S A M E N VAT T I N G ( S U M M A RY I N D U T C H )

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "S A M E N VAT T I N G ( S U M M A RY I N D U T C H )"

Transcriptie

1 S A M E N VAT T I N G ( S U M M A RY I N D U T C H ) In deze samenvatting schetsen kort we de geschiedenis van de studie van groepsringen en stellen we onze hoofdresultaten voor In 1940 stelde Graham Higman de volgende vraag in zijn doctoraatsthesis, voor twee eindige groepen G en H: Volgt uit het isomorfisme ZG ZH dat G H? Dit probleem is gekend als het (gehele) isomorfismenprobleem Lange tijd werd ervan uitgegaan dat deze conjectuur waar was In 1987 toonden Klaus W Roggenkamp en Leonard L Scott dat deze stelling inderdaad opgaat als G een eindige nilpotente groep is Het kwam dan ook als een verrassing toen Martin Hertweck in 1998 in zijn doctoraatsthesis een tegenvoorbeeld gaf voor het isomorfismenprobleem Desalniettemin is het vandaag de dag nog steeds een belangrijk probleem om te beslissen voor welke klassen van groepen de conjectuur wel geldig blijft In dit onderzoek speelt de eenhedengroep U(ZG) een fundamentele rol Hierin is het essentieel om ZG te beschouwen als een Z- order in de (semisimpele) rationale groepsalgebra QG en om een gedetailleerd inzicht te hebben in de Wedderburndecompositie van QG Als men de gelijkheid van twee getallen a en b bewijst door eerst te tonen dat a kleiner is of gelijk aan b en dan a groter is of gelijk aan b, is dat oneerlijk Men zou in plaats daarvan moeten tonen dat ze echt gelijk zijn door de diepere reden van hun gelijkheid te belichten Emmy Noether De Wedderburn-Artin Stelling stelt dat een semisimpele ring R isomorf is met een product van eindig veel n i n i matrixringen over (scheve) lichamen D i, voor zekere natuurlijke getallen n i In de gedachtegang van Emmy Noether is zo n classificatie echter oneerlijk In plaats daarvan moet men streven naar de constructie van een expliciet isomorfisme tussen R en het product van matrixringen Een eerste belangrijke stap hiervoor, is het bepalen van primitieve centrale idempotenten e van R, die de verschillende matrixringen van elkaar onderscheiden Ten tweede moet men elementen in elke component Re construeren die de rol spelen van een volledige verzameling matrixeenheden In

2 het bijzonder tracht men een volledige verzameling van orthogonale primitieve idempotenten te bepalen Een klassieke methode voor het bepalen van primitieve centrale idempotenten in een semisimpele groepsalgebra F G brengt berekeningen met zich mee die gebruik maken van de irreduciebele karakters van G, over een algebraïsche sluiting van F De gekende methoden om karaktertabellen van eindige groepen te berekenen zijn echter tijdrovend Daarom is de klassieke beschrijving van primitieve centrale idempotenten soms slechts beperkt bruikbaar voor praktische toepassingen Men verkiest een karaktervrije beschrijving die enkel afhangt van de verzameling van deelgroepen en de karakteristiek van het lichaam, dwz een beschrijving volledig in F G Zo n beschrijving werd bekomen door Aurora Olivieri, Ángel del Río en Juan Jacobo Simón in 2004 voor de primitieve centrale eenheden van QG, in het geval dat G een sterk monomiale groep is, bijvoorbeeld abels-bij-superoplosbaar Deze methode steunt op paren van deelgroepen (H, K) van G die aan enkele voorwaarden voldoen Deze paren noemen we sterke Shoda paren van G Het blijkt dat elke primitieve centrale idempotent de som is van de verschillende geconjugeerden van ε(h, K) (een natuurlijk idempotent in de rationale groepsalgebra Q(H/K)), voor een sterk Shoda paar (H, K) We noteren dit element met e(g, H, K) Elke Wedderburncomponent is bovendien een matrixring over een kruisproduct van de eindige abelse groep N G (K)/H, over een bepaald cyclotomisch lichaam voor een sterk Shoda paar (H, K) In 2007 vertaalden Osnel Broche en Ángel del Río deze resultaten naar het geval van semisimpele eindige groepsalgebra s FG voor sterk monomiale groepen G Voor willekeurige semisimple groepsalgebra s F G blijft het een open probleem om een karaktervrije beschrijving van de primitieve centrale idempotenten en de Wedderburndecompositie van F G te geven Voor de rationale groepsalgebra QG over een eindige nilpotente groep G beschreven Eric Jespers, Gabriela Olteanu en Ángel del Río in 2012 een volledige verzameling van matrixeenheden in een willekeurige enkelvoudige component QGe(G, H, K) In samenwerking met Gabriela Olteanu gaven we een gelijkaardig resultaat voor semisimpele eindige groepsalgebra s FG voor nilpotente groepen G Bovendien tonen voorbeelden aan dat de methode niet kan uitgebreid worden naar, bijvoorbeeld, eindige metacyclische groepen In Hoofdstuk 1 geven we een inleiding tot quaternionenalgebra s, getallenlichamen, kruisproducten, groepsringen, Z-orders, cyclotomische eenheden, Bass eenheden en bicyclische eenheden

3 In Hoofdstuk 2 geven we een concrete realisatie van de Wedderburndecompositie van groepsalgebra s F G van eindige sterk monomiale groepen over getallenlichamen F Deze beschrijving is hoofdzakelijk gebaseerd op de beschrijving van Aurora Olivieri, Ángel del Río, Juan Jacobo Simón en Osnel Broche en het feit dat voor rationale groepsalgebra s QG van eindig sterk monomiale groepen G, de Wedderburndecompositie volledig bepaald is door sterke Shoda paren Gevolg 217 [8] Zij G een eindige sterk monomiale groep en F een getallenlichaam Dan is elke primitieve centrale idempotent van F G van de vorm e C (G, H, K) voor een sterk Shoda paar (H, K) van G en C C F (H/K) Bovendien, voor elk sterk Shoda paar (H, K) van G en elke C C F (H/K), F Ge C (G, H, K) M [G:E] ( F ( ζ[h:k] ) σ τ E/H ), waar E = E F (G, H/K) en σ en τ gedefinieerd zijn als volgt Zij yk een voortbrenger voor H/K en ψ : E/H E/K een links inverse van de projectie E/K E/H Dan σ gh (ζ k ) = ζ i k, als yk ψ(gh) = y i K, τ(gh, g H) = ζ j k, als ψ(gg H) 1 ψ(gh)ψ(g H) = y j K, voor gh, g H E/H en natuurlijke getallen i en j Vervolgens verkrijgen we meer informatie over de Wedderburndecompositie van QG en bepalen we een volledige verzameling van orthogonale primitieve idempotenten in elke Wedderburncomponent die bepaald wordt door een sterk Shoda paar met een triviale afbeelding τ Stelling 221 [3] Zij (H, K) een sterk Shoda paar van een eindige groep G zodat voor alle g, g N G (K) geldt dat τ(gh, g H) = 1 Zij ε = ε(h, K) en e = e(g, H, K) Zij F het deellichaam van QHε dat invariant is onder de actie van N G (K)/H en stel [N G (K) : H] = n Zij w een normaal element van QHε/F en B de normale basis bepaald door w Zij ψ het F -isomorfisme tussen QN G (K)ε en de matrixalgebra M n (F ) ten opzichte van de basis B bepaald als volgt: ψ : QN G (K)ε = QHε N G (K)/H M n (F ) : xu σ [x σ] B,

4 voor x QHε, σ Gal(QHε/F ) N G (K)/H, waar x staat voor de vermenigvuldiging met x op QHε Zij P, A M n (F ) gedefinieerd als volgt: P = Dan is en A = {x T 1 εx 1 : x T 2 x e } een volledige verzameling van orthogonale primitieve idempotenten van QGe met x e = ψ 1 (P AP 1 ), T 1 een transversaal van H in N G (K) en T 2 een rechts transversaal van N G (K) in G Met T 1 noteren we het element 1 T 1 t T 1 t in QG We passen onze resultaten toe in Gevolg 225 op alle metacyclische groepen van de vorm C q m 1 C p n, waarbij p en q verschillende priemgetallen zijn We eindigen het hoofdstuk met een vertaling van bovenstaande resultaten naar semisimpele eindige groepsalgebra s (Stelling 234, [6]) Ik heb nooit iets nuttigs gedaan Geen enkele ontdekking van mij heeft direct of indirect ook maar de minste bijdrage geleverd, ten goede of ten kwade, aan de leefbaarheid van de wereld en zal dat waarschijnlijk ook nooit doen Godfrey Harold Hardy Ongeacht zijn uitspraken vond het werk van Godfrey Harold Hardy ( ) wel toepassingen in verschillende takken van de wetenschap buiten de wiskunde Hardy was een getaltheoreticus en getaltheorie is nu net het uitgelezen gebied binnen de zuivere wiskunde om verscheidene toepassingen te hebben, denk maar aan codetheorie en internetbeveiliging In 1974 formuleerde Donald Knuth dit als volgt: Zo goed als elke stelling in de elementaire getaltheorie staat op een natuurlijke manier in verband met het probleem om computers numerieke berekeningen aan hoge snelheid te laten uitvoeren Ook eindige groepsalgebra s en hun Wedderburndecompositie hebben toepassingen binnen de codetheorie Cyclische codes kunnen gerealiseerd worden als idealen in groepsalgebra s over cyclische groepen en ook vele andere belangrijke codes

