Auteur VO-content Laatst gewijzigd 21 November 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/82686 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.
Inhoudsopgave Broeikaseffect Vooraf Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 Stap 6 www.lvoorl.nl Over dit lesmateriaal Pagina 1
Broeikaseffect Vooraf Leerdoelen Het klimaat verandert, wereldwijd, en alles wijst op een versterkt broeikaseffect. Dat blijft niet zonder gevolgen. Deze opdracht gaat over hoe de gevolgen voor Nederland en Spanje en wat beide landen ertegen kunnen doen. Aan het eind van deze opdracht: Kun je een gevolg noemen van het versterkte broeikaseffect in Nederland en Spanje. Kun je een maatregel beschrijven om de gevolgen van het versterkte broeikaseffect te beperken of tegen te gaan. Kun je een maatregel beschrijven om het versterkt broeikaseffect af te remmen. Eindproduct Als eindproduct van deze opdracht stel je samen met drie klasgenoten voor Nederland en Spanje een plan op om maatregelen te nemen om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen in Nederland en Spanje. Geef het plan de titel Leven met Klimaatverandering in 2050. Met dit plan streef je de volgende doelen na: In 2050 moet je overal in Nederland en Spanje aan voldoende water kunnen komen. In 2050 moet je overal in Nederland en Spanje veilig zijn voor overstromingen uit zee. In 2050 moet je in Nederland en Spanje ook voedsel kunnen kopen van eigen bodem. Beoordeling Het plan laten jullie beoordelen door jullie docent. Werkwijze Groepsgrootte Stap 1 tot en met stap 4 doe je alleen. Pagina 2
Het eindproduct (stap 5) maak je samen met drie klasgenoten. Benodigdheden Geen bijzonderheden. Tijd Voor deze opdracht heb je ongeveer 2 lesuren nodig. Stap 1 Aanpak waterproblemen als gevolg van klimaatveranderingen De aarde warmt op. In Nederland wordt het de komende tientallen jaren warmer en natter en in Spanje warmer en droger. De meeste klimaatdeskundigen zijn ervan overtuigd dat het versterkte broeikaseffect de opwarming van de aarde veroorzaakt. Nederland In Nederland veroorzaakt de klimaatverandering drie waterproblemen die moeten worden aangepakt. Wateroverlast door zware plensbuien. Vooral in steden lopen tijdens zware regenbuien straten, kelders en woningen onder water. Deze wateroverlast ontstaat omdat regenwater op de meeste plaatsen niet in de grond kan zakken. De bodem is voor het overgrote deel bedekt met plaveisel, gebouwen en andere harde oppervlakken. Het water kan wel weg via de riolering, maar als het hard regent, krijgt de riolering meer water aangevoerd dan het kan verwerken. Wateroverlast is het gevolg. Daarom nemen steeds meer gemeenten maatregelen om een deel van het regenwater bij zware buien tijdelijk vast te houden in wadi s (Water Afvoer Door Infiltratie), zodat de riolering niet overbelast raakt. Denk daarbij aan het aanleggen van bassins (zoals vijvers), waar regenwater tijdelijk kan worden opgeslagen en later kan worden afgevoerd. Denk ook aan andere plekken waar regenwater wordt vastgehouden, zoals tuinen op daken. Toenemend gevaar van rivieroverstromingen. Ook rivieren kunnen door zware regenval meer water aangevoerd krijgen dan ze kunnen afvoeren. Als dat gebeurt, stijgt het waterpeil in rivieren zo sterk dat uiterwaarden onderlopen en het water tegen de dijken staat. De kans daarop wordt groter omdat er gemiddeld meer neerslag gaat vallen in Nederland en de rest van de stroomgebieden van de Nederlandse rivieren. Om de verwachte hogere waterstanden in de rivieren op te vangen en overstromingen te voorkomen, zijn rivierdijken verhoogd en verstevigd. Daarnaast is een hele reeks maatregelen genomen om het waterbergend vermogen van de uiterwaarden te vergroten. De video Uiterwaardvergraving laat voorbeelden zien. Video - Millingerwaard uiterwaardvergraving Pagina 3
