -

8 2.3.3 Kritiek op het oorspronkelijke oorzaakbegrip Reactie op deze kritiek De Romeinse causa Naar een nieuwe invulling van de oorzaak Traditioneel Modern Vereisten van de oorzaak Bestaan Abstracte verbintenis Geoorloofd Niet vals Conclusie Traditionele opvatting valse oorzaak: met intern oorzaakbegrip Inleiding Wetgeving Rechtsleer Oorspronkelijk Domat Feitelijke dwaling Rechtsdwaling Pothier Traditionele opvatting Dwaling met betrekking tot de oorzaak Schijnoorzaak Onderscheid met de essentiële dwaling omtrent de zelfstandigheid van het voorwerp Bewijs Sanctie Enkele rechtsgeleerden De Page Baudry-Lacantinerie IV -

9 Laurent Rechtspraak Conclusie Valse oorzaak vandaag Inleiding Moderne invulling valse oorzaak Wordt afscheid genomen van monistisch oorzaakbegrip? Conclusie Bespreking Cassatiearrest van 14 januari Inleiding Feitelijke bespreking en juridische analyse arrest Analyse Hof van Beroep Analyse Hof van Cassatie Bedenkingen Conclusie Eindconclusie Bibliografie... i - V -

10 - 1 -

11 INLEIDING De oorzaak is volgens artikel 1108 van het Burgerlijk Wetboek 1 één van de vier geldigheidsvereisten van een verbintenis. Iedereen kent de vereiste wel dat de oorzaak van een verbintenis niet vals mag zijn. Wanneer men echter eerlijk is en zich afvraagt wat die valse oorzaak eigenlijk concreet inhoudt, moet men toegeven het antwoord schuldig te moeten blijven. Daar wens ik met dit onderzoek verandering in te brengen. Ik hoop dat u na het lezen van deze masterproef een beeld heeft van wat de valse oorzaak vroeger was en vandaag is (en mogelijks in de toekomst zou kunnen zijn). Om tot dit beeld te komen en mijn algemene opzet te bereiken, werk ik in verschillende hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk is erg algemeen. Ik begin met een duiding van de structuur van een verbintenis. Vervolgens sta ik stil bij enkele basisbeginselen en tenslotte overloop ik de soorten overeenkomsten. Een goede basiskennis van het verbintenissenrecht is nodig voor een vlot begrip van de kern van dit onderzoek: de valse oorzaak. In het tweede hoofdstuk wordt artikel 1108 BW geanalyseerd. Ik zal eerst de toestemming toelichten en daarna een overzicht geven van de evolutie die het oorzaakbegrip heeft doorgemaakt. Over het oorzaakbegrip is door de tijd heen veel inkt gevloeid omdat het geen eenvoudige materie is. Desalniettemin tracht ik een heldere uitleg te verschaffen over hoe het oorzaakbegrip is gewijzigd. In het derde hoofdstuk wordt aan de hand van wetgeving, rechtsleer en rechtspraak getracht de traditionele opvatting van de valse oorzaak te achterhalen. Het is vooral de rechtsleer die hier aan bod komt. In het vierde hoofdstuk wordt nagegaan wat de invloed van het gewijzigde oorzaakbegrip is op de traditionele opvatting van de valse oorzaak. Er wordt hier ook een theorie uit de rechtsleer uiteen gezet. Met alle vergaarde informatie zal uiteindelijk in het vijfde en laatste hoofdstuk aandacht worden besteed aan een arrest van het Hof van Cassatie. Het arrest van 14 januari 2013 is interessant om te analyseren omdat het betrekking heeft op de invulling van het oorzaakbegrip en als gevolg daarvan ook op de vraag: hoe moet de dwaling met betrekking tot de determinerende beweegredenen vandaag gesanctioneerd worden? 1 Verder: BW

12 - 3 -

13 1. ALGEMEEN TRAPSGEWIJS KOMEN TOT EEN VERBINTENIS Ieder mens komt dagelijks in aanraking met een ontelbaar aantal natuurlijke feiten en feitelijke handelingen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de klimatologische veranderingen of aan de glimlach van een vreemde. Aan deze feiten worden geen rechtsgevolgen verbonden. Hieraan gerelateerd, doch een trap hoger op de juridische ladder der gebondenheid, bevinden zich de rechtsfeiten. 2 Dit zijn gebeurtenissen die rechtsgevolgen hebben omdat ze aan een (of meerdere) rechtsregel(s) beantwoorden waarvan de toepassingsvoorwaarden zijn verenigd. 3 Men onderscheidt twee typen rechtsfeiten. Er zijn enerzijds gebeurtenissen die niet door het rechtssubject zijn gewild en die ongewilde rechtsgevolgen met zich meebrengen omdat nu eenmaal aan de toepassingsvoorwaarden van een rechtsregel is voldaan. Voorbeeld: De geboorte in hoofde van het (levend en levensvatbaar) kind. Er zijn anderzijds ook gebeurtenissen die wel door een rechtssubject zijn gewild, maar waaraan door de erop toepasselijke rechtsregels andere rechtsgevolgen worden toegekend dan de gevolgen die het rechtssubject vooraf in gedachten had. Voorbeeld: Een snelheidsovertreding in hoofde van de bestuurder die een ongeval veroorzaakt en dit in de hypothese waarin dat ongeval schade berokkent bij de passagier, terwijl de bestuurder enkel de bedoeling had om met zijn sportauto indruk te maken op deze passagier. Na de feiten en rechtsfeiten, zijn we aanbeland bij de rechtshandelingen die op de derde trede staan. 4 Dit zijn handelingen die door een rechtssubject worden gesteld met het oog op het bekomen van bepaalde rechtsgevolgen, die op basis van de toepasselijke rechtsregels verbonden zijn aan de desbetreffende handeling, omdat de toepassingsvoorwaarden door de handeling vervuld zijn. 5 Er bestaan eenzijdige en meerzijdige rechtshandelingen. 2 J. GHESTIN., Traité de droit civil. La formation du contrat, II, Parijs, L.G.D.J, 1993, 1. 3 L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 8. 4 J. GHESTIN., Traité de droit civil. La formation du contrat, II, Parijs, L.G.D.J, 1993, 1. 5 L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000,

