Hoofdstuk 21. Verbintenis en rechtshandhaving Inleiding

Transcriptie

1 Hoofdstuk 21 Verbintenis en rechtshandhaving 21.1 Inleiding In hoofdstuk 5 was het verschil tussen absolute en relatieve rechten aan de orde. Absolute rechten zijn rechten die tegenover iedereen werken. Relatieve rechten zijn rechten die men slechts jegens een of meer bepaalde personen kan uitoefenen, zoals de vorderingsrechten. In de vorige hoofdstukken ging het vooral over absolute rechten op goederen; we bespraken de vraag welke rechten men op goederen kan hebben en hoe men goederen kan overdragen. Vanaf dit hoofdstuk staan de relatieve rechten weer centraal. We gaan weer uit van het begrip verbintenis; dit begrip is ook elders aan de orde (hoofdstukken 16-18, 20, 27, 19, 28). Het ging daar onder andere om de vraag hoe verbintenissen uit een overeenkomst kunnen ontstaan. Als een verbintenis er eenmaal is, moet deze worden nagekomen. Door het verrichten van de prestatie die de schuldenaar jegens de schuldeiser verschuldigd is, gaat de verbintenis teniet (zie 21.2). Men spreekt dan van nakoming van de verbintenis. Een verbintenis kan echter soms ook op andere wijzen teniet gaan (zie 21.3 tot en met 21.6). Als de verbintenis niet wordt nagekomen en ook niet op andere wijzen tenietgaat, is sprake van een tekortkoming in de nakoming. In dergelijke gevallen zal het privaatrecht vaak te hulp worden geroepen om alsnog de schuldeiser van de prestatie te voorzien. Uiteindelijk kan dit zelfs zover gaan dat de schuldenaar voor de rechter wordt gedaagd, zij het dat dit in de praktijk wel een uiterste redmiddel is. Gelukkig hoeft men lang niet altijd daaraan toe te komen omdat ons privaatrecht nog een scala van andere mogelijkheden biedt. In de volgende hoofdstukken worden zij nader besproken Nakoming De twee partijen tussen wie een verbintenis bestaat kunnen worden aangeduid als schuldeiser (crediteur) en schuldenaar (debiteur). In dat geval rust op de schuldenaar een specifieke rechtsplicht tot het verrichten van een bepaalde prestatie. Wordt deze prestatie verricht dan is sprake van nakoming van een verbintenis. Als gevolg van die nakoming vervalt het vorderingsrecht van de schuldeiser en daarmee ook de verbintenis in de zin van rechtsbetrekking. Men spreekt dan van het tenietgaan van de verbintenis. De schuldeiser heeft recht op nakoming van een verbintenis en kan deze afdwingen op grond van art. 3:296. Omdat art. 3:296 niet alleen betrekking heeft op de nakoming van verbintenissen maar ook op de nakoming van andere rechtsplichten is deze bepaling niet in Boek 6 (Algemeen gedeelte van het verbintenissenrecht) geplaatst, maar in Boek 3 (Vermogensrecht in het algemeen). Artikel 3:296 lid 1 Tenzij uit de wet, uit de aard der verplichting of uit een rechtshandeling anders volgt, wordt hij die jegens een ander verplicht is iets te geven, te doen of na te laten, daartoe door de rechter, op vordering van de gerechtigde, veroordeeld. 225

2 Analyse: Wie meent dat een ander een jegens hem bestaande verplichting niet of niet juist nakomt, kan de rechter verzoeken die ander te veroordelen tot het nakomen van die verplichting. Dit artikel spreekt over de verplichting iets te geven, te doen of na te laten. De in art. 3:296 vastgelegde algemene nakomingsvordering betreft dan ook niet alleen verbintenissen maar ook andere rechtsplichten. Zo kan iemand op grond van art. 3:296 jo. art. 6:162 door de rechter worden veroordeeld tot het nalaten van een onrechtmatig handelen; de zogenaamde verbodsactie. Zie hoofdstuk 32 hierna. Het is belangrijk te onthouden dat dit artikel alleen in combinatie met een ander artikel wordt