5 verschijnen als idealen in groepsalgebra s van niet-cyclische groepen, zie Sectie 23 voor referenties Een concrete realisatie van de Wedderburndecompositie laat ook vele andere toepassingen toe, bijvoorbeeld het onderzoeken van de automorfismengroep van groepsringen, zoals aangetoond door Aurora Olivieri, Ángel del Río en Juan Jacobo Simón in 2006 In deze thesis focussen we op de toepassingen voor de eenhedengroep van RG, met R de ring van gehele getallen van een getallenlichaam F Het belangrijkste voorbeeld is de eenhedengroep van gehele groepsringen Slechts voor zeer weinig eindige niet-abelse groepen G is een presentatie van de groep U(ZG) gekend Nochtans bewezen Carl Ludwig Siegel, Armand Borel en Harish-Chandra wel dat U(RG) altijd eindig voortgebracht is voor G een eindige groep Daarom zijn we al tevreden met het vinden van eindig veel voortbrengers voor U(RG), en in het bijzonder voor U(ZG) Als E een volledige verzameling van primitieve centrale idempotenten van F G is, dan RG e E RGe e E F Ge = F G en elke F Ge M ne (D e ) voor bepaalde natuurlijke getallen n e en (scheve) lichamen D e Vermits zowel RG als e E RGe een Z-order in F G is, weten we dat U(RG) van eindige index is in e E U(RGe) Als we een Z-order O e in elke D e kiezen, dan hebben GL ne (O e ) en U(RGe) een gemeenschappelijke deelgroep die van eindige index in beide is Dit betekent dat we in de eerste plaats een voortbrengende verzameling moeten vinden voor GL ne (O e ), die voortgebracht wordt (op eindige index na) door SL ne (O e ) en de matrices met diagonale elementen in U(Z(O e )) Het probleem wordt dus herleid tot het beschrijven van SL ne (O e ) en U(Z(O e )) In Hoofdstuk 3, classificeren we de eindige groepen G waarvoor, gegeven een willekeurig maar vast abels getallenlichaam F, voor alle Wedderburncomponenten M n (D) in de groepsalgebra F G, de bijhorende SL n (O), voor elk Z-order O in D, voortgebracht is door de elementaire matrices over een tweezijdig ideaal in O Dit onderzoek is een uitbreiding van een resultaat van Mauricio Caicedo en Ángel del Río (2014) en gaat terug tot diepe resultaten van Hyman Bass (1964), Leonid N Vaseršteĭn (1973), Bernhard Liehl (1981), Tyakal Nanjundiah Venkataramana (1994) en Ernst Kleinert (2000) gerelateerd aan het congruentiedeelgroepenprobleem Beter gezegd, als een matrixring M n (D) over een eindig dimensionaal rationaal (scheef) lichaam D niet van volgende vorm is:

6 n = 1 en D is een niet-commutatief scheef lichaam verschillend van een totaal definiete quaternionenalgebra; n = 2 en D is gelijk aan Q, een kwadratische imaginaire uitbreiding van Q of een totaal definiete quaternionenalgebra met centrum Q, dan [SL n (O) : E n (I)] < voor elk order O in D en elk niet-nul ideaal I van O De componenten M n (D) van F G die wel voorkomen in de vorige lijst noemen we de exceptionele componenten De exceptionele componenten die kunnen optreden als een Wedderburncomponent van een groepsalgebra zijn zeer beperkt Gevolg 199 [7] Als een enkelvoudige eindig dimensionale rationale algebra een exceptionele component is van een groepsalgebra F G voor een getallenlichaam F, dan is de algebra van een van de volgende types: EC1: een niet-commutatief scheef lichaam verschillend van een totaal definiete quaternionenalgebra; EC2: M 2 (Q), M 2 (Q( 1)), M 2 (Q( 2)), M 2 (Q( Ä ä 3)), M 1, 1 2 Q, Ä ä Ä ä M 1, 3 2 Q, 2, 5 M2 Q We classificeren eerst alle exceptionele componenten van type EC2 in de Wedderburndecompositie van groepsalgebra s van eindige groepen over willekeurige getallenlichamen Dit doen we door een volledige lijst te geven van eindige groepen G, getallenlichamen F en exceptionele componenten M 2 (D) zodat M 2 (D) een getrouwe Wedderburncomponent is van F G Stelling 311 [9] Zij F een getallenlichaam, G een eindige groep en B een enkelvoudige exceptionele algebra van type EC2 Dan is B een getrouwe Wedderburn component van F G als en slechts als G, F en B een rij vormen in Tabel 2 op pagina 70 Vervolgens classificeren we F -kritische groepen, dwz groepen G zodat F G een exceptionele component van type EC1 in zijn Wedderburndecompositie bevat, maar geen enkel echt quotiënt deze eigenschap heeft Merk op dat elke

7 groep H waarvoor F H een niet-commutatief scheef lichaam (geen totaal definiete algebra) in zijn Wedderburndecompositie bevat, een epimorf F -kritisch beeld G heeft Stelling 3222 [9] Zij D een scheef lichaam, F een abels getallenlichaam en p en q verschillende oneven priemgetallen Dan is D een Wedderburncomponent van F G voor een F -kritische groep G als en slechts als een van de volgende gevallen geldt: (a) D = ( ) 1, 1 F, G {SL(2, 3), Q8 }, F is totaal imaginair, e 2 (F/Q) en f 2 (F/Q) zijn oneven; (b) D = Ä ä 1, 1 F (ζ p), G {SL(2, 3) Cp, Q 8 C p }, ggd(p, G /p) = 1, o p (2) is oneven, F is totaal reëel en e 2 (F (ζ p )/Q) en f 2 (F (ζ p )/Q) zijn oneven; (c) D = ( 1,(ζp ζ 1 p )2 F (ζ p+ζp 1 ) imaginair, Q(ζ p ) F Q(ζ p + ζp 1 oneven; (d) D = ( 1,(ζp ζ 1 p )2 F (ζ q,ζ p+ζp 1 ) ), G = C p 2 C 4, p 1 mod 4, F is totaal ) en e p (F/Q) en f p (F/Q) zijn ), G = C q (C p 2 C 4 ), p 1 mod 4, o q (p) oneven, F is totaal reëel en e p (F (ζ q )/Q) en f p (F (ζ q )/Q) zijn oneven; (e) D = (K(ζ p )/K, σ, ζ k ) met Schur index n k, G = a p k b n waar n 8, ggd(p, n) = 1, b 1 ab = a r, zowel k als n k zijn deelbaar door alle priemdelers van n Hier K = F (ζ k, ζ p + ζp r + + ζ r n k 1 p ) en σ : F (ζ pk ) F (ζ pk ) : ζ p ζp; r ζ k ζ k Bovendien Q(ζ p ) F Q(ζ p + ζp r + + ζ r n k 1 p ) en een van de voorwaarden (i) - (iii) uit Theorem 3221 gelden Ook min l N p f 1 ggd(p f 1, e) 0 mod k = n ggd(k, l) k met e = e p (F (ζ pk )/K) en f = f p (K/Q) Hier is het essentieel om gebruik te maken van de classificatie van eindige deelgroepen van scheve lichamen door Shimshon Avraham Amitsur en de classi-