14 Bij eenzijdige rechtshandelingen is het initiatief van één rechtssubject voldoende om de door hem gewenste rechtsgevolgen in het leven te roepen. Voorbeeld: Een testament Een meerzijdige rechtshandeling vereist het initiatief van minstens twee rechtssubjecten om de door hen beoogde rechtsgevolgen teweeg te brengen. Voorbeeld: Een koopovereenkomst Wanneer een rechtssubject een rechtshandeling stelt die alle voorwaarden van artikel 1108 van het Burgerlijk Wetboek vervult, komt een juridisch afdwingbare verbintenis tot stand. Een verbintenis is het hoogst haalbare niveau op de juridische ladder. 6 Het is een rechtsverhouding tussen minstens twee rechtssubjecten waarbij de ene jegens de andere een vorderingsrecht krijgt. 7 Krachtens dat vorderingsrecht kan het ene rechtssubject aanspraak maken op een bepaalde gedraging van de andere partij. Deze gedraging bestaat uit een doen, geven of laten. 8 De bron van een verbintenis, zijnde hetgeen de verbintenis doet ontstaan, is een overeenkomst, de wet, de eigen daad van de schuldenaar (die uiteenvalt in het oneigenlijk contract, het misdrijf en het oneigenlijk misdrijf) of de eenzijdige rechtshandeling. 9 Alle verbintenissen zijn per definitie rechtshandelingen, maar omgekeerd geldt dat niet. Het bestaan van een verbintenis is voor derden een rechtsfeit. Bij het bepalen van hun gedraging moeten derden rekening houden met het bestaan van de verbintenis, maar de interne gevolgen zijnde de aanspraken van de verbintenis werken enkel tussen de betrokken rechtssubjecten. Dit is de regel van de relativiteit van de verbintenis. 10 Teneinde een goed begrip van de kern van dit onderzoek te verzekeren, volgen nu enkele basisbeginselen en een opsomming van de belangrijkste soorten overeenkomsten. 6 Zo komen we tot de vijfde en laatste trede van de imaginaire trap. 7 S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, 4. 8 Artikel 1101 BW. 9 Artikel 1370 BW; L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 13; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, Artikel 1165 BW

15 BASISBEGINSELEN CONTRACTVRIJHEID Contractvrijheid betekent dat men zelf kiest om al dan niet te contracteren. 11 Verder impliceert de contractvrijheid ook dat men vrij is te bepalen met wie men in zee gaat en dat de partijen de inhoud van de overeenkomst mogen regelen. 12 De contractvrijheid wordt wel beperkt en dat door de regels van openbare orde en goede zeden enerzijds en de regels van dwingend recht anderzijds. Artikel 6 BW bepaalt dat partijen bij overeenkomst geen afbreuk mogen doen aan de wetten die de openbare orde en de goede zeden betreffen. Regels zijn van openbare orde wanneer ze de essentiële belangen van de Staat of de gemeenschap raken of in het privaatrecht de juridische grondslagen vastleggen waarop de economische of morele orde van de maatschappij rust. 13 In deze definitie ligt ook het begrip goede zeden vervat. Deze regels beschermen het algemeen belang en de miskenning ervan leidt tot absolute nietigheid. 14 De regels van dwingend recht beschermen private belangen van zwakke rechtssubjecten. 15 Miskenning wordt gesanctioneerd met een relatieve nietigheid. Het grote onderscheid tussen de absolute en relatieve nietigheid betreft het belang dat wordt beschermd door de overtreden rechtsregel. 16 De absolute nietigheid kan door alle belanghebbenden worden opgeworpen, ook ambtshalve door de rechter. Bij de relatieve nietigheid kan alleen de beschermde persoon de nietigheid opwerpen. De rechter kan zelf altijd controleren of een beding artikel 6 BW naleeft. Artikel 6 BW wordt in artikel 1133 BW verder ontwikkeld. 11 J. GHESTIN., Traité de droit civil. La formation du contrat, II, Parijs, L.G.D.J, 1993, 35; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, Cass. 9 december 1948, Pas. 1948, I, S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, Cass. 6 december 1956, Pas. 1957, S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005,

16 1.2.2 OBLIGATOIRE KRACHT VAN OVEREENKOMST Artikel 1134 BW poneert dat een verbintenis uit overeenkomst - dit is een meerzijdige rechtshandeling - strekt tot wet: Alle overeenkomsten die wettig zijn aangegaan, strekken degenen die deze hebben aangegaan, tot wet. Zij kunnen niet herroepen worden dan met hun wederzijdse toestemming of op de gronden door de wet erkend. Zij moeten te goeder trouw worden ten uitvoer gebracht. 17 Dit beginsel biedt partijen rechtszekerheid CONSENSUALISME Een overeenkomst komt solo consensu tot stand, dit betekent door de loutere wilsovereenstemming van de partijen om een contract te doen ontstaan. 19 In beginsel gelden er geen vormvereisten. Omwille van het bewijs kan men desalniettemin ervoor opteren om de overeenkomst ( negotium ) 20 in een geschrift ( instrumentum ) 21 vast te leggen. De zakelijke en plechtige contracten zijn wettelijke uitzonderingen op het principe van consensualisme. 22 SOORTEN OVEREENKOMSTEN De overeenkomst is de meest courante bron van de verbintenis. Een overeenkomst is een meerzijdige rechtshandeling zodat altijd minstens twee wilsuitingen vereist zijn P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, De verbintenis zelf. 21 De drager van de verbintenis. 22 S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010,