Toenemend gevaar van overstromingen vanuit zee. Als gevolg van de opwarming van de aarde stijgt wereldwijd de zeespiegel en dat zal ook de komende tientallen jaren doorgaan. Tegelijkertijd zakt de bodem in Nederland. Daardoor neemt de kans toe dat tijdens een zware storm die gepaard gaat met hoge waterstanden langs de kust, zeedijken breken en duinen worden weggespoeld, waardoor zeewater het land instroomt. Wat er gedaan wordt om dit in de toekomst te voorkomen, zie je in de film Kustverdediging, Nederland. Video - Kustverdediging, Nederland Kustversterking kan voor de natuur ongunstig uitpakken. Lees de tekst: Kustversterking Petten mag door PETTEN De Raad van State heeft besloten dat de werkzaamheden aan de kustversterking bij Petten verder mogen gaan. Faunabescherming had om het stilleggen van de werkzaamheden gevraagd omdat door de kustversterking de strekdammen door zand bedekt zouden raken. Die strekdammen zijn plekken waar veel vogels hun voedsel halen. Volgens de Raad van State maken de strekdammen geen deel uit van het Natura 2000 gebied. Daarom hoeven geen maatregelen te worden getroffen om het verlies van de voedselplaatsen voor de vogels goed te maken. Bron: Schagen FM, 8 augustus 2014 Vragen 1. Wat is, gelet op de oorzaken, de overeenkomst tussen wateroverlast in steden en rivieroverstromingen? 2. Noem twee manieren om de kust te versterken. 3. Waarom wilde Faunabeheer het werk aan de kustversterking bij Petten laten stilleggen? Spanje Overstromingen. Ook in Spanje zullen stranden en andere laaggelegen kustgebieden steeds meer kans lopen op overstroming. Als de kust niet wordt versterkt, lopen veel toeristenstranden het risico definitief onder water te verdwijnen. Watertekorten. Spanje krijgt steeds meer te maken met watertekorten. Er valt jaarlijks minder regen en de temperatuur stijgt. Vooral s zomers wordt het warmer; de verdamping van water neemt toe. De inwoners van Spanje zullen in de toekomst zuiniger met water moeten omspringen, zowel in de stad als op het platteland. De noordelijke Spaanse deelstaat Catalonië kreeg in de eerste drie maanden van 2008 een voorproefje van het toenemende watertekort. In die periode daarvoor viel er ongewoon weinig regen. Pagina 4
In Barcelona, de hoofdstad van Catalonië, ontstond een nijpende waterschaarste. Fonteinen in de stad werkten niet meer; openbare douches bij het strand waren buiten gebruik en werklieden waren bezig om naar lekken in gemeentelijke waterleidingen te zoeken en elk lek te dichten dat ze maar konden vinden. Ook moesten bedrijven en particulieren 3.000 euro boete betalen in het geval ze water verspilden. Daarom werden auto s niet gewassen, tuinen niet besproeid en bleven privézwembaden leeg. Toch zat er in april 2008 nog maar weinig water in de stedelijke reservoirs. Om rantsoenering te voorkomen heeft het gemeentebestuur met tankers en treinen 35.000 m3 water aan laten voeren uit Frankrijk. Aquifers. Spanje kan wel aan water voor landbouw en drinkwatervoorziening komen door meer water op te pompen uit aquifers. Dat zijn ondergrondse voorraden water in poreuze steenlagen. Deze aquifers beslaan bij elkaar ongeveer 1/3 van het landoppervlak van Spanje. Ook onder Barcelona is veel grondwater te vinden, maar het is door de bodemverontreiniging ter plaatse te vuil om te gebruiken. Energieterkorten. Watertekort kan