8 ficatie van maximale eindige deelgroepen in 2 2-matrices over totaal definiete quaternionenalgebra s met centrum Q door Gabriele Nebe In Hoofdstuk 4, bestuderen we de centrale eenheden Z(U(ZG)) voor eindige groepen G Eerst geven we een nieuw en constructief bewijs voor de bekende stelling van Hyman Bass en John Willard Milnor waarin we het gebruik van K-theorie vermijden Bovendien construeren we een virtuele basis in de eenhedengroep van ZG voor eindige abelse groepen G Gevolg 416 [4] Zij G een eindige abelse groep Kies voor elke cyclische deelgroep C van G een voortbrenger a C van C en kies voor elke k relatief priem met de orde van C een natuurlijk getal m k,c zodat k m k,c 1 mod C Dan is ß u k,mk,c (a C ) : C cyclische deelgroep, 1 < k < C 2, ggd(k, C ) = 1 een virtuele basis van U(ZG) u k,m (g) in ZG dat Bovendien geldt voor elke Bass eenheid u k,m (g) c = h u k0,m k0,c (a C) n0 u k1,m k1,c (a C) n1, voor C = g, een h G en gehele getallen c, n 0, n 1, k 0, k 1 zodat g = a ±k1 C, 1 k 0, k 1 C 2 en k 0 ±kk 1 mod C Voor sommige niet-abelse groepen zijn constructies van centrale eenheden van ZG gegeven door Eric Jespers, Guilherme Leal, Michael M Parmenter, Sudarshan Sehgal en Raul Antonio Ferraz Dit werd gedaan vooral voor eindige nilpotente groepen G Wij construeren veralgemeende Bass eenheden en tonen dat deze een deelgroep voortbrengen die van eindige index is in Z(U(ZG)), voor eindige sterk monomiale groepen G Stelling 423 [5] Zij G een eindige sterk monomiale groep De groep voortgebracht door de veralgemeende Bass eenheden b n G,H, met b = u k,m (1 Ĥ + hĥ ) voor een sterk Shoda paar (H, K) van G, h H en n G,H minimaal zodat b n G,H ZG, bevat een deelgroep van eindige index in Z(U(ZG)) Aangezien we de rang van Z(U(ZG)) kennen, weten we op voorhand al exact hoeveel elementen er in een virtuele basis van Z(U(ZG)) moeten zitten

9 Stelling 421 [3] Zij G een eindige sterk monomiale groep Dan is de rang van Z(U(ZG)) gelijk aan Ç å φ([h : K]) k (H,K) [N G (K) : H] 1, (H,K) waar (H, K) loopt doorheen een volledige en niet-redundante verzameling van sterke Shoda paren van G, h is zo dat H = h, K en ß 1 als hh k (H,K) = n K voor een n N G (K); 2 anders Zij u U(Z g ), met g G Beschouw een subnormale rij We definiëren c N 0 (u) = u en N : N 0 = g N 1 N 2 N m = G c N i (u) = h T i c N i 1(u) h, met T i een transversaal voor N i in N i 1, en we bewijzen dat deze constructie zich goed gedraagt Definieer S g = {l U(Z/ g Z) : g is geconjugeerd met g l in G} en noteer S g = S g, 1 Deze constructie leidt tot een virtuele basis van Z(U(ZG)) op de volgende manier Stelling 437 [5] Zij G een eindige abels-bij-superoplosbare groep zodat elke cyclische deelgroep, van orde niet gelijk aan een deler van 4 of 6, subnormaal is in G Zij R een verzameling van representanten van Q-klassen van G Kies een transversaal T g van S g in U(Z/ g Z) die 1 bevat voor g R en kies voor elke k T g \ {1} een natuurlijk getal m k,g, zodat k m k,g 1 mod g Kies voor elke g R, van orde niet gelijk aan een deler van 4 of 6, een subnormale rij N g van g naar G Dan is { c N g (u k,mk,g (g)) : g R, k T g \ {1} } een virtuele basis van Z(U(ZG))

10 Vervolgens concentreren we ons op een andere deelklasse van de eindige sterk monomiale groepen Zij H een eindige groep en K een deelgroep van H zodat H/K = gk een cyclische groep is van orde p n Zij k een natuurlijk getal relatief priem met p en zij r een willekeurig geheel getal Voor elke 0 s n, definiëren we c s s(h, K, k, r) = 1 en, voor 0 j s 1, construeren we recursief het volgende product van veralgemeende Bass eenheden van ZH: c s j(h, K, k, r) = Stelling 444 [3] Ö Ñ h g pn j,k s 1 l=j+1 u k,op n (k)n H,K (g rpn s h K + 1 K) c s l (H, K, k, r) 1 é (j 1 l=0 è p s j 1 c s+l j l (H, K, k, r) 1 Zij G een eindige sterk monomiale groep zodat er een volledige en nietredundante verzameling S van sterke Shoda paren (H, K) van G bestaat zodat elke [H : K] een macht van een priemgetal is Voor elke (H, K) S, zij T K een rechts transversaal van N G (K) in G, zij I (H,K) een verzameling representanten van U(Z/[H : K]Z) modulo N G (K)/H, 1 die 1 bevat en zij [H : K] = p n (H,K) (H,K), met p (H,K) een priemgetal Dan is c n (H,K) 0 (H, K, k, x) t : (H, K) S, k I (H,K) \ {1} t T K x N G (K)/H een virtuele basis van Z(U(ZG)) De klasse groepen uit Stelling 444, bevat de eindige metacyclische groepen C q m 1 C p n en we passen het resultaat toe in Gevolg 445 In Hoofdstuk 5 combineren we de resultaten van de voorgaande hoofdstukken om een voortbrengende verzameling van U(ZG) op eindige index na te construeren Dit is een voortzetting van het werk van Eric Jespers, Gabriela Olteanu en Ángel del Río uit 2012 waarin ze U(ZG) op eindige index na beschreven voor eindige nilpotente groepen Als QG geen exceptionele componenten bevat, als men matrixeenheden in elke Wedderburncomponent van QG kan construeren en als men bovendien een voortbrengende verzameling van )

11 Z(U(ZG)) kent, dan is het mogelijk om U(ZG) te beschrijven op eindige index na We demonstreren dit voor metacyclische groepen C q m 1 C p n met verschillende priemgetallen p en q Stelling 511 [3] Zij p en q verschillende priemgetallen Zij G = C q m 1 C p n een eindige metacyclische groep waarbij C p n = b en C q m = a Onderstel dat ofwel q 3, ofwel n 1 of p 2 Voor elke j = 1,, m, stel K j = aq j, stel F j het centrum van QGε( a, K j ), kies een normaal element w j van Q(ζ q j )/F j en zij ψ j het F j -isomorfisme tussen QGε( a, K j ) en de matrixalgebra M p n(f j ) ten opzichte van de normale basis B j geassocieerd aan w j, bepaald als volgt: ψ j : QGε( a, K j ) = Q a ε( a, K j ) G/ a M p n(f j ) xu σ [x σ] Bj, met x Q a ε( a, K j ), σ G/ a, waar x staat voor de vermenigvuldiging met x op Q a ε( a, K j ) Zij x j = ψ 1 j (P )bε( a, K j )ψ 1 j (P ) 1, met P =, en t j natuurlijke getallen zodat t j x k j ZG voor alle k met 1 k p n Dan zijn de volgende twee groepen eindig voortgebrachte nilpotente deelgroepen van U(ZG): V + j = 1 + p n t 2 jyx h j bx k j : y a fl b, h, k {1,, p n }, h < k, V j = 1 + p n t 2 jyx h j bx k j : y a fl b, h, k {1,, p n }, h > k Bijgevolg zijn V + = m j=1 V + j van U(ZG) Bovendien is de groep U, V +, V, en V = m j=1 V j nilpotente deelgroepen met U zoals in Gevolg 445 van eindige index in U(ZG)