17 1.3.1 EENZIJDIGE EN WEDERKERIGE OVEREENKOMSTEN Een overeenkomst kan eenzijdig of wederkerig zijn. 24 Een eenzijdige overeenkomst bestaat wanneer slechts ten laste van één partij verbintenissen ontstaan. 25 Voorbeeld: Bewaargeving, bruiklening of inpandgeving. Hierbij is de enige verbintenis de verplichte teruggave van de bij contractsluiting overhandigde zaak. Ook borgtocht is een voorbeeld. Een overeenkomst is wederkerig wanneer de contractpartijen zich over en weer jegens elkaar verbinden. 26 Wederkerige verbintenissen zijn onderling van elkaar afhankelijk. Eigen aan wederkerige contracten is het ruilkarakter. Voorbeeld: Huur, koop of aanneming OVEREENKOMSTEN TEN BEZWARENDE TITEL EN OM NIET Een overeenkomst is ten bezwarende titel wanneer zij voor beide partijen een economisch voordeel oplevert. 27 Elke partij is met andere woorden verplicht iets te doen, geven of laten. 28 Meestal zijn het meteen ook wederkerige overeenkomsten, maar de nadruk ligt eerder op de tegenprestatie dan op de wederkerigheid. Een overeenkomst is om niet of ten kosteloze titel wanneer een partij aan de wederpartij een voordeel verschaft zonder op een tegenprestatie te rekenen. 29 Er komt dus een voordeel toe aan slechts één partij en enkel die partij verarmt patrimoniaal. Voorbeeld: Schenking, bruiklening, kosteloze lastgeving of bewaarneming. 24 Voor het woord wederkerig wordt in Franse teksten vaak synallagmatisch gebruikt. Doch wordt in dit onderzoek geopteerd voor het gebruik van het woord wederkerig ; J. GHESTIN., Traité de droit civil. La formation du contrat, II, Parijs, L.G.D.J, 1993, 14; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, Artikel 1103 BW. 26 Artikel 1102 BW. 27 J. GHESTIN., Traité de droit civil. La formation du contrat, II, Parijs, L.G.D.J, 1993, 20; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, Artikel 1106 BW. 29 Artikel 1105 BW; J. GHESTIN., Traité de droit civil. La formation du contrat, II, Parijs, L.G.D.J, 1993,

18 1.3.3 VERGELDENDE EN KANSCONTRACTEN In een vergeldend contract verbindt elke partij zich tot iets. De prestaties waartoe ze zich verbinden, zijn van bij de contractsluiting gekend en worden tevens door de partijen als gelijkwaardig beschouwd. 30 In een kanscontract kan de gelijkwaardigheid tussen prestaties niet bij de aanvang ingeschat worden. De omvang van één van de prestaties is onzeker omdat zij afhangt van een alea, een kans van winst of verlies. Een voorbeeld van dit type overeenkomst is de lijfrente waar de prestatie afhangt van de kans van vroeg- of laattijdig overlijden van het lijf. 31 Vergeldende contracten en kanscontracten zijn beiden contracten onder bezwarende titel. Het onderscheid tussen de twee situeert zich voornamelijk bij de benadeling. Een kanscontract kan niet vernietigd worden wegens benadeling, vermits de partijen bij het aangaan aanvaard hebben dat de prestatie mogelijks niet evenwaardig zullen zijn. 2. ARTIKEL 1108 BW INLEIDING De voorbereidende werken van de Code civil zeggen over artikel 1108 BW dat het vier vereisten vaststelt voor de geldige totstandkoming van een verbintenis. 32 Bij gebrek aan één van de voorwaarden kan de verbintenis niet tot stand komen en kan de uitvoering ervan bijgevolg ook niet worden afgedwongen. 33 Artikel 1108 BW luidt: Tot de geldigheid van een overeenkomst zijn vier voorwaarden vereist: De toestemming van de partij die zich verbindt; Haar bekwaamheid om contracten aan te gaan; Een bepaald voorwerp als inhoud van de verbintenis; Een geoorloofde oorzaak van verbintenis. De vier voorwaarden werken samen en moeten dus altijd allemaal vervuld zijn. Dit betekent dat steeds een bekwaam rechtssubject een bepaalde soort overeenkomst wil tot stand brengen met betrekking tot 30 Artikel 1104 BW; J. GHESTIN., Traité de droit civil. La formation du contrat, II, Parijs, L.G.D.J, 1993, 22; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, Bij lijfrente betaalt de renteplichtige de prijs in schijven aan de verkoper of lijfrentetrekker. De rente is het bedrag dat periodiek wordt betaald en dit doorgaans zolang de verkoper leeft; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, F. BIGOT-PRÉAMENEU, Exposé des motifs, VIII, L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000,

19 een bepaald voorwerp en zijn wil hiertoe wordt ingegeven door een oorzaak, zijnde het doel dat hij wil bereiken. Een essentieel concept in het verbintenissenrecht is de wilsuiting. De wilsuiting is de veruitwendiging van de toestemming om een bepaalde verbintenis aan te gaan omtrent een bepaald voorwerp. Deze toestemming wordt gedetermineerd door de oorzaak. 34 De toestemming en de oorzaak zijn dan ook haar twee bestandsdelen. De wilsuiting kan uitdrukkelijk of impliciet gebeuren. 35 Oorzaak Een individu, beïnvloed door persoonlijke motieven, verlangt een bepaald doel te bereiken. Wilsuiting Toestemming Het individu engageert zich om dat bepaald doel te bereiken. Instemmen om zich te verbinden jegens een ander rechtssubject gebeurt met een bepaald doel dat een rechtssubject meent te kunnen bereiken via die verbintenis. Een verbintenis is dus niets meer dan een middel om een bepaald doel te bereiken. De wil van iemand om zich te verbinden, is ingegeven door het verlangen een vooropgesteld resultaat te behalen. Het is duidelijk dat de oorzaak de belangrijkste voorwaarde van artikel 1108 BW uitmaakt aangezien de oorzaak de motor achter de totstandkoming van de verbintenis is. Alvorens dieper in te gaan op de oorzaak, wordt de vereiste van de toestemming toegelicht met de verschillende gebreken die haar kunnen treffen. Later zal duidelijk worden dat de kennis van deze gebreken nodig is om het concept van de valse oorzaak te kunnen afbakenen. De overige twee vereisten, zijnde de bekwaamheid en het voorwerp, worden in dit onderzoek niet behandeld H. CAPITANT, De la cause des obligations, Parijs, Dalloz, 1927, Voor een bespreking van deze overige voorwaarden, kan verwezen worden naar basiswerken zoals Algemene theorie van de verbintenis door L. CORNELIS. 36 M. FAVARD, Rapport, IX,