gebruikt. Art. 3:296 veronderstelt dat er al een verbintenis bestaat, waarvan de eiser nu nakoming verlangt. De verbintenis kan echter op verschillende bepalingen zijn gebaseerd, zoals art. 6:162 (onrechtmatige daad), art. 6:203 (onverschuldigde betaling), enz. Daarom moet altijd de grondslag van de verbintenis tegelijk met art. 3:296 (de nakomingsactie) worden vermeld, zoals in de vorige alinea is gedaan Andere wijzen van tenietgaan van een verbintenis In de hoofdstukken 16 t/m 20 stond het ontstaan van verbintenissen centraal. Of een verbintenis ontstaat, is afhankelijk van de aanwezigheid van één van de daar behandelde bronnen van verbintenis. Is een verbintenis eenmaal ontstaan dan blijft deze echter niet eeuwig bestaan. Integendeel, de verbintenis strekt immers tot het verrichten van een bepaalde prestatie. Wordt die prestatie inderdaad verricht dan is de verbintenis nagekomen en gaat deze teniet. Niet alleen door nakoming echter gaat de verbintenis teniet. Ook om andere redenen kan aan het bestaan van een verbintenis een einde komen. Wij noemen: ongeldigheid van de rechtshandeling waar de verbintenis uit voortspruit; afstand van recht door de schuldeiser; vermenging; het intreden van een ontbindende voorwaarde. Ongeldigheid van een rechtshandeling In hoofdstuk 20 is al besproken dat er twee wijzen van ongeldig worden van rechtshandelingen zijn: nietigheid van rechtswege en vernietigbaarheid. De wegen waarlangs die ongeldigheid kan worden gerealiseerd bleken verschillend, maar de gevolgen zijn uiteindelijk gelijk. Door de ongeldigheid van de rechtshandeling vervallen de daaruit voortvloeiende verbintenissen. Uiteraard kan er dus ook geen sprake meer zijn van nakoming of niet-nakoming van verbintenissen. Opdracht 21.1 Noem de algemene gronden voor ongeldigheid van rechtshandelingen. Afstand van recht door de schuldeiser Een verbintenis kan worden gedefinieerd als een rechtsbetrekking tussen minimaal twee personen waarbij de één tegenover de ander aanspraak kan maken op de vervulling van een prestatieplicht. Voor één partij is er een vorderingsrecht en voor de ander een daar tegenover staande rechtsplicht. Zonder deze beide elementen kan de verbintenis niet bestaan. Komt één van die elementen te vervallen dan vervalt daarmee de gehele verbintenis. Dat is bijvoorbeeld het geval als een schuldeiser afstand doet van zijn vorderingsrecht (art. 6:160). 226

3 Kees leent van zijn oom Karel ,- om zijn restaurant van een geheel nieuwe, moderne inrichting te voorzien. Oom en neef spreken af dat Kees over een jaar dit bedrag zal terugbetalen. Als het restaurant is vernieuwd, nodigt Kees zijn oom uit om geheel gratis een avond te komen dineren. Oom Karel is daarvan zo gecharmeerd dat hij, van het diner thuisgekomen, Kees een brief schrijft waarin hij hem complimenteert met diens restaurant en meedeelt dat Kees de ,- niet hoeft terug te betalen. Geef aan de hand van art. 6:160 antwoord op de volgende vragen: a Is afstand van recht een eenzijdige handeling? b Is afstand van recht een rechtshandeling? c Wat is het gevolg van een afstand van recht? d Geldt een afstand van recht zonder dat het is aanvaard? e Gelden voor een aanvaarding in dit verband de algemene eisen van art. 3:37? Vermenging Een verbintenis is een rechtsbetrekking tussen twee of meer personen. Een verbintenis waarbij slechts één persoon betrokken is, kan niet bestaan. Als dus op een bepaald moment zowel het vorderingsrecht als de daar tegenover staande rechtsplicht in één persoon worden verenigd, gaat de verbintenis teniet. In het recht spreken wij dan van vermenging (art. 6:161). Kees leent van zijn oom Karel ,- om zijn