12 Wanneer QG toch exceptionele componenten bevat, maar enkel van type EC2, dan blijkt dat SL 2 (O) nog steeds voortgebracht kan worden door elementaire matrices voor een speciaal (links norm Euclidisch) Z-order O van D Dit zorgt ervoor dat we de eenhedengroep van ZG op eindige index na kunnen construeren voor eindige groepen G, zodat QG enkel exceptionele componenten heeft van type EC2 en zodanig dat men niet-centrale idempotenten kent in de niet-commutatieve niet-exceptionele componenten van QG Deze nietcentrale idempotenten zijn nodig om de elementaire matrices te imiteren met (veralgemeende) bicyclische eenheden in ZG Dit werk bouwt verder op resultaten van Jürgen Ritter en Sudarshan Sehgal, en van Eric Jespers en Guilherme Leal die vele klassen van eindige groepen beschreven waar U(ZG) voorgebracht wordt door de Bass eenheden (genoteerd als B 1 (G)) en de bicyclische eenheden (genoteerd als B 2 (G)) op eindige index na De uitzonderingen zijn de eindige groepen G zodat hun rationale groepsalgebra QG exceptionele componenten bevat of zodat G niet-abelse fixpuntvrije epimorfe beelden heeft Stelling 522 [7] Zij G een eindige groep en zij QG = n i=1 QGe i n i=1 M n i (D i ) de Wedderburndecompositie van QG Onderstel dat QG geen exceptionele componenten van type EC1 bevat Stel ook dat voor elke i {1,, n} waarvoor QGe i niet exceptioneel is (van type EC2), Ge i niet fixpuntvrij is Het scheef lichaam D i heeft een links norm Euclidisch order O i voor elke exceptionele component QGe i M 2 (D i ) Neem een Z-basis B i van O i en zij ψ i : M 2 (D i ) QGe i een Q-algebra-isomorfisme Voor zo n i, definieer U i := ß 1 + ψ i Å 0 x 0 0 ã, 1 + ψ i Å 0 0 x 0 ã : x B i De deelgroep U := B 1 (G) B 2 (G) i U i van QG en U(ZG) bevatten een gezamenlijke deelgroep van eindige index in beiden Om de thesis te besluiten, demonstreren we onze techniek op de groep D + 16 en de fixpuntvrije groep SL(2, 5) Voor zover we weten is dit de eerste gekende techniek om de eenhedengroep van ZSL(2, 5) te beschrijven

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/887/25833 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Palenstijn, Willem Jan Title: Radicals in Arithmetic Issue Date: 204-05-22 Samenvatting

Nadere informatie

Eenheden in groepsringen

Eenheden in groepsringen Eenheden in groepsringen 2 Hoofdstuk 1 Bicyclische eenheden 1.1 Definitie Veronderstel dat R een willekeurige ring is met eenheidselement. Een belangrijk onderzoeksproject is het zoeken naar eenheden.

Nadere informatie

We beginnen met de eigenschappen van de gehele getallen.

We beginnen met de eigenschappen van de gehele getallen. II.2 Gehele getallen We beginnen met de eigenschappen van de gehele getallen. Axioma s voor Z De gegevens zijn: (a) een verzameling Z; (b) elementen 0 en 1 in Z; (c) een afbeelding +: Z Z Z, de optelling;

Nadere informatie

Definitie 5.1. Cyclische groepen zijn groepen voortgebracht door 1 element.

Definitie 5.1. Cyclische groepen zijn groepen voortgebracht door 1 element. Hoofdstuk 5 Cyclische groepen 5.1 Definitie Definitie 5.1. Cyclische groepen zijn groepen voortgebracht door 1 element. Als G wordt voortgebracht door a en a n = e, dan noteren we de groep als C n = a.

Nadere informatie

Gehelen van Gauss. Hector Mommaerts

Gehelen van Gauss. Hector Mommaerts Gehelen van Gauss Hector Mommaerts 2 Hoofdstuk 1 Definities Gehelen van Gauss zijn complexe getallen van de vorm a + bi waarbij a, b Z. De verzameling van alle gehelen van Gauss noteren we met Z(i). Dus

Nadere informatie

Uitwerkingen tentamen Algebra 3 8 juni 2017, 14:00 17:00

Uitwerkingen tentamen Algebra 3 8 juni 2017, 14:00 17:00 Uitwerkingen tentamen Algebra 3 8 juni 207, 4:00 7:00 Je mocht zoals gezegd niet zonder uitleg naar opgaven verwijzen. Sommige berekeningen zijn hier weggelaten. Die moest je op je tentamen wel laten zien.

Nadere informatie

Idempotenten in Groepringen

Idempotenten in Groepringen FACULTEIT WETENSCHAPPEN EN BIO-INGENIEURSWETENSCHAPPEN DEPARTEMENT WISKUNDE Idempotenten in Groepringen Proefschrift ingediend met het oog op het behalen van de graad van Master in de Wiskunde Inneke Van

Nadere informatie

Opgeloste en onopgeloste mysteries in de getaltheorie

Opgeloste en onopgeloste mysteries in de getaltheorie Opgeloste en onopgeloste mysteries in de getaltheorie Jan De Beule, Tom De Medts en Jeroen Demeyer Voorwoord 1 Voorwoord Beste leerling, Deze nota s zijn bedoeld als begeleiding bij 6 lesuren Opgeloste

Nadere informatie

Deelgroepen en normaaldelers

Deelgroepen en normaaldelers Hoofdstuk 2 Deelgroepen en normaaldelers 2.1 Wat is een deelgroep? Definitie 2.1. Een deelverzameling H van een groep G, is een deelgroep van G als en slechts als H niet leeg is en H, zelf een groep is.

Nadere informatie

Hoofdstuk 1. Inleiding. Lichamen

Hoofdstuk 1. Inleiding. Lichamen Hoofdstuk 1 Lichamen Inleiding In Lineaire Algebra 1 en 2 heb je al kennis gemaakt met de twee belangrijkste begrippen uit de lineaire algebra: vectorruimte en lineaire afbeelding. In dit hoofdstuk gaan

Nadere informatie

Eenheden van orders van getallenvelden

Eenheden van orders van getallenvelden Eenheden van orders van getallenvelden Hoofdstuk 1 Orders 1.1 Definities Definitie 1.1. Een order is een subring O van een ring A zodat 1. A is een ring die een eindig dimensionele algebra is over Q..

Nadere informatie

5 Inleiding tot de groepentheorie

5 Inleiding tot de groepentheorie 5 Inleiding tot de groepentheorie Oefening 5.1. Stel de Cayleytabel op voor de groep van de symmetrieën van een vierkant. Bewijs dat deze groep de viergroep van Klein bezit als deelgroep van index 2. Oplossing

Nadere informatie

Universiteit Gent. Academiejaar Discrete Wiskunde. 1ste kandidatuur Informatica. Collegenota s. Prof. Dr.

Universiteit Gent. Academiejaar Discrete Wiskunde. 1ste kandidatuur Informatica. Collegenota s. Prof. Dr. Universiteit Gent Academiejaar 2001 2002 Discrete Wiskunde 1ste kandidatuur Informatica Collegenota s Prof. Dr. Frank De Clerck Herhalingsoefeningen 1. Bepaal het quotiënt en de rest van de deling van

Nadere informatie

7.1 Het aantal inverteerbare restklassen

7.1 Het aantal inverteerbare restklassen Hoofdstuk 7 Congruenties in actie 7.1 Het aantal inverteerbare restklassen We pakken hier de vraag op waarmee we in het vorige hoofdstuk geëindigd zijn, namelijk hoeveel inverteerbare restklassen modulo

Nadere informatie

Getaltheorie groep 3: Primitieve wortels

Getaltheorie groep 3: Primitieve wortels Getaltheorie groep 3: Primitieve wortels Trainingsweek juni 2008 Inleiding Voor a relatief priem met m hebben we de orde van a modulo m gedefinieerd als ord m (a) = min { n Z + a n 1 (mod m) }. De verzameling

Nadere informatie

HOOFDSTUK 0. = α g1 α g2

HOOFDSTUK 0. = α g1 α g2 HOOFDSTUK 0 Acties van groepen 0.1 Groep-actie Uit de cursus Meetkunde en Lineaire Algebra van 1ste jaar Bachelor Wiskunde ([KI] in de referentielijst) weten we reeds wat een permutatiegroep G op een verzameling

Nadere informatie

Definitie 8.1. De groep van alle permutaties van een gegeven verzameling X is de symmetriegroep op n elementen, genoteerd als Sym(X).

Definitie 8.1. De groep van alle permutaties van een gegeven verzameling X is de symmetriegroep op n elementen, genoteerd als Sym(X). Hoofdstuk 8 Werking van een groep 8.1 Permutatiegroepen Een permutatie van een verzameling X is een bijectie van die verzameling op zichzelf. Een verzameling X met n elementen heeft juist n! permutaties.

Nadere informatie

2 n 1. OPGAVEN 1 Hoeveel cijfers heeft het grootste bekende Mersenne-priemgetal? Met dit getal vult men 320 krantenpagina s.