20 TOESTEMMING De vereiste van de toestemming houdt in dat alle betrokken partijen, met een bepaald doel in het achterhoofd, de wil hebben om zich te verbinden. 37 Het rechtssubject moet de intentie hebben om rechtsgevolgen teweeg te brengen en zijn toestemming moet gericht zijn op de partij waarmee hij wenst te contracteren. 38 De toestemming moet volwaardig zijn en dat impliceert een vrije en bewuste wil. Er kan echter heel wat verkeerd zijn met de vereiste van de toestemming zodat die slechts gedeeltelijk bestaat of gebrekkig is. 39 Dit verhindert het ontstaan van de verbintenis of beïnvloedt haar draagwijdte. Er kan ten eerste sprake zijn van een gebrekkige vorming van de wil. 40 Beide partijen willen hetzelfde en er is geen misverstand in spel, maar de wil van één van de partijen is gevormd onder invloed van een verkeerde voorstelling van de situatie of onder indruk van een externe factor. De wilsuiting is daardoor niet volwaardig omdat het vrij en bewust karakter ontbreekt. Zonder wilsgebrek zouden de partijen de overeenkomst niet of onder andere voorwaarden aangegaan zijn. Het Burgerlijk Wetboek erkent in artikel 1109 BW drie wilsgebreken: dwaling, bedrog en geweld. In artikel 1118 BW komt er ook de benadeling bij als oneigenlijk wilsgebrek. Omwille van rechtszekerheid heeft de wetgever ervoor gezorgd dat verbintenissen met een wilsgebrek geen rechtsgevolgen teweeg mogen brengen. Het slachtoffer van het wilsgebrek kan de relatieve nietigheid inroepen wanneer er geen toestemming of gebrekkige toestemming is. 41 Eens de nietigheid is bekomen, wordt de verbintenis geacht nooit te hebben bestaan. Ten tweede kan het zijn dat wat de wil lijkt te zijn, niet overeenkomt met wat de wil werkelijk is. Er is dan een opzettelijk verschil gecreëerd tussen de werkelijke en uitgedrukte wil. 42 De veinzing hoort thuis in deze categorie. Tenslotte is er de mogelijkheid tot gebrek aan wilsovereenstemming. Hier situeert men de verhinderende dwaling. 37 J. GHESTIN., Traité de droit civil. La formation du contrat, II, Parijs, L.G.D.J, 1993, 5 e.v.; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000,

21 Nu volgt een meer gedetailleerde bespreking van enkele van deze opgesomde gebreken. Ik begin met de wilsgebreken dwaling en bedrog. Het bedrog lijkt op het eerste zicht misschien niet relevant gezien het onderwerp van dit onderzoek, maar ik haal het toch aan om verder in dit hoofdstuk het onderscheid tussen de afwezigheid van oorzaak en valse oorzaak kort te kunnen illustreren. Na de wilsgebreken analyseer ik de veinzing omdat die rechtsfiguur traditioneel wordt opgevat als een situatie van valse oorzaak. Eindigen doe ik met de verhinderende dwaling waarover in de doctrine veel onduidelijkheid bestaat GEBREKEN Essentiële dwaling De dwaling is een onvrijwillig verkeerde voorstelling van de werkelijkheid omtrent een bestanddeel van de verbintenis waardoor een discrepantie ontstaat tussen de werkelijke wil en de uitgedrukte wil. 43 De wil van één partij komt door de verkeerde voorstelling gebrekkig tot stand. De partijen willen hetzelfde, maar de wil van één partij is aangetast door een dwaling. Er bestaat dus wel een wilsovereenstemming, maar de toestemming van één partij is er enkel gekomen ten gevolge van een verkeerde voorstelling. Voorbeeld: Het is zomer en Anna wil het huis van Bob kopen omwille van een bijzonder kenmerk, namelijk het state-of-the-art aircosysteem dat aanwezig is in alle kamers. Bob is akkoord om het huis te verkopen. De toestemming van Anna en Bob valt samen zodat er wilsovereenstemming is. Echter blijkt later dat het bijzonder kenmerk in de realiteit niet bestaat. Daardoor is de wil van Anna gebrekkig gevormd. Beide partijen willen wel een koopovereenkomst sluiten, maar de toestemming van Anna is aangetast door dwaling. Een dwaling komt enkel in aanmerking als wilsgebrek dat leidt tot de relatieve nietigheid indien ze essentieel is en aan drie voorwaarden voldoet: 1) Bestaan De dwaling moet bestaan op het ogenblik van de contractsluiting B. DE TEMMERMAN, F. DE LY, H. BOCKEN, en R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1994, 327; L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 44; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, 231; P. WÉRY, Droit des obligations, vol. 1: Théorie générale du contrat, Brussel, Larcier, 2011, S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005,

22 2) Zelfstandigheid van het voorwerp van de verbintenis Het eerste lid van artikel 1110 BW stipuleert deze vereiste uitdrukkelijk: 45 Dwaling is alleen dan een oorzaak van nietigheid van de overeenkomst, wanneer zij de zelfstandigheid betreft van de zaak die het voorwerp van de overeenkomst uitmaakt. Het begrip zelfstandigheid van de zaak werd in de rechtspraak oorspronkelijk zeer strikt ingevuld. Het verwees uitsluitend naar de intrinsieke kenmerken van het voorwerp van de verbintenis zodat men steeds moest nagaan wat de aard of de inhoud van de verkeerde voorstelling was. 46 Voorbeeld: Anna denkt een koopje te doen door aan een interessante prijs een massief gouden ketting te kopen. Achteraf blijkt echter dat de ketting niet massief goud is, maar slechts met een laagje goud bedekt is. Stilaan ging de rechtspraak de zelfstandigheid van het voorwerp breder invullen zodat het begrip een evolutie onderging. 47 Ook dwaling omtrent de eigenschappen van de zaak in functie van de bestemming die men aan de zaak wilde geven en dwaling omtrent verkregen rechten op de zaak werden in aanmerking genomen als zelfstandigheid van het voorwerp. Gelijkelijk aan werd de strikte interpretatie volledig verlaten. Sindsdien bestaat de zelfstandigheid van de zaak uit ieder element, iedere hoedanigheid of voorwaarde, die de dwalende partij er hoofdzakelijk toe heeft aangezet het contract te sluiten, zodanig dat zonder dat element, die hoedanigheid of die voorwaarde, de overeenkomst niet zou zijn gesloten. 48 De nadruk van de zelfstandigheid van het voorwerp verschoof dus naar het determinerend karakter van de dwaling: de dwaling moet doorslaggevend zijn. Een bijkomstige dwaling volstaat niet. Een bijkomstige dwaling is een vergissing die geen beslissende invloed heeft gehad op de toestemming van de dwalende partij F. BIGOT-PRÉAMENEU, Exposé des motifs, VIII, L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, P. VAN OMMESLAGHE, Observations sur la théorie de la cause dans la jurisprudence et dans la doctrine moderne (noot onder Cass. 13 november 1969), RCJB 1970, Cass. 8 mei 1905, Pas. 1905, I, 214; Cass. 31 oktober 1966, Arr.Cass. 1967, 301; Cass. 3 maart 1967, Arr.Cass. 1967, 829; Cass. 5 november 1976, RCJB 1979, 140, noot M. VAN QUICKENBORNE; Cass. 27 oktober 1995, Arr.Cass. 1995, 920; Brussel 17 maart 2003, TBBR 2003, 730; Rb. Hasselt 11 februari 2002, RW , 1426; A. VAN OEVELEN, Kroniek van het verbintenissenrecht, RW , 1647; S. STIJNS, B. TILLEMAN, W. GOOSSENS, B. KOHL, E. SWAENEPOEL en K. WILLEMS, Overzicht van rechtspraak. Bijzondere overeenkomsten Koop op aanneming , TPR 2008, nrs Voorbeeld: een dwaling omtrent de waarde van de zaak; R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1983,