restaurant van een geheel nieuwe inrichting te voorzien. Voordat Kees het geld echter kan terugbetalen overlijdt zijn oom Karel. Kees blijkt in diens testament tot enig erfgenaam te zijn benoemd. Geef aan de hand van art. 6:161 antwoord op de volgende vragen: a Is vermenging een (meerzijdige) rechtshandeling? b Gaat in ons voorbeeld de verbintenis tot het betalen van ,- door Kees teniet? Een ontbindende voorwaarde Als vierde mogelijkheid voor het tenietgaan van verbintenissen, naast de nakoming, behandelen wij de ontbindende voorwaarde bij een rechtshandeling. Voor behandeling daarvan is het echter wel nuttig om eerst kort in te gaan op de voorwaarde en op de voorwaardelijke verbintenis in het algemeen. De wetgever geeft daarvoor regels in afd van het BW Voorwaarde en tijdsbepaling Door een rechtshandeling kan een verbintenis in het leven worden geroepen. Met name de overeenkomst hebben wij al leren kennen als een belangrijke bron van verbintenissen. Is een verbintenis eenmaal ontstaan dan wil dat echter nog niet zeggen dat de verbintenis ook al direct werking heeft. Die werking kan namelijk afhankelijk worden gesteld van: a een bepaald tijdstip; b een toekomstige zekere gebeurtenis; c een toekomstige onzekere gebeurtenis. Opdracht 21.2 Opdracht

4 Bij a en b is sprake van een tijdsbepaling; bij c is sprake van een voorwaarde. ad a: Bij een bepaald tijdstip moet men niet alleen denken aan een exact afgesproken uur en/of datum, maar ook aan een bepaalde termijn (twee maanden, drie jaar enz.). ad b: Nauw verwant aan een bepaald tijdstip is de toekomstige zekere gebeurtenis. Een dergelijke gebeurtenis zal immers in ieder geval plaatsvinden, maar onzekerheid bestaat nog over het precieze tijdstip van de gebeurtenis. Er is als het ware sprake van een onbepaald tijdstip. Daarom spreken juristen ook hier toch van een tijdsbepaling. ad c: Bij een toekomstige onzekere gebeurtenis daarentegen is niet alleen het tijdstip van de gebeurtenis in het geding, maar is de gebeurtenis zelf onzeker. Alleen dan is in ons recht sprake van een voorwaarde. Opdracht 21.4 Geef aan of in de onderstaande voorbeelden sprake is van een voorwaarde of een tijdsbepaling: a Op 11 november moet ik de laatste termijn van de door mij gekochte wasmachine betalen. b Met Jan heb ik afgesproken dat ik zijn huis koop als ik ,- in de lotto win. c Als ik doodga, heeft mijn partner recht op een uitkering door mijn verzekering. d Met Leo de Lange ben ik overeengekomen dat ik een gekochte wasmachine mag teruggeven als die binnen een maand defect raakt De werking van voorwaarden Een rechtshandeling is bron van verbintenissen. Verbintenissen die uit een rechtshandeling kunnen voortvloeien zijn bijvoorbeeld een verbintenis om een goed te leveren, een som geld te betalen of bepaalde werkzaamheden te verrichten. De verbintenis ontstaat op het moment van het tot stand komen van de rechtshandeling. Dit wil echter nog niet zeggen dat de verbintenis dan ook al werking heeft en al moet worden nagekomen. Zo kan men bijvoorbeeld bij een koopovereenkomst de levering van een gekocht voorwerp uitstellen tot een jaar na het sluiten van de koopovereenkomst. De werking van de verbintenis wordt dan opgeschort. Behalve van een tijdsbepaling kan men de werking van een verbintenis ook afhankelijk maken van een voorwaarde. Bij zo n naar zijn werking voorwaardelijke verbintenis zijn er twee mogelijkheden (vgl. art. 6:22): a de werking van de verbintenis wordt opgeschort tot een bepaalde voorwaarde intreedt: de opschortende voorwaarde ; b de verbintenis heeft wel onmiddellijk werking en moet ook worden nagekomen maar de werking van de verbintenis vervalt nadat een bepaalde voorwaarde is ingetreden: de ontbindende voorwaarde. In geval a zou men kunnen zeggen dat de verbintenis wel bestaat maar nog niet werkt en slechts sluimerend aanwezig is. Pas als de voorwaarde intreedt krijgt de verbintenis werking en moet deze worden nagekomen. In geval b bestaat de verbintenis niet alleen, maar heeft deze bovendien al werking en moet dus worden nagekomen. De werking wordt echter bedreigd door het eventueel intreden van een voorwaarde. Treedt de voorwaarde inderdaad in dan vervalt alsnog de verbintenis en daarmee de verplichting tot nakoming. Als de verbintenis al is nagekomen ontstaan er ongedaanmakingsverplichtingen, zie

5 Opschortende voorwaarden Kees Koster werkt bij het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag. Er bestaat een grote kans dat hij dit jaar naar het buitenland zal worden uitgezonden. Kees probeert nu alvast de verkoop van zijn huis voor dat geval veilig te stellen. Daartoe sluit hij een overeenkomst met Wilbert Vries, echter onder de voorwaarde dat de verbintenissen uit de overeenkomst (zoals levering en betaling) pas hun werking hebben als Kees ook inderdaad naar het buitenland zal worden gezonden. In dit geval bestaan er al verbintenissen tot levering en betaling van het huis, maar hebben deze nog geen werking. Wilbert Vries kan bijvoorbeeld pas nakoming van de verbintenis tot levering vorderen als Kees inderdaad naar het buitenland wordt gezonden. Omgekeerd kan Kees pas dan nakoming van de verbintenis tot het betalen van de koopprijs vorderen. Gesteld dat Wilbert per vergissing toch eerder de koopprijs op de bankrekening van Kees stort dan is daarvoor (nog) geen rechtsgrond aanwezig. Die rechtsgrond zou de verbintenis moeten zijn, maar deze heeft immers nog geen werking vanwege de opschortende voorwaarde. Een dergelijke betaling zonder rechtsgrond is onverschuldigd en kan ingevolge afd worden teruggevorderd (zie daarover hoofdstuk 36). Ontbindende voorwaarden Kees Koster, de inmiddels bekende ambtenaar van Buitenlandse Zaken, ziet wéér aankomen dat hij dit jaar waarschijnlijk naar het buitenland zal worden uitgezonden. Hij bewoont een appartement en wil alvast zekerheid dat hij dit kan verkopen. Voor hem is het mogelijk om nog enige tijd in te trekken bij zijn moeder. Hij sluit nu een koopovereenkomst met Wilbert Vries, maar neemt voor alle zekerheid wel de voorwaarde op dat de verbintenissen uit de overeenkomst komen te vervallen als hij dit jaar niet naar het buitenland zal worden uitgezonden. In dit voorbeeld hebben de contractuele verbintenissen tot levering en betaling wel onmiddellijk werking. Beide partijen kunnen dan ook in beginsel direct nakoming van de verbintenis vorderen. Wordt Kees echter onverhoopt toch niet naar het buitenland uitgezonden dan treedt de ontbindende voorwaarde in. Door het intreden van die voorwaarde wordt de werking aan de verbintenissen ontnomen en komen zij te vervallen Ontbinding: geen terugwerkende kracht, wel ontstaan ongedaanmakingsverplichtingen Ingeval van het intreden van een ontbindende voorwaarde doemt in de relatie tussen contractspartijen een complicatie op. Het intreden van een voorwaarde heeft namelijk ingevolge art. 3:38 lid 2 géén terugwerkende kracht. De rechtsgeldigheid van de vóór het intreden van de voorwaarde verrichte prestaties wordt dus niet door het intreden van de voorwaarde geraakt. Toch is juist de bedoeling van een ontbindende voorwaarde dat ook de inmiddels verrichte prestaties weer worden teruggedraaid. In ons voorbeeld wil Kees weer intrek nemen in zijn appartement en wenst Wilbert de betaalde koopprijs terug te ontvangen. 229