2 n 1. OPGAVEN 1 Hoeveel cijfers heeft het grootste bekende Mersenne-priemgetal? Met dit getal vult men 320 krantenpagina s. Hoofdstuk 1 Getallenleer 1.1 Priemgetallen 1.1.1 Definitie en eigenschappen Een priemgetal is een natuurlijk getal groter dan 1 dat slechts deelbaar is door 1 en door zichzelf. Om technische redenen wordt

Nadere informatie

Ringen en Galoistheorie, 1e deel, 19 april 2012

Ringen en Galoistheorie, 1e deel, 19 april 2012 Ringen en Galoistheorie, 1e deel, 19 april 2012 Bij dit tentamen mag het dictaat niet gebruikt worden. Schrijf op elk vel je naam, studnr en naam practicumleider. Laat bij elke opgave zien hoe je aan je

Nadere informatie

Mogelijke Onderwerpen Projectwerk Bachelor 3 Wiskunde

Mogelijke Onderwerpen Projectwerk Bachelor 3 Wiskunde Mogelijke Onderwerpen Projectwerk Bachelor 3 Wiskunde E. Jespers Departement of Mathematics Vrije Universiteit Brussel 2 Voorbeelden van algebra s van kleine dimensie Een theorie steunt steeds op het goed

Nadere informatie

Opgave 1 Bepaal welke van de volgende beweringen juist zijn: = Z2 Z 6 (R >0, ) = (R, +) (Z, +) = (Q, +)

Opgave 1 Bepaal welke van de volgende beweringen juist zijn: = Z2 Z 6 (R >0, ) = (R, +) (Z, +) = (Q, +) Deeltentamen Groepentheorie (WISB221). A. Henriques, Nov 2012. Geef niet alleen anwoorden, maar bewijs al je beweringen. Opgave 1 Bepaal welke van de volgende beweringen juist zijn: [5pt] Z 5 = Z 4, Z

Nadere informatie

Algebra. Oefeningen op hoofdstuk Groepentheorie Cayleytabellen van groepen van orde Cyclische groepen

Algebra. Oefeningen op hoofdstuk Groepentheorie Cayleytabellen van groepen van orde Cyclische groepen Oefeningen op hoofdstuk 5 Algebra 5.2 Groepentheorie 5.2.1 Cayleytabellen van groepen van orde 8 Oefening 5.1. Stel de Cayleytabel op voor de groep van de symmetrieën van een vierkant. Bewijs dat deze

Nadere informatie

Getallenleer Inleiding op codeertheorie. Cursus voor de vrije ruimte

Getallenleer Inleiding op codeertheorie. Cursus voor de vrije ruimte Getallenleer Inleiding op codeertheorie Liliane Van Maldeghem Hendrik Van Maldeghem Cursus voor de vrije ruimte 2 Hoofdstuk 1 Getallenleer 1.1 Priemgetallen 1.1.1 Definitie en eigenschappen Een priemgetal

Nadere informatie

Permuteerbare deelgroepen en Sylow deelgroepen

Permuteerbare deelgroepen en Sylow deelgroepen WETENSCHAPPEN WISKUNDE Permuteerbare deelgroepen en Sylow deelgroepen Bachelor Project I Shaun Bundervoet Promotor : Prof. Eric Jespers 2008-2009 Inhoudsopgave Voorwoord 1 1 Permuteerbaarheid 3 1.1 Elementaire

Nadere informatie

Hoofdstuk 6. Dihedrale groepen. 6.1 Definitie

Hoofdstuk 6. Dihedrale groepen. 6.1 Definitie Hoofdstuk 6 Dihedrale groepen 6.1 Definitie Definitie 6.1. De dihaeder groep is de symmetriegroep van een regelmatige n-hoek. Dit is de verzameling van alle transformaties in het vlak die de regelmatige

Nadere informatie

Perfecte getallen en Leinster groepen

Perfecte getallen en Leinster groepen Faculteit Wetenschappen Departement Wiskunde Perfecte getallen en Leinster groepen Bachelorproef 1 Lukas Boelens Promotor: Dr. Andreas Bächle 29 januari 2015 Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 2 Perfecte getallen

Nadere informatie

Tentamen lineaire algebra 2 18 januari 2019, 10:00 13:00 Uitwerkingen (schets)

Tentamen lineaire algebra 2 18 januari 2019, 10:00 13:00 Uitwerkingen (schets) Tentamen lineaire algebra 8 januari 9, : : Uitwerkingen (schets) Opgave. ( + punten) Gegeven is de matrix ( ) A =. (a) Bepaal een diagonaliseerbare matrix D en een nilpotente matrix N zodanig dat A = N

Nadere informatie

Hoofdstuk 3. Equivalentierelaties. 3.1 Modulo Rekenen

Hoofdstuk 3. Equivalentierelaties. 3.1 Modulo Rekenen Hoofdstuk 3 Equivalentierelaties SCHAUM 2.8: Equivalence Relations Twee belangrijke voorbeelden van equivalentierelaties in de informatica: resten (modulo rekenen) en cardinaliteit (aftelbaarheid). 3.1

Nadere informatie

5.2.4 Varia in groepentheorie

5.2.4 Varia in groepentheorie Oefeningen op hoofdstuk 5 Algebra 5.2 Groepentheorie 5.2.1 Cayleytabellen van groepen van orde 8 Oefening 5.1. Stel de Cayleytabel op voor de groep van de symmetrieën van een vierkant. Bewijs dat deze

Nadere informatie

Definitie 4.1. Als H en K normaaldelers zijn van een groep G en H K = {e} en HK = G dan noemt men G het direct product van

Definitie 4.1. Als H en K normaaldelers zijn van een groep G en H K = {e} en HK = G dan noemt men G het direct product van Hoofdstuk 4 Groepsconstructies 4.1 Direct product We gaan nu bestuderen hoe we van 2 groepen een nieuwe groep kunnen maken of hoe we een groep kunnen schrijven als een product van 2 groepen met kleinere

Nadere informatie

RSA. F.A. Grootjen. 8 maart 2002

RSA. F.A. Grootjen. 8 maart 2002 RSA F.A. Grootjen 8 maart 2002 1 Delers Eerst wat terminologie over gehele getallen. We zeggen a deelt b (of a is een deler van b) als b = qa voor een of ander geheel getal q. In plaats van a deelt b schrijven

Nadere informatie

E.T.G. Schlebusch. Het Hasse-principe. Bachelorscriptie, 20 juni Scriptiebegeleider: dr. R.M. van Luijk

E.T.G. Schlebusch. Het Hasse-principe. Bachelorscriptie, 20 juni Scriptiebegeleider: dr. R.M. van Luijk E.T.G. Schlebusch Het Hasse-principe Bachelorscriptie, 20 juni 2012 Scriptiebegeleider: dr. R.M. van Luijk Mathematisch Instituut, Universiteit Leiden Inhoudsopgave 1. Inleiding 2 2. Het lichaam van p-adische

Nadere informatie

Uitwerkingen Lineaire Algebra I (wiskundigen) 22 januari, 2015

Uitwerkingen Lineaire Algebra I (wiskundigen) 22 januari, 2015 Uitwerkingen Lineaire Algebra I (wiskundigen) januari, 5 In deze uitwerkingen is hier en daar een berekening weggelaten (bijvoorbeeld het bepalen van de kern van een matrix) die uiteraard op het tentamen

Nadere informatie

1 Delers 1. 3 Grootste gemene deler en kleinste gemene veelvoud 12

1 Delers 1. 3 Grootste gemene deler en kleinste gemene veelvoud 12 Katern 2 Getaltheorie Inhoudsopgave 1 Delers 1 2 Deelbaarheid door 2, 3, 5, 9 en 11 6 3 Grootste gemene deler en kleinste gemene veelvoud 12 1 Delers In Katern 1 heb je geleerd wat een deler van een getal

Nadere informatie

Getaltheorie I. c = c 1 = 1 c (1)

Getaltheorie I. c = c 1 = 1 c (1) Lesbrief 1 Getaltheorie I De getaltheorie houdt zich bezig met het onderzoek van eigenschappen van gehele getallen, en meer in het bijzonder, van natuurlijke getallen. In de getaltheorie is het gebruikelijk

Nadere informatie

Polynomen. + 5x + 5 \ 3 x 1 = S(x) 2x x. 3x x 3x 2 + 2

Polynomen. + 5x + 5 \ 3 x 1 = S(x) 2x x. 3x x 3x 2 + 2 Lesbrief 3 Polynomen 1 Polynomen van één variabele Elke functie van de vorm P () = a n n + a n 1 n 1 + + a 1 + a 0, (a n 0), heet een polynoom of veelterm in de variabele. Het getal n heet de graad van

Nadere informatie

Worteltrekken modulo een priemgetal: van klok tot cutting edge. Roland van der Veen

Worteltrekken modulo een priemgetal: van klok tot cutting edge. Roland van der Veen Worteltrekken modulo een priemgetal: van klok tot cutting edge Roland van der Veen Modulorekenen Twee getallen a en b zijn gelijk modulo p als ze een veelvoud van p verschillen. Notatie: a = b mod p Bijvoorbeeld:

Nadere informatie

OPLOSSINGEN VAN DE OEFENINGEN

OPLOSSINGEN VAN DE OEFENINGEN OPLOSSINGEN VAN DE OEFENINGEN 1.3.1. Er zijn 42 mogelijke vercijferingen. 2.3.4. De uitkomsten zijn 0, 4 en 4 1 = 4. 2.3.6. Omdat 10 = 1 in Z 9 vinden we dat x = c 0 +... + c m = c 0 +... + c m. Het getal

Nadere informatie

Het karakteristieke polynoom

Het karakteristieke polynoom Hoofdstuk 6 Het karakteristieke polynoom We herhalen eerst kort de definities van eigenwaarde en eigenvector, nu in een algemene vectorruimte Definitie 6 Een eigenvector voor een lineaire transformatie

Nadere informatie

Moduliruimten van krommen en hun cohomologie

Moduliruimten van krommen en hun cohomologie Moduliruimten van krommen en hun cohomologie Carel Faber 30 maart 2015 Inhoudsopgave Inleiding Krommen Families van krommen De universele kromme en de moduliruimte Cohomologie Punten tellen Modulaire vormen

Nadere informatie

Lights Out. 1 Inleiding

Lights Out. 1 Inleiding Lights Out 1 Inleiding Het spel Lights Out is een elektronisch spel dat gelanceerd werd in 1995 door Tiger Electronics. Het originele spel heeft een bord met 25 lampjes in een rooster van 5 rijen en 5

Nadere informatie

Bijzondere kettingbreuken

Bijzondere kettingbreuken Hoofdstuk 15 Bijzondere kettingbreuken 15.1 Kwadratische getallen In het vorige hoofdstuk hebben we gezien dat 2 = 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2,.... Men kan zich afvragen waarom we vanaf zeker moment alleen maar

Nadere informatie

Congruentie deelgroepen

Congruentie deelgroepen Congruentie deelgroepen 2 Definities Congruentie deelgroepen zijn deelgroepen van matrixgroepen met gehele elementen die bepaald worden door congruentie relaties. De eenvoudigste omgeving om die congruentie

Nadere informatie

Priemontbinding in kwadratische lichamen

Priemontbinding in kwadratische lichamen Priemontbinding in kwadratische lichamen Auteur: Marieke van der Wegen Begeleider: Dr. J. Stienstra Bachelorscriptie Universiteit Utrecht Datum: April-Juni 015 Studentnummer: 399951 Inhoudsopgave Inleiding

Nadere informatie

Oefenopgaven Grondslagen van de Wiskunde A

Oefenopgaven Grondslagen van de Wiskunde A Oefenopgaven Grondslagen van de Wiskunde A Jaap van Oosten 2007-2008 1 Kardinaliteiten Opgave 1.1. Bewijs, dat R N = R. Opgave 1.2. Laat Cont de verzameling continue functies R R zijn. a) Laat zien dat

Nadere informatie

EXAMEN LINEAIRE ALGEBRA EN ANALYTISCHE MEETKUNDE I. 1. Theorie

EXAMEN LINEAIRE ALGEBRA EN ANALYTISCHE MEETKUNDE I. 1. Theorie EXAMEN LINEAIRE ALGEBRA EN ANALYTISCHE MEETKUNDE I MAANDAG 17 JANUARI 2011 1. Theorie Opgave 1. (a) In Voorbeelden 2.1.17 (7) wordt gesteld dat de maximale lineair onafhankelijke deelverzamelingen van

Nadere informatie

Bewijs door inductie

Bewijs door inductie Bewijs door inductie 1 Bewijs door inductie Vaak bestaat een probleem erin aan te tonen dat een bepaalde eigenschap geldt voor elk natuurlijk getal. Als je wilt weten of iets waar is voor alle natuurlijke

Nadere informatie

OVER IRRATIONALE GETALLEN EN MACHTEN VAN π

OVER IRRATIONALE GETALLEN EN MACHTEN VAN π OVER IRRATIONALE GETALLEN EN MACHTEN VAN π KOEN DE NAEGHEL Samenvatting. In deze nota buigen we ons over de vraag of een macht van π een irrationaal getal is. De aangereikte opbouw en bewijsmethoden zijn

Nadere informatie

Je hebt twee uur de tijd voor het oplossen van de vraagstukken. µkw uitwerkingen. 12 juni 2015

Je hebt twee uur de tijd voor het oplossen van de vraagstukken. µkw uitwerkingen. 12 juni 2015 Je hebt twee uur de tijd voor het oplossen van de vraagstukken. Elk vraagstuk is maximaal 10 punten waard. Begin elke opgave op een nieuw vel papier. µkw uitwerkingen 12 juni 2015 Vraagstuk 1. We kunnen

Nadere informatie

Aanvullingen bij Hoofdstuk 6

Aanvullingen bij Hoofdstuk 6 Aanvullingen bij Hoofdstuk 6 We veralgemenen eerst Stelling 6.4 tot een willekeurige lineaire transformatie tussen twee vectorruimten en de overgang naar twee nieuwe basissen. Stelling 6.4. Zij A : V W

Nadere informatie

boek Getallen 2009, errata (8 oktober 2011)

boek Getallen 2009, errata (8 oktober 2011) boek Getallen 009, errata (8 oktober 0) De toren van Hanoi 6 0 van a naar b } van a naar b }. 8 6 en x / B } en x / B }. - zonodig zo nodig De natuurlijke getallen 3 - vermenigvuldigeing vermenigvuldiging

Nadere informatie

Deeltentamen I, Ringen en Galoistheorie, 16-4-2009, 9-12 uur

Deeltentamen I, Ringen en Galoistheorie, 16-4-2009, 9-12 uur Deeltentamen I, Ringen en Galoistheorie, 16-4-2009, 9-12 uur Geef een goede onderbouwing van je antwoorden. Succes! 1. (a) (10 pt) Ontbindt het polynoom X 3 3X+3 in irreducibele factoren in Q[X] en in

Nadere informatie

Opmerking. TI1300 Redeneren en Logica. Met voorbeelden kun je niks bewijzen. Directe en indirecte bewijzen

Opmerking. TI1300 Redeneren en Logica. Met voorbeelden kun je niks bewijzen. Directe en indirecte bewijzen Opmerking TI1300 Redeneren en Logica College 2: Bewijstechnieken Tomas Klos Algoritmiek Groep Voor alle duidelijkheid: Het is verre van triviaal om definities te leren hanteren, beweringen op te lossen,

Nadere informatie

Algebra and discrete wiskunde

Algebra and discrete wiskunde Algebra and discrete wiskunde dr. G.R. Pellikaan Studiewijzer voor het studiejaar 2015/2016 College 2WF50 Contents 1 Algemeen 2 2 Inhoud van het vak 2 3 Leerdoelen 3 4 Berekening tijdsplanning 3 5 Onderwijs-

Nadere informatie

Eigenschap (Principe van welordening) Elke niet-lege deelverzameling V N bevat een kleinste element.

Eigenschap (Principe van welordening) Elke niet-lege deelverzameling V N bevat een kleinste element. Hoofdstuk 2 De regels van het spel 2.1 De gehele getallen Grof gezegd kunnen we de (elementaire) getaltheorie omschrijven als de wiskunde van de getallen 1, 2, 3, 4,... die we ook de natuurlijke getallen

Nadere informatie

6 Ringen, lichamen, velden

6 Ringen, lichamen, velden 6 Ringen, lichamen, velden 6.1 Polynomen over F p : irreducibiliteit en factorisatie Oefening 6.1. Bewijs dat x 2 + 2x + 2 irreducibel is in Z 3 [x]. Oplossing 6.1 Aangezien de veelterm van graad 3 is,

Nadere informatie

Getallen, 2e druk, extra opgaven

Getallen, 2e druk, extra opgaven Getallen, 2e druk, extra opgaven Frans Keune november 2010 De tweede druk bevat 74 nieuwe opgaven. De nummering van de opgaven van de eerste druk is in de tweede druk dezelfde: nieuwe opgaven staan in

Nadere informatie

1 Groepen van orde 24.

1 Groepen van orde 24. 1 1 Groepen van orde 24. Als G een groep van orde 24 is, dan zeggen de stellingen van Sylov: Het aantal 2-Sylow-groepen van G is 1 modulo 2 en bovendien een deler van 24, dus bedraagt 1 of 3. Het aantal

Nadere informatie

1 Nilpotente en oplosbare groepen Groepen bouwen De correspondentiestelling Nilpotente en oplosbare groepen...

1 Nilpotente en oplosbare groepen Groepen bouwen De correspondentiestelling Nilpotente en oplosbare groepen... Inhoudsopgave 1 Nilpotente en oplosbare groepen 1 1.1 Groepen bouwen......................... 1 1.2 De correspondentiestelling.................... 7 1.3 Nilpotente en oplosbare groepen.................