23 Door de nieuwe invulling van het begrip werd het toepassingsgebied van de essentiële dwaling serieus uitgebreid. 50 Om de uitbreiding van het toepassingsgebied te compenseren, werd de vereiste ingevoerd dat de dwaling gemeen moet zijn aan alle bij de rechtshandeling betrokken partijen. 51 Dit betekent niet dat de dwaling moet uitgaan van beide partijen, maar dat de ene partij op de hoogte was of behoorde te zijn van het doorslaggevend belang dat door de andere partij aan een bepaald element gehecht was. 52 De partijen kunnen zelf bij het sluiten van de overeenkomst bepalen welke elementen in overweging moeten worden genomen bij de beoordeling van de zelfstandigheid van het voorwerp. 53 Binnen de groep van doorslaggevende elementen waarvan de toestemming tot contracteren afhankelijk is, wordt een onderscheid gemaakt tussen de essentiële en substantiële elementen. Voor de essentiële elementen geldt automatisch een vermoeden dat ze doorslaggevend zijn geweest voor de sluiting van de overeenkomst gelet op de aard van die overeenkomst. Het gaat dan over wat klassiek gezien belangrijke eigenschappen zijn en de normale bestemming van het voorwerp van de overeenkomst. Er wordt vermoed dat zij gemeen zijn. 54 De substantiële elementen verkrijgen dit wezenlijk karakter slechts doordat een welbepaalde contractpartij hieraan persoonlijk een determinerend belang verbindt. 55 Opdat ze gemeen zijn, moet de errans 56 er op voorhand melding van maken in het kader van zijn precontractuele spreekplicht 57. Voorbeeld: Wanneer Anna een bepaald authentiek schilderij wil kopen en dit verlangen expliciet benadrukt tijdens de onderhandelingen, moet de verkoper het authentiek karakter van het kunstwerk in kwestie bevestigen. Indien de verkoper de authenticiteit bevestigt, is die eigenschap een doorslaggevend element geworden S. RUTTEN, Dwaling m.b.t. de oorzaak: zelfstandige rechtsfiguur of fata morgana? (noot onder Brussel 30 januari 2001), RW , In de kantlijn is het interessant te vermelden dat deze inkorting van het toepassingsgebied in strijd is met de bedoeling van het concept dwaling op zich. De dwaling dient om de auteur van de vergissing te beschermen en dit staat los van de wederpartij en wat de wederpartij al dan niet wist; L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, Cass. 27 september 2007, JLMB 2008, 1171; L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, Cass. 24 april 2003, Pas. 2003, I, 873; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, B. DE TEMMERMAN, F. DE LY, H. BOCKEN, en R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1994, A. MAES, De dwaling in rechte: een nieuw paardenmiddel?, RGDC 2014, afl. 4, Errans is hij die dwaalt. 57 A. DE BOECK, Informatierechten en plichten bij de totstandkoming en uitvoering van overeenkomsten. Grondslagen, draagwijdte en sancties, Antwerpen, Intersentia, 2000, Brussel 5 november 1980, J.T. 1981,

24 De zelfstandigheid van het voorwerp, bestaande uit de determinerende beweegredenen om een verbintenis aan te gaan, moet met een subjectieve bril worden beoordeeld zodat de bedoeling van de partijen in concreto wordt onderzocht. 59 Artikel 1110 BW vermeldt in het tweede lid de dwaling omtrent een persoon: Dwaling is geen oorzaak van nietigheid, wanneer zij alleen de persoon betreft met wie men bedoelde te handelen, tenzij de overeenkomst hoofdzakelijk uit aanmerking van deze persoon is aangegaan. Dergelijke dwaling leidt enkel tot de nietigheid indien de persoon van de tegenpartij de doorslaggevende beweegreden is waarom men de verbintenis is aangegaan. De dwaling kan slaan op de identiteit van de persoon of diens hoedanigheden en kwaliteiten. 60 Indien een overeenkomst intuitu personae is aangegaan, is de identiteit van de tegenpartij per definitie een essentieel element. 61 Voorbeeld: Anna wil een facelift en zoekt daarvoor een goede dokter. Uiteindelijk vindt ze een gerenommeerde dokter waarin ze veel vertrouwen heeft. Ze boekt een afspraak. Eens in het kabinet aangekomen blijkt de facelift echter door een andere dokter gedaan te worden. Dat is niet zoals Anna het wilde. De persoon die de ingreep zou doen, was determinerend voor Anna zodat door dwaling haar toestemming tot het ondergaan van een facelift is aangetast. 3) Verschoonbaar De dwaling moet verschoonbaar zijn in hoofde van de dwalende partij. Deze vereiste staat noch in de wet, noch in de voorbereidende werkzaamheden. De vereiste is in de praktijk ingevoerd om tegenwicht te bieden aan de uitgebreide interpretatie die aan de vereiste van de zelfstandigheid van het voorwerp werd gegeven. 62 Door een extra vereiste toe te voegen aan de dwaling, slaagde men erin het toepassingsgebied een beetje in te perken. Een verschoonbare dwaling is op grond van de formulering van de artikelen 1109, 1110 en 1117 BW een vergissing 59 Dit is op grond van de theorie van de wilsautonomie; R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1983, L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, B. DE TEMMERMAN, F. DE LY, H. BOCKEN, en R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1994, Cass. 10 april 1975, RCJB 1978, 206, noot M. COIPEL