ook leiden tot energietekorten. In Spanje wordt veel stroom opgewekt met waterkrachtcentrales in rivieren. Als die rivieren door langdurige droogte weinig water aanvoeren, kunnen die centrales weinig stroom leveren. Vraag 4. Waarom waren ook toeristen de dupe van de waterschaarste in Barcelona? Stap 2 Aanpak problemen in de landbouw als gevolg van klimaatveranderingen De klimaatveranderingen hebben ook gevolgen voor de landbouw, al lijkt dat in Nederland nog enigszins mee te vallen. Hier zal het warmere en nattere klimaat ervoor zorgen dat vee en gewassen meer te maken krijgen met ziekten en plagen die oorspronkelijk uit zuidelijker gelegen streken afkomstig zijn. Maar daar is wel wat tegen te doen. Een manier om die nieuwe plantenziekten te bestrijden is het ontsmetten van zaaizaad. Ook kunnen gewassen worden beschermd tegen nieuwe plagen door ze te besproeien met bestrijdingsmiddelen. Dat heeft wel het nadeel dat die middelen ook voor andere dieren en planten schadelijk zijn. In Spanje wordt het gemiddeld droger en warmer. Om ook dan intensieve landbouw (landbouw met hoge opbrengst per hectare) te bedrijven, kunnen gewassen worden geteeld die beter bestand zijn tegen langdurige droogtes dan de gewassen die nú op de Spaanse akkers staan. Aan de Pagina 5
Landbouwuniversiteit in Wageningen worden bijvoorbeeld nieuwe soorten tarwe en andere gewassen gekweekt die goed tegen droogte kunnen. Intensieve landbouw blijft ook mogelijk als druppelirrigatie wordt toegepast. Bij deze manier om gewassen van voldoende water te voorzien krijgen de afzonderlijke planten op een akker water druppel voor druppel toegevoerd uit gaatjes in een slang. Die druppels gaan rechtstreeks naar de wortels van die planten. Deze manier om planten op een akker van water te voorzien kost minder water dan het toevoeren van water naar de akker via sloten en kanaaltjes of het besproeien van de akker. Vraag 1. Het telen van droogtebestendige gewassen en het toepassen van druppelirrigatie draagt bij in de bestrijding van waterschaarste in Spanje. Leg uit. Stap 3 Klimaatverdrag en Protocol van Kyoto De opwarming van de aarde is het gevolg is van het versterkte broeikaseffect en we moeten dus zorgen dat er minder broeikasgassen (zoals CO2) in de dampkring komen. Als het lukt de versterking van het broeikaseffect af te remmen, zo is de gedachte, zal het klimaat wereldwijd minder sterk veranderen en zullen de gevolgen van de klimaatverandering minder groot zijn dan wanneer we niets doen. Dat kan alleen in internationaal verband, dus houden de Verenigde Naties zich intensief met dat probleem bezig. In 1992 hebben de leden van de VN een reeks afspraken op klimaatgebied vastgelegd in het Klimaatverdrag. De afspraken gaan met name over het verminderen van uitstoot van broeikasgassen in de dampkring. In 1997 heeft de VN in het Japanse Kyoto een grote klimaatconferentie georganiseerd en is een belangrijke aanvulling op het klimaatverdrag opgesteld: het Kyotoprotocol. Hierin staat duidelijk omschreven hoeveel elk land zijn CO2-uitstoot moet verminderen. Het protocol was geldig tot 2012, maar is inmiddels verlengd tot 2020. Ga naar deze Wikipedia pagina. Vragen 1. Hebben ook Nederland en Spanje het Protocol van Kyoto ondertekend en bekrachtigd? Pagina 6