Nadere informatie

Velduitbreidingen. Hector Mommaerts

Velduitbreidingen. Hector Mommaerts Velduitbreidingen Hector Mommaerts 2 Hoofdstuk 1 Basisbegrippen 1.1 Definities Definitie 1.1. Een veld L is een uitbreiding van het veld K als het ontstaat door aan K één of meerdere elementen toe te voegen.

Nadere informatie

Getaltheorie II. ax + by = c, a, b, c Z (1)

Getaltheorie II. ax + by = c, a, b, c Z (1) Lesbrief 2 Getaltheorie II 1 Lineaire vergelijkingen Een vergelijking van de vorm ax + by = c, a, b, c Z (1) heet een lineaire vergelijking. In de getaltheorie gaat het er slechts om gehele oplossingen

Nadere informatie

Tentamen Ringen en Galoistheorie, , uur

Tentamen Ringen en Galoistheorie, , uur Tentamen Ringen en Galoistheorie, 30-6-2008, 14-17 uur Dit is een open boek tentamen. Dat wil zeggen, de dictaten mogen gebruikt worden maar geen andere zaken zoals aantekeningen, uitwerkingen, etc. Geef

Nadere informatie

Oefening 4.3. Zoek een positief natuurlijk getal zodanig dat de helft een kwadraat is, een derde is een derdemacht en een vijfde is een vijfdemacht.

Oefening 4.3. Zoek een positief natuurlijk getal zodanig dat de helft een kwadraat is, een derde is een derdemacht en een vijfde is een vijfdemacht. 4 Modulair rekenen Oefening 4.1. Merk op dat 2 5 9 2 = 2592. Bestaat er een ander getal van de vorm 25ab dat gelijk is aan 2 5 a b? (Met 25ab bedoelen we een getal waarvan a het cijfer voor de tientallen

Nadere informatie

Definitie 1.1. Een groep is een verzameling G, uitgerust met een bewerking waarvoor geldt dat:

Definitie 1.1. Een groep is een verzameling G, uitgerust met een bewerking waarvoor geldt dat: Hoofdstuk 1 Eerste begrippen 1.1 Wat is een groep? Definitie 1.1. Een groep is een verzameling G, uitgerust met een bewerking waarvoor geldt dat: 1. a, b G : a b G 2. a, b, c G : a (b c) = (a b) c = a

Nadere informatie

Algebra and discrete wiskunde

Algebra and discrete wiskunde Algebra and discrete wiskunde dr. G.R. Pellikaan Studiewijzer voor het studiejaar 2016/2017 College 2WF50 Contents 1 Algemeen 2 2 Inhoud van het vak 2 3 Leerdoelen 3 4 Berekening tijdsplanning 3 5 Onderwijs-

Nadere informatie

Diophantische vergelijkingen

Diophantische vergelijkingen Diophantische vergelijkingen 1 Wat zijn Diophantische vergelijkingen? Een Diophantische vergelijking is een veeltermvergelijking waarbij zowel de coëfficiënten als de oplossingen gehele getallen moeten

Nadere informatie

Examen G0U13 Bewijzen en Redeneren Bachelor 1ste fase Wiskunde. vrijdag 31 januari 2014, 8:30 12:30. Auditorium L.00.07

Examen G0U13 Bewijzen en Redeneren Bachelor 1ste fase Wiskunde. vrijdag 31 januari 2014, 8:30 12:30. Auditorium L.00.07 Examen G0U13 Bewijzen en Redeneren Bachelor 1ste fase Wiskunde vrijdag 31 januari 2014, 8:30 12:30 Auditorium L.00.07 Geef uw antwoorden in volledige, goed lopende zinnen. Het examen bestaat uit 5 vragen.

Nadere informatie

Voorstel voor de inhoud van de cursus Algebra in het programma: Bachelor Wiskunde

Voorstel voor de inhoud van de cursus Algebra in het programma: Bachelor Wiskunde Voorstel voor de inhoud van de cursus Algebra in het programma: Bachelor Wiskunde Aantal uren: A: 30, B:15 of A: 22,5, B: 22,5 1 Hermann Weyl introduceerde het woord coördinatiseren voor één van de basishandelingen

Nadere informatie

Oefening 4.3. Zoek een positief natuurlijk getal zodanig dat de helft een kwadraat is, een derde is een derdemacht en een vijfde is een vijfdemacht.

Oefening 4.3. Zoek een positief natuurlijk getal zodanig dat de helft een kwadraat is, een derde is een derdemacht en een vijfde is een vijfdemacht. 4 Modulair rekenen Oefening 4.1. Merk op dat 2 5 9 2 2592. Bestaat er een ander getal van de vorm 25ab dat gelijk is aan 2 5 a b? (Met 25ab bedoelen we een getal waarvan a het cijfer voor de tientallen

Nadere informatie

PROEFEXAMEN LINEAIRE ALGEBRA donderdag 17 november 2011

PROEFEXAMEN LINEAIRE ALGEBRA donderdag 17 november 2011 PROEFEXAMEN LINEAIRE ALGEBRA donderdag 17 november 2011 Familienaam:....................................................................... Voornaam:.........................................................................

Nadere informatie

Uitwerkingen tentamen lineaire algebra 2 13 januari 2017, 10:00 13:00

Uitwerkingen tentamen lineaire algebra 2 13 januari 2017, 10:00 13:00 Uitwerkingen tentamen lineaire algebra 3 januari 07, 0:00 3:00 Hint: Alle karakteristiek polynomen die je nodig zou kunnen hebben, hebben gehele nulpunten. Als dat niet het geval lijkt, dan heb je dus

Nadere informatie

II.3 Equivalentierelaties en quotiënten

II.3 Equivalentierelaties en quotiënten II.3 Equivalentierelaties en quotiënten Een belangrijk begrip in de wiskunde is het begrip relatie. Een relatie op een verzameling is een verband tussen twee elementen uit die verzameling waarbij de volgorde

Nadere informatie

Wanneer zijn veelvouden van proniks proniks?

Wanneer zijn veelvouden van proniks proniks? 1 Uitwerking puzzel 92-1 Wanneer zijn veelvouden van proniks proniks? Harm Bakker noemde het: pro-niks voor-niks De puzzel was voor een groot deel afkomstig van Frits Göbel. Een pronik is een getal dat

Nadere informatie

1 Kettingbreuken van rationale getallen

1 Kettingbreuken van rationale getallen Kettingbreuken van rationale getallen Laten we eens starten met een breuk bijvoorbeeld 37/3 Laten we hier ons kettingbreuk algoritme op los, We concluderen hieruit dat 37 3 3 + 3 + + 37 3 + + + hetgeen

Nadere informatie

Zomercursus Wiskunde. Module 1 Algebraïsch rekenen (versie 22 augustus 2011)

Zomercursus Wiskunde. Module 1 Algebraïsch rekenen (versie 22 augustus 2011) Katholieke Universiteit Leuven September 011 Module 1 Algebraïsch rekenen (versie augustus 011) Inhoudsopgave 1 Rekenen met haakjes 1.1 Uitwerken van haakjes en ontbinden in factoren............. 1. De

Nadere informatie

Rationale Punten op Elliptische Krommen

Rationale Punten op Elliptische Krommen Rationale Punten op Elliptische Krommen Bart Sevenster 20 juli 2011 Bachelorscriptie Begeleiding: Prof. Dr. G. van der Geer 2 P 1 Q P Q 2 1 1 2 1 P Q 2 3 KdV Instituut voor wiskunde Faculteit der Natuurwetenschappen,

Nadere informatie

Elliptische krommen en hun topologische aspecten

Elliptische krommen en hun topologische aspecten Elliptische krommen en hun topologische aspecten René Pannekoek 25 januari 2011 Dit is een korte introductie tot elliptische krommen voor het bachelorseminarium van de Universiteit Leiden. De bespreking

Nadere informatie

1 Limiet van een rij Het begrip rij Bepaling van een rij Expliciet voorschrift Recursief voorschrift 3

1 Limiet van een rij Het begrip rij Bepaling van een rij Expliciet voorschrift Recursief voorschrift 3 HOOFDSTUK 6: RIJEN 1 Limiet van een rij 2 1.1 Het begrip rij 2 1.2 Bepaling van een rij 2 1.2.1 Expliciet voorschrift 2 1.2.2 Recursief voorschrift 3 1.2.3 Andere gevallen 3 1.2.4 Rijen met de grafische