25 die ieder normaal voorzichtig redelijk persoon in gelijkaardige omstandigheden zou begaan. 63 Een onverschoonbare dwaling is geen wilsgebrek in de zin van de artikelen 1109, 1110 en 1117 BW en leidt niet tot de relatieve nietigheid. 64 Bij de beoordeling van de verschoonbaarheid van de gedraging van de errans moeten steeds twee tegengestelde belangen tegen elkaar worden afgewogen: de wilsautonomie en de rechtszekerheid. De verschoonbaarheidsvereiste streeft dan ook een evenwicht na tussen die twee belangen. 65 De wilsautonomie waarborgen vereist dat een vergissing vrij snel als dwaling wordt aanvaard ten voordele van degene die niet met volledige kennis van zaken heeft ingestemd met een rechtshandeling. Vanuit deze optiek speelt verschoonbaarheid niet. Vanaf het moment waarop iemand heeft gedwaald over een doorslaggevend element en dus niet heeft willen contracteren, moet men besluiten tot dwaling en de rechtshandeling vernietigen. Omwille van de rechtszekerheid is vereist rekening te houden met de situatie van de tegenpartij. De nietigheid van een rechtshandeling kan namelijk een uiterst onaangename verrassing zijn. Valt het te rechtvaardigen een overeenkomst te vernietigen ten gunste van iemand die eenvoudigweg niet uit zijn doppen gekeken heeft? Kan men verantwoorden de belangen van een (tegen)partij ondergeschikt te stellen aan de belangen van de dwalende partij omdat die een verkeerde voorstelling had van de situatie, hetgeen toch zijn eigen fout is? De morele beoordeling van de gedraging van de errans gebeurt steeds in concreto, rekening houdend met zijn persoonlijke omstandigheden zoals de ervaring, het inzicht, de professionele kennis en de mogelijke bijstand van een expert. 66 De rechter zal zich afvragen: zou de dwaling ook worden begaan door een normaal zorgvuldig persoon geplaatst in dezelfde concrete omstandigheden als de errans? Cass. 28 juni 1996, Arr.Cass. 1996, 664; Cass. 20 april 1978, Arr.Cass. 1978, 960; R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1983, nr. 46, Cass. 6 januari 1944, Pas. 1944, I, 133; Cass. 28 juni 1968, Arr.Cass. 1968, 1321; Cass. 10 april 1975, Arr.Cass. 1975, 87; Cass. 13 februari 1978, Arr.Cass. 1978, 705; Cass. 20 april 1978, Arr.Cass. 1978, 960; Antwerpen 1 maart 2010, NJW 2011, 579; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, Cass. 10 april 1975, RCJB 1978, 206, noot M. COIPEL. 66 Cass. 14 januari 2013, RW , afl. 9, 345, noot A. TERMONIA. 67 Cass. 10 april 1975, RCJB 1978, , noot M. COIPEL; R. BARBAIX, Zijn de algemene geldigheidsvereisten inderdaad strenger ten aanzien van schenkingen dan ten aanzien van rechtshandelingen ten bezwarende titel?, Not.Fisc.M. 2003, afl. 2-3, 46; S. RUTTEN, Dwaling m.b.t

26 a) Grondslag De grondslag van de verschoonbaarheidsvereiste is volgens het Hof van Cassatie te vinden in de wilsautonomie: iemand begaat een vergissing die iedereen zou gemaakt hebben. De persoon in kwestie wilde dus eigenlijk geen rechtsgevolgen teweegbrengen en het recht houdt daar rekening mee. Als gevolg van deze grondslag geldt de verschoonbaarheidsvereiste enkel voor de essentiële dwaling. De verschoonbaarheidsvereiste geldt niet voor de verhinderende dwaling aangezien deze in de artikelen 1109, 1110 en 1117 BW niet wordt bedoeld. 68 Bij een verhinderende dwaling is er geen wilsovereenstemming aangezien de partijen andere doelen nastreven, doch denken de partijen dat er wilsovereenstemming is. De verhinderende dwaling is een begrip dat verder in dit onderzoek wordt geduid. Een ander gevolg van de wilsleer als grondslag is dat de beoordeling in concreto gebeurt. Hoewel rechtsgeleerden, zoals DABIN en GHESTIN, het standpunt van het Hof van Cassatie over de grondslag van de verschoonbaarheidsvereiste steunen, passen de feitenrechters een in abstracto-beoordeling toe en volgt de meerderheid in de rechtsleer het Hof van Cassatie niet. 69 De meerderheid staat achter een leer die de verschoonbaarheidsvereiste stoelt op de precontractuele aansprakelijkheid (artikel 1382 BW). Wanneer een dwalende partij zich door zijn eigen onzorgvuldigheid vergist, begaat hij een fout in de zin van de artikelen 1382 en 1383 BW. Hij heeft zich dan niet gedragen als een bonus pater familias bij de totstandkoming van de overeenkomst. Deze fout wordt gesanctioneerd door het behoud van de overeenkomst. Aanhangers van deze visie hebben sterke kritiek op de wilsleer van het Hof van Cassatie. Zij keuren de inoverwegingname van subjectieve factoren van de errans af omdat dat volgens hen tot wantoestanden kan leiden. Een bekende voorstander van deze theorie, is KRUITHOF. 70 Hij meent dat de wilsleer steunt op een fictie want zeggen dat iemand met een de oorzaak: zelfstandige rechtsfiguur of fata morgana? (noot onder Brussel 30 januari 2001), RW , Cass. 5 november 1976, RCJB 1979, 143 e.v., noot M. VAN QUICKENBORNE. 69 A. VAN OEVELEN, Kroniek van het verbintenissenrecht, RW , 1648; B. DE TEMMERMAN, F. DE LY, H. BOCKEN, en R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1994, R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1983, nr. 46,