2. Zo ja, wanneer? Stap 4 Hoe Nederland en Spanje de versterking van het broeikaseffect (kunnen) bestrijden Nederland en Spanje nemen maatregelen om het versterkte broeikaseffect tegen te gaan. We nemen er twee onder de loep. Maatregel 1 Voor de opwekking van elektriciteit worden minder fossiele brandstoffen gebruikt en meer schone energiebronnen ingezet: windkracht, waterkracht en zonne-energie. Het inzetten van kernenergie staat ter discussie, zeker na het ernstige ongeluk met de kerncentrale in Fukushima, Japan (2011). Elektriciteitscentrales die met behulp van fossiele brandstoffen elektriciteit opwekken, stoten CO2 uit. Denk aan steenkool, aardgas, bruinkool of aardolie. Centrales die op kernenergie, waterkracht, Pagina 7
windkracht of zonne-energie draaien, doen dat niet. De meeste CO2 komt vrij bij het verbranden van steenkool, het minst bij het verbranden van aardgas. Je vermindert dus al de uitstoot van CO2 als je centrales op aardgas laat lopen in plaats van een andere fossiele brandstof. Hoe dan ook, de voorraad fossiele brandstoffen is eindig. Het raakt op. Windkracht raakt nooit op maar het waait niet altijd (even hard) en veel mensen vinden de grote turbines lelijk. Windenergie is op dit moment ook duurder dan energie uit fossiele brandstoffen. Aan zonne-energie kleven ongeveer dezelfde nadelen: de zon schijnt niet altijd en de kilowattprijs ligt hoger dan bij fossiele brandstoffen. Voor waterkrachtcentrales moeten stuwdammen en meren worden aangelegd en dat heeft nogal wat gevolgen voor mens en milieu. Bovendien kan er met een waterkrachtcentrale in een rivier weinig stroom worden opgewekt als de rivier door langdurige droogte weinig water aanvoert en het stuwmeer slechts voor een deel gevuld wordt (zie ook Stap 1). Tussen 1998 en 2012 was aardgas de meest gebruikte energiebron voor de opwekking van stroom (zie de grafiek). Op de tweede plaats staat steenkool. Het aandeel van steenkool in de stroomopwekking kan groter worden; kijk naar een fragment uit het NOS-Journaal van 9 augustus 2014. Kolen uit Amerika zijn spotgoedkoop. Maatregel 2 Met verschillende maatregelen wordt het gebruik van (deels) elektrische voertuigen gestimuleerd ter vervanging van benzine-, diesel- en lpg-voertuigen. De laatste categorie stoot veel CO2 uit. Elektrische voortuigen zijn een stuk schoner maar vragen wel weer een heel eigen infrastructuur, zoals snelle oplaadpunten. Het gebruik van schone auto s die weinig of geen CO2 uitstoten, wordt aangemoedigd door een belastingmaatregel, de bijtelling. Hoe die maatregel werkt, lees je in de eerste alinea op de website. Spanje is op het punt van de elektrische infrastructuur nog lang niet zover als Nederland. Vragen 1. Waardoor wordt het in Nederland goedkoper om stroom te maken met steenkool? 2. Hoe kan de Nederlandse regering het gebruik van duurzame energie (zoals windkracht) toch op peil houden of vergroten? 3. Waarom kan zonne-energie alsnog een grote rol gaan spelen bij de stroomopwekking in Spanje? Pagina 8
4. Waarom kun je de bijtelling zien als belasting op uitstoot van CO2? Stap 5 Extra opgaven Weer en klimaat Voor je aan de afsluiting van deze opdracht begint, maak je eerst de volgende toets. Vergelijk, na het beantwoorden van de vragen, jouw antwoorden met de goede antwoorden. Heb je vragen fout, zorg dan dat je begrijpt waarom je antwoord niet goed is. Broeikaseffect kn.nu/vxy74 1 van 3 Hieronder zie je vijf waterproblemen die het gevolg kunnen zijn van de klimaatverandering. 1. wateroverlast door zware plensbuien 2. energietekort daar slechtere werking waterkrachtcentrales 3. rantsoenering van water door langdurige droogte 4. toenemend gevaar voor overstromingen vanuit zee 5. toenemend gevaar van rivieroverstromingen Met welke drie van deze waterproblemen krijgen we in Nederland vooral te maken? a. wateroverlast door zware plensbuien b. energietekort daar slechtere werking waterkrachtcentrales c. rantsoenering van water door langdurige droogte d. toenemend gevaar voor overstromingen vanuit zee e. toenemend gevaar van rivieroverstromingen Pagina 9
2 van 3 Hieronder zie je vijf waterproblemen die het gevolg kunnen zijn van de klimaatverandering. 1. wateroverlast door zware plensbuien 2. energietekort daar slechtere werking waterkrachtcentrales 3. rantsoenering van water door langdurige droogte 4. toenemend gevaar voor overstromingen vanuit zee 5. toenemend gevaar van rivieroverstromingen Eén van deze waterproblemen kan zich zowel in Nederland als in Spanje gaan voordoen? Welk probleem? a. wateroverlast door zware plensbuien b. energietekort daar slechtere werking waterkrachtcentrales c. rantsoenering van water door langdurige droogte d. toenemend gevaar voor overstromingen vanuit zee e. toenemend gevaar van rivieroverstromingen 3 van 3 De Verenigde Naties hebben in 1997 een grote klimaatconferentie georganiseerd om de versterking van het broeikaseffect af te remmen. Er is toen een belangrijke aanvulling op het klimaatverdrag opgesteld: het Kyotoprotocol. Wat staat er in het Kyotoprotocol beschreven? a. Hoeveel elk land zijn CO2-uitstoot moet verminderen. b. Wat er gebeurt als er een paar landen niet meedoen aan het klimaatverdrag. c. Welk land het meeste CO2-uitstoot heeft. d. Hoe landen de CO2-uitstoot moeten verminderen. Stap 6 Pagina 10
Het plan Leven met klimaatverandering in 2050 Je hebt gezien dat de klimaatverandering gevolgen heeft voor de waterhuishouding en de landbouw in Nederland en Spanje. Je hebt ook gezien wat beide landen kunnen doen om die gevolgen te beperken. Ten slotte heb je gezien waarom deskundigen denken dat door vermindering van uitstoot van CO2 de klimaatverandering nog enigszins in de hand te houden is en de gevolgen minder ingrijpend zullen zijn. Aan de hand van al deze kennis maak je het plan Leven met Klimaatverandering 2050. In dat plan neem je maatregelen die de versterking van het broeikaseffect afremmen om zo de gevolgen van klimaatveranderingen in Nederland en Spanje het hoofd te bieden. Laat in dit plan zien dat je de volgende drie doelstellingen wil nastreven: In 2050 moet je overal in Nederland en Spanje aan voldoende water kunnen komen. In 2050 moet je overal in Nederland en Spanje veilig zijn voor overstromingen uit zee. In 2050 moet je in Nederland en Spanje ook voedsel kunnen kopen van eigen bodem. Probeer vooral duidelijk te maken hoe Nederland en Spanje met elkaar kunnen samenwerken om die doelstellingen te halen. Heb je nog ideeën en aanvullingen, verwerk ze dan in je plan. Klaar? Laat het plan aan je leerkracht zien. www.lvoorl.nl Pagina 11
Leerlingen voor leerlingen Op de website www.lvoorl.nl vind je verschillende video's die door leerlingen voor leerlingen zijn gemaakt. Hieronder twee video's die goed passen bij deze opdracht. Bekijk de video's. Broeikaseffect Broeikaseffect Pagina 12
Over dit lesmateriaal Colofon Auteur VO-content Laatst gewijzigd 21 November 2016 om 09:48 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau VMBO gemengde leerweg, 3; VMBO theoretische leerweg, 4; VMBO theoretische leerweg, 3; VMBO kaderberoepsgerichte leerweg, 4; VMBO gemengde leerweg, 4; VMBO kaderberoepsgerichte leerweg, 3; Leerinhoud en Broeikaseffect; Versterkt broeikaseffect; Systeem aarde; Aardrijkskunde; doelen Klimaat; Duurzaamheid; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting 2 uur en 0 minuten Gebruikte Wikiwijs Arrangementen content, VO. (z.d.). Extra opgaven vmbo-kgt34. http://maken.wikiwijs.nl/90910/extra_opgaven_vmbo_kgt34 Pagina 13