Nadere informatie

Hints en antwoorden bij de vragen van de cursus Lineaire Algebra en Meetkunde

Hints en antwoorden bij de vragen van de cursus Lineaire Algebra en Meetkunde Hints en antwoorden bij de vragen van de cursus Lineaire Algebra en Meetkunde Ik heb de vragen die in de nota s staan en de vragen van de samenvattingen samengebracht in deze tekst en voorzien van hints

Nadere informatie

Groepen, ringen en velden

Groepen, ringen en velden Groepen, ringen en velden Groep Een groep G is een verzameling van elementen en een binaire operator met volgende eigenschappen: 1. closure (gesloten): als a en b tot G behoren, doet a b dat ook. 2. associativiteit:

Nadere informatie

This work is licensed under the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License. To view a copy of this license,

This work is licensed under the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License. To view a copy of this license, Inhoudsopgave 1 Groepen 1 1.1 Groepen, deelgroepen en voorbeelden.............. 1 1.2 Verdere definities en eigenschappen............... 8 1.3 Groepsmorfismen......................... 15 1.4 Cyclische

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20310 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Jansen, Bas Title: Mersenne primes and class field theory Date: 2012-12-18 Samenvatting

Nadere informatie

Oefening 2.2. Welke van de volgende beweringen zijn waar?

Oefening 2.2. Welke van de volgende beweringen zijn waar? Oefeningen op hoofdstuk 2 Verzamelingenleer 2.1 Verzamelingen Oefening 2.1. Beschouw A = {1, {1}, {2}}. Welke van de volgende beweringen zijn waar? Beschouw nu A = {1, 2, {2}}, zelfde vraag. a. 1 A c.

Nadere informatie

EXAMEN LINEAIRE ALGEBRA EN MEETKUNDE I

EXAMEN LINEAIRE ALGEBRA EN MEETKUNDE I EXAMEN LINEAIRE ALGEBRA EN MEETKUNDE I Theorie Opgave 1. In deze opgave wordt gevraagd om een aantal argumenten of overgangen uit de cursusnota s in detail te verklaren. In delen (a) (b) peilen we naar

Nadere informatie

Aanvullingen bij Hoofdstuk 8

Aanvullingen bij Hoofdstuk 8 Aanvullingen bij Hoofdstuk 8 8.5 Definities voor matrices De begrippen eigenwaarde eigenvector eigenruimte karakteristieke veelterm en diagonaliseerbaar worden ook gebruikt voor vierkante matrices los

Nadere informatie

Lineaire Algebra 3 en 4. Wieb Bosma

Lineaire Algebra 3 en 4. Wieb Bosma Lineaire Algebra 3 en 4 Wieb Bosma juni 2000/juni 2001 Inhoudsopgave 1 Vectorruimten 3 1.1 Inleiding........................................ 3 1.2 Lichamen....................................... 3 1.2.1

Nadere informatie

Tentamen Lineaire Algebra 1 (Wiskundigen)

Tentamen Lineaire Algebra 1 (Wiskundigen) Tentamen Lineaire Algebra Wiskundigen Donderdag, 23 januari 24,.-3. Geen rekenmachines. Motiveer elk antwoord.. Voor alle reële getallen a definiëren we de matrix C a als a C a = a 2. a Verder definiëren

Nadere informatie

Inversie. Hector Mommaerts

Inversie. Hector Mommaerts Inversie Hector Mommaerts 2 Hoofdstuk 1 Definities en constructies 1.1 Definitie We weten hoe we een punt moeten spiegelen rond een rechte. We gaan nu kijken hoe we een punt spiegelen rond een cirkel.

Nadere informatie

Inleiding tot de Problem Solving - deel 1: Combinatoriek en getaltheorie

Inleiding tot de Problem Solving - deel 1: Combinatoriek en getaltheorie Inleiding tot de Problem Solving - deel 1: Combinatoriek en getaltheorie Jan Vonk 1 oktober 2008 1 Combinatoriek Inleiding Een gebied dat vandaag de dag haast niet onderschat kan worden binnen de wiskunde

Nadere informatie

TW2040: Complexe Functietheorie

TW2040: Complexe Functietheorie TW2040: Complexe Functietheorie week 4.6, donderdag K. P. Hart Faculteit EWI TU Delft Delft, 2 juni, 2016 K. P. Hart TW2040: Complexe Functietheorie 1 / 38 Outline 1 Rekenregels 2 K. P. Hart TW2040: Complexe

Nadere informatie

Uitwerking Puzzel 93-1, Doelloos

Uitwerking Puzzel 93-1, Doelloos Uitwerking Puzzel 93-1, Doelloos Wobien Doyer Lieke de Rooij Volgens de titel is deze puzzel zonder doel, dus zonder bekende toepassing. Het doel is echter nul en dat is zeker in de wiskunde niet niks.

Nadere informatie

Een Stelling over Priemgetallen Bewezen op een Schaakbord Seminar Combinatorial Algorithms (voorjaar 2010)

Een Stelling over Priemgetallen Bewezen op een Schaakbord Seminar Combinatorial Algorithms (voorjaar 2010) Een Stelling over Priemgetallen Bewezen op een Schaakbord Seminar Combinatorial Algorithms (voorjaar 2010) Johan de Ruiter, johan.de.ruiter@gmail.com 27 april 2010 1 De stelling van Fermat over de som

Nadere informatie

Discrete Wiskunde 2WC15, Lente Jan Draisma

Discrete Wiskunde 2WC15, Lente Jan Draisma Discrete Wiskunde 2WC15, Lente 2010 Jan Draisma Voorwoord Dit zijn aantekeningen voor het vak Discrete Wiskunde (2WC15), gegeven in het lentesemester van 2010. Dit vak bestaat uit twee delen: algoritmische

Nadere informatie

ALGEBRA II. P. Stevenhagen

ALGEBRA II. P. Stevenhagen ALGEBRA II P. Stevenhagen 2010 INHOUDSOPGAVE ALGEBRA II 11. Ringen 5 Eenheden Voorbeelden van ringen Nuldelers Domeinen Homomorfismen en idealen Isomorfie- en homomorfiestellingen Chinese reststelling

Nadere informatie

Oefensommen tentamen Lineaire algebra 2 - december A =

Oefensommen tentamen Lineaire algebra 2 - december A = Oefensommen tentamen Lineaire algebra 2 - december 2012 Opg 1 De schaakbordmatrix A is de 8 bij 8 matrix 1 0 1 0 1 0 1 0 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 1 0 A = 0 1 0 1 0 1 0 1 1 0 1 0 1 0 1 0 0 1 0 1 0 1

Nadere informatie

Hoofdstuk 9. Vectorruimten. 9.1 Scalairen

Hoofdstuk 9. Vectorruimten. 9.1 Scalairen Hoofdstuk 9 Vectorruimten 9.1 Scalairen In de lineaire algebra tot nu toe, hebben we steeds met reële getallen als coëfficienten gewerkt. Niets houdt ons tegen om ook matrices, lineaire vergelijkingen

Nadere informatie

Uitwerkingen toets 12 juni 2010

Uitwerkingen toets 12 juni 2010 Uitwerkingen toets 12 juni 2010 Opgave 1. Bekijk rijen a 1, a 2, a 3,... van positieve gehele getallen. Bepaal de kleinst mogelijke waarde van a 2010 als gegeven is: (i) a n < a n+1 voor alle n 1, (ii)

Nadere informatie

Antwoorden op de theoretische vragen in de examen voorbereiding

Antwoorden op de theoretische vragen in de examen voorbereiding Antwoorden op de theoretische vragen in de examen voorbereiding Theorie vraag Zij A een m n-matrix. Geef het verband tussen de formule voor de dimensie d van een niet-strijdig stelsel, d = n rang (A) (zie

Nadere informatie

Ter Leering ende Vermaeck

Ter Leering ende Vermaeck Ter Leering ende Vermaeck 15 december 2011 1 Caleidoscoop 1. Geef een relatie op Z die niet reflexief of symmetrisch is, maar wel transitief. 2. Geef een relatie op Z die niet symmetrisch is, maar wel

Nadere informatie

Examen Lineaire Algebra en Meetkunde Tweede zit (13:30-17:30)

Examen Lineaire Algebra en Meetkunde Tweede zit (13:30-17:30) Examen Lineaire Algebra en Meetkunde Tweede zit 2016-2017 (13:30-17:30) 1 Deel gesloten boek (theorie) (5.5pt) - indienen voor 14u30 (0.5pt) Geef de kleinste kwadratenoplossing van het stelsel AX = d,

Nadere informatie