27 onverschoonbare dwaling niet dwaalt in de zin van de artikelen 1109, 1110 en 1117 BW stemt niet overeen met de werkelijkheid. De betrokkene heeft zich dan namelijk wel degelijk vergist, maar toch houdt het recht er geen rekening mee omdat het rechtssubject onvoorzichtig was. Dit probleem stelt zich niet met de precontractuele aansprakelijkheidsleer die niet op een fictie berust. Een voordeel aan de precontractuele aansprakelijkheidsleer is volgens KRUITHOF dat deze opvatting de regels van de totstandkoming van overeenkomsten harmoniseert door steeds de zorgvuldigheidsnorm te hanteren. Dit zorgt voor een eenvormige aanpak bij de beoordeling van de rechtmatigheid van precontractueel gedrag, hetgeen KRUITHOF wenselijk lijkt. Aangezien deze precontractuele aansprakelijkheid reeds in talrijke gevallen geldt - zoals bij onderhandelingen en voorstellen die finaal niet leiden tot een contract, relatief nietige overeenkomsten, incidenteel bedrog -, lijkt het KRUITHOF aangewezen elke soort dwaling te includeren in haar toepassingsgebied. 71 Volgens de precontractuele aansprakelijkheidsleer geldt de verschoonbaarheidsvereiste niet enkel voor de essentiële dwaling, maar ook voor de verhinderende dwaling. 72 Wat tevens een voordeel van de precontractuele aansprakelijkheidsleer uitmaakt, is de eenvoudigere bewijslevering voor de errans. Een laatste opvatting omtrent de grondslag van de verschoonbaarheidsvereiste gaat uit van CORNELIS. Hij is ervan overtuigd dat de verschoonbare dwaling haar grondslag vindt in de theorie van het rechtsmisbruik. Hij meent dat een rechtssubject een subjectief recht uitoefent wanneer hij een overeenkomst sluit. Indien dit rechtssubject onverschoonbaar dwaalt, wordt dat recht op kennelijk onredelijke wijze uitgeoefend. 73 Deze visie kan echter op weinig aanhang rekenen omdat het algemeen rechtsbeginsel te breed zou worden ingevuld. 71 Zelfs de verhinderende dwaling zou dan aan de hand van artikel 1382 BW gesanctioneerd kunnen worden. 72 B. DE TEMMERMAN, F. DE LY, H. BOCKEN, en R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1994, 330; P. WÉRY, Droit des obligations, vol. 1: Théorie générale du contrat, Brussel, Larcier, 2011, 235 en 240; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, 237, nr L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989,

28 b) Informatieverplichtingen De verschoonbaarheidsvereiste bevindt zich op hetzelfde terrein als de informatieinwinningsverplichting van de dwalende partij en de informatieverstrekkingsverplichting van de wederpartij. Het bestaan van de verplichting tot inwinnen van informatie zorgt ervoor dat indien een rechtssubject op voorhand onvoldoende informatie heeft ingewonnen, zijn dwaling niet verschoonbaar is. Wie zich op de dwaling beroept, moet er alles aan hebben gedaan wat van hem verwacht mocht worden. Voorbeeld: Een handelaar krijgt de vergunning van de gemeente om een handelszaak uit te baten. Na een tijd wil de handelaar stoppen en draagt hij zijn handelszaak over aan een andere handelaar. Na de overname blijkt dat de overnemer niet voldoet aan één van de voorwaarden die gesteld is om een vergunning te verkrijgen. De overnemer had op voorhand moeten nagaan of hij de handelszaak wel kon uitbaten. 74 Hij kan de verschoonbare dwaling niet inroepen. Wanneer de wederpartij zijn verplichting tot verstrekken van gegevens niet volledig nakomt, is de dwaling zijn fout. 75 De dwaling is dan automatisch verschoonbaar in hoofde van de dwalende partij. 76 4) Verschillende voorbeelden van de essentiële dwaling 77 Anna overweegt de aankoop van een perceel bouwgrond. De verkoper van dat stuk grond wil ook graag verkopen. Hij kondigt dat zelfs aan in een reclamefolder. Op het ogenblik dat Anna en de verkoper een verkoopovereenkomst sluiten, bestaat er in hoofde van Anna echter een dwaling omtrent de substantiële hoedanigheid van het gekochte goed. Er is sprake van een essentiële dwaling want blijkbaar staat het perceel in kwestie bij de bevoegde overheid niet officieel geregistreerd als bouwgrond waar vrij op mag worden gebouwd. 78 Anna was verkeerdelijk in de veronderstelling dat ze zonder restricties zou kunnen bouwen op het perceel. 74 Luik 29 november 1983, Jur.Liège 1984, Bergen 31 maart 1987, Rev.Liège 1987, Brussel 18 juni 1986, RW , R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1983, Gent 30 maart 1979, RW ,

29 Tijdens de onderhandelingen met betrekking tot de overname van een bedrijf verklaart de kandidaat-overnemer uitdrukkelijk dat hij het bedrijf enkel wil overnemen indien de chirografaire schuldeisers van hun schuldvorderingen afzien ten belope van 80% van de waarde ervan. In de uiteindelijke overname-overeenkomst staat dat de schuldeisers zullen betaald worden ten belope van het bedrag dat wordt vastgesteld in het homologatievonnis van het gerechtelijk akkoord. De overnemer was ervan overtuigd dat dit 20% zou zijn, maar in de realiteit blijkt het 25% te zijn. Hier oordeelde de rechtbank dat de verkeerde voorstelling van het resultaat van de overname-overeenkomst een essentiële dwaling is die de vernietiging van het contract rechtvaardigt. 79 Bob koopt een lastoestel aan. De keuze voor dat specifieke toestel en niet een ander kan verklaard worden door de automatiserende functie van het toestel in kwestie. Wanneer echter blijkt dat het verkochte toestel deze eigenschap helemaal niet bezit, kan de verkoopovereenkomst wegens essentiële dwaling vernietigd worden. 80 Anna koopt een prachtige villa aan. Ze veronderstelt dat de tuin voor het huis in de verkoopovereenkomst inbegrepen is. In werkelijkheid is de tuin eigendom van een derde. Op basis van essentiële dwaling wordt deze overeenkomst vernietigd. 81 Iemand koopt antieke Louis XV-meubelen aan. De verkoper waarborgt de authenticiteit. Later blijkt echter dat de meubelen niet authentiek zijn, maar nagemaakt. De verkoopovereenkomst wordt daarom vernietigd wegens essentiële dwaling Rechtsdwaling De rechtsdwaling is een verbijzondering van de essentiële dwaling en valt ook onder artikel 1110 BW. Bijgevolg moet ook de rechtsdwaling bestaan op het ogenblik van het stellen van de rechtshandeling, de zelfstandigheid van het voorwerp betreffen en verschoonbaar zijn. 79 Kh. Verviers 21 december 1976, J.T. 1977, Kh. Tongeren 22 januari 1976, B.R.H. 1976, Luik 20 december 1978, Jur.Liège 1979, Kh. Brussel 24 juni 1975, B.R.H. 1986,

30 Een rechtsdwaling doet zich voor wanneer een rechtsregel verkeerdelijk door het dwalende rechtssubject al dan niet van toepassing wordt geacht. 83 Op grond van die foutieve veronderstelling gaat het rechtssubject vervolgens een verbintenis aan die hij niet zou ambiëren indien hij de juiste toepasselijkheid en draagwijdte van de rechtsregel in kwestie kende en correct inschatte. 84 In lijn met de leuze Nemo censetur ignorare legem nam de rechtspraak lange tijd niet snel de verschoonbaarheid van de rechtsdwaling aan. 85 Voorbeeld: Een illustratie van de strengheid is een arrest waarin het Hof van Cassatie oordeelde dat een dwaling niet verschoonbaar wordt omdat zij begaan werd door de juridische adviseurs die het rechtssubject bijstonden. Kort samengevat schreef een oude dame in haar testament dat het beschikbaar deel zou toekomen aan haar twee kleinzonen. Het reservatoir deel was voor haar enige zoon. Na haar overlijden verzaakt een kleinzoon aan het hem toekomende legaat in de veronderstelling dat zijn vader, de zoon van de overledene, hiervan zou profiteren. De kleinzoon liet zich voor deze beslissing bijstaan door de advocaat van zijn vader en de notaris die de akte opmaakte. Beide juristen adviseerden hem afstand te doen. Na de verwerping bleek echter dat hij foutief geadviseerd was geweest en dat het testament van zijn grootmoeder stipuleerde dat bij verwerping van het legaat zijn broer, en dus niet zijn vader, voordeel zou krijgen. De kleinzoon probeerde hierop de nietigheid van zijn eenzijdige rechtshandeling te bekomen door de rechtsdwaling aan te voeren. Echter oordeelde het Hof van Beroep te Luik dat de rechtsdwaling niet verschoonbaar was. Het Hof van Cassatie volgde dat standpunt en zei nog dat: door te oordelen dat de onverschoonbare en op zichzelf niet onoverkomelijke dwaling van eiser niet verschoonbaar en onoverkomelijk wordt omdat zij in het onderhavige geval eveneens begaan werd door de juridische raadslieden, ingevolge de onachtzaamheid of de vergissing van deze laatsten, het arrest van eiser geen nauwlettendheid en voorzichtigheid eist die groter zijn dan die welke men normaal van een redelijk mens kan verwachten De rechtsdwaling valt ook onder toepassing van artikel 1110 BW; Cass. 10 april 1975, RCJB 1978, 198, noot. M. COIPEL; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005, L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, Iedereen wordt geacht de wet te kennen. 86 Cass. 10 april 1975, RCJB 1978, 198, noot. M. COIPEL; R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1983, 553; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, Brugge, die Keure, 2005,

31 Echter is de rechtspraak onder invloed van aanhoudende kritiek op de strengheid ondertussen milder geworden. 87 De rechtsleer die het feit dat de rechtsdwaling en de feitelijke dwaling - hoewel met eenzelfde finaliteit - niet op dezelfde manier werden beoordeeld bekritiseerde, kreeg zo gelijk. Mijn inziens is dat een goede evolutie. Het Hof van Cassatie hanteert vandaag eenzelfde criterium van verschoonbaarheid als uitgangspunt voor de dwaling in rechte als voor de feitelijke dwaling Bedrog Bedrog is een uitgelokte verkeerde voorstelling van de werkelijkheid. Het is een door kunstgrepen of listen vanwege de wederpartij veroorzaakte dwaling waarbij zonder de kunstgrepen de verbintenis niet of onder andere voorwaarden zou zijn aangegaan. 89 De bedrieger (die elke partij kan zijn) lokt wilsuiting uit bij de andere partij die er bij gebrek aan bedrog niet geweest zou zijn. De bedrieger doet dit om een voordeel te bekomen dat hij zonder bedrog niet zou kunnen verkrijgen. Het voordeel van de bedrieger komt neer op een nadeel voor de schuldenaar dat hij niet zou geleden hebben bij afwezigheid van het bedrog. 90 Er bestaan vier voorwaarden om te kunnen spreken van het wilsgebrek bedrog: 91 - Kunstgrepen (materieel element); - Bedrieglijk inzicht (moreel element); - Determinerend karakter van de bedrieglijke kunstgreep; en - Uitgaand van de tegenpartij. Opzettelijk door een partij aan de andere partij berokkende schade is gedrag dat niet getolereerd kan worden in een ordelijke samenleving. Daarom wordt het gesanctioneerd met de relatieve nietigheid Cass. 10 april 1975, RCJB 1978, 198, noot COIPEL; A. MAES, De dwaling in rechte: een nieuw paardenmiddel?, RGDC 2014, afl. 4, Weliswaar wil de lagere rechtspraak nog niet helemaal mee; Cass. 31 oktober 1994, Pas. 1994, 879; Cass. 24 mei 2002, Arr.Cass. 2002, Artikel BW; B. DE TEMMERMAN, F. DE LY, H. BOCKEN, en R. KRUITHOF, Overzicht van rechtspraak ( ), Verbintenissenrecht, TPR 1994, 344; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, I, Brussel, Bruylant, 2010, L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, Volgt uit artikel 1116 BW. 92 Een overeenkomst die door dwaling, geweld of bedrog is aangegaan, is volgens artikel 1117 BW niet van rechtswege nietig. Men moet de nietigheid aan de rechter vragen