DE ZES ZIENSWIJZEN VAN DE MULTIFOCUS Hoe je kijkt, bepaalt wat je denkt en wat je doet Iedereen kijkt vanuit zijn eigen bril naar de werkelijkheid. Deze zienswijze is de basis van ons bewustzijn en vormt een referentiekader voor ons handelen en doen. Het kan ons helpen om de wereld om ons heen te begrijpen maar het kan ons ook beperken. Onze waarnemingen zijn subjectief in die zin dat wij de gegevens om ons heen selecteren en interpreteren die voor ons belangrijk zijn en in ons bekende denkpatroon passen. Het gaat er dus niet alleen om wat je ziet maar om wat je erin ziet. Dat kan van mens tot mens verschillen. We kennen allemaal de verschillende interpretaties die mensen geven als ze een ongeluk hebben gezien. De ene voorbijganger heeft een blauwe auto gezien en de ander een groene; de ene heeft een lange man met bruin haar gezien en de ander een man met lichtblond haar. Je ziet wat je denkt dat je ziet en de invalshoek van waaruit je kijkt bepaalt wat je zult selecteren en hoe je de dingen zult interpreteren. Als je dat principe eenmaal begrijpt kun je invloed uitoefenen op je eigen waarneming. Dat betekent dat je de werkelijkheid niet als vanzelfsprekend kunt beschouwen. In dit artikel beschrijven we het achterliggende gedachtegoed van MULTIFOCUS. Wij hebben ons laten inspireren door het gedachtegoed van De Zes Denkhoeden van Edward de Bono en door het gedachtegoed van De Denkniveaus van Bateson (later verder bewerkt door Dilts tot De Zes logische niveaus van leren ). Het gedachtegoed van deze wetenschappers hebben wij met elkaar verbonden en geïntegreerd in een nieuw concept. Dit concept hebben wij de naam MULTIFOCUS gegeven. MULTIFOCUS betekent meervoudig kijken. Meervoudig kijken in de zin van waarnemen vanuit meerdere richtingen (gebaseerd op de zes denkstijlen van De Bono). En meervoudig kijken in de zin van waarnemen vanuit meerdere niveaus (gebaseerd op de zes denkniveaus van Bateson/Dilts). Dit concept hebben wij grafisch vorm gegeven in onderstaand figuur. 1
Waarnemen vanuit zes richtingen In MULTIFOCUS onderscheiden wij allereerst zes richtingen van waarnemen. Zoals gezegd hebben wij ons daarbij laten inspireren door het gedachtegoed van De Bono. Hij is wetenschapper op het gebied van het creatief denken en hij onderscheidt zes manieren van denken: objectief, subjectief, negatief, positief, analytisch en creatief. Elke denkrichting heeft hij als metafoor een kleur gegeven, respectievelijk wit, rood, zwart, geel, blauw en groen. Elke kleur staat voor een metafoor uit de natuur, respectievelijk sneeuw, hart, nacht, zon, hemel en gewas. Zijn gedachtegoed vinden wij uitermate inspirerend. Het is helder en in de communicatie bijzonder bruikbaar. Wij hebben zijn gedachtegoed echter niet alleen beperkt tot het denken maar vertaald naar de wijze van 2
waarnemen. De wijze van waarnemen bepaalt namelijk niet alleen hoe je denkt maar ook hoe je doet en voelt. Bij het waarnemen gaat het zowel om het denken (het hoofd) als om het voelen (het hart) als om het handelen (de handen). Zo onderscheiden wij zes zienswijzen. De objectieve zienswijze Wit is de metafoor voor de objectieve zienswijze. Het weten staat centraal. Wit is de kleur van de sneeuw, maagdelijk wit. Wit is de afwezigheid van kleur: blanco, neutraal. Hierin is er ruimte voor feiten, cijfers en gegevens. Het gaat om het onbevooroordeelde kijken zonder mening, gevoelens, indrukken, ervaringen, ideeën of argumenten. Het zoeken naar feiten staat centraal maar de vraag is natuurlijk: wat zijn feiten? Edward de Bono schrijf daarover: Veel van wat moet doorgaan voor een feit is eenvoudig een in goed vertrouwen gemaakte opmerking, of vormt de basis voor iets wat we op dat moment persoonlijk geloven. Het leven gaat door. Het is nu eenmaal onmogelijk, alles te verifiëren met de strengheid die vereist is voor een wetenschappelijk experiment. Daarom hanteren we in de praktijk een soort gelaagd systeem: veronderstelde feiten en geverifieerde feiten. De eerste laag bestaat uit geverifieerde onomstotelijke feiten, dus eersterangs feiten. De tweede informatielaag bestaat uit veronderstelde feiten: feiten waarvan wordt verondersteld dat zij waar zijn, hoewel ze nog niet op juistheid zijn nagetrokken. het zijn tweederangs feiten In de witte focus is het belangrijk om informatie te verzamelen die zo concreet en specifiek mogelijk is. Omschrijvingen als veel, te weinig, altijd, dikwijls, soms voldoen niet aan de criteria van het witte waarnemen. Want wat verstaan wij onder veel of weinig ; hoeveel of hoe weinig is dat? De opdracht is daarom om zoveel mogelijk harde feiten te verzamelen en als dat niet lukt tweederangs, veronderstelde feiten te verzamelen en die ook als zodanig te benoemen. Wit is echter ook een metafoor voor stilte, rust en paradoxaal genoeg misschien ook wel voor het niet-weten, nog geen mening hebben, het uitstellen van het oordeel. Een zekere mate van onbevangenheid en open staan voor het moment van het NU, hetgeen ruimte biedt aan onverwachte invalshoeken en gedachtes. De subjectieve zienswijze Rood is de metafoor voor de subjectieve zienswijze. Het voelen staat centraal. Rood is de kleur van het hart en daarmee een metafoor voor 3
emoties, gevoelens en intuïtie. Rood is de tegenpool van de neutrale, objectieve, witte zienswijze. In rood vormen emoties de achtergrond van onze gedachten en daarom is het belangrijk om die emoties ook te benoemen. Edward de Bono schrijft daarover: De traditionele opvatting luidt dat emoties ons denken vertroebelen. Van een goed denker wordt verwacht dat hij koel en afstandelijk is en zich niet door zijn emoties laat beïnvloeden..emoties verlenen relevantie aan ons denken en zorgen ervoor dat ons denken aansluit op onze behoeften en de context van het moment. Door ook de gevoelslading erbij te betrekken krijgen zaken een diepere betekenis. Je hoeft in rood je gevoelens niet te rechtvaardigen omdat die persoonlijk zijn en niet de uitkomst zijn van het logische denken. Ruimte geven aan gevoelens van jezelf en aan die van de ander, zonder daarover van mening te verschillen of een oordeel te vellen, geeft lucht en ruimte. Emoties kun je waarnemen met al je zintuigen: je oren (het horen, het is de toon die de muziek maakt ), je ogen (het zien, de blik in je ogen spreekt boekdelen ), je neus (het ruiken, ergens een neus voor hebben ), je mond (het proeven, een vreemde smaak in je mond krijgen ). Door goed te letten op je zintuigen en op die van anderen, ontvang je signalen die je niet met je brein kunt ontvangen. Emoties zijn een verzamelbegrip voor vele soorten gevoelens en kunnen positief (blij, gelukkig, opgelucht, tevreden) en negatief zijn (boos, ontevreden, ongelukkig). Rob van Es onderscheidt in zijn boek Veranderdiagnose drie soorten emoties: de directe opwellingen (woede, angst, verdriet, verrassing, blijdschap), de gemoedstoestand in relatie tot anderen ( liefde, haat, jaloezie) en de complex samengestelde emoties, verbonden aan de persoonlijke context (schaamte, schuld, medelijden). We zijn we ons vaak niet bewust van onze emoties, ze zijn irrationeel en associatief terwijl ze wel degelijk van invloed zijn op onze wijze van denken en doen. Volgens Daniël Pink, auteur van het boek Een compleet nieuw brein wordt het vermogen om met iemand mee te voelen, je te verplaatsen in de belevingswereld van de ander, steeds belangrijker naast de kennis en informatie die je op het internet kan halen. De gave om je tot mensen te verhouden en je met ze verbonden te voelen, is de uitdaging van het nieuwe leiderschap. De positieve zienswijze Geel is de metafoor voor de positieve zienswijze. In geel staat het (positief) oordelen centraal. Geel is de kleur van de zon, een vrolijke kleur. Hierin is ruimte voor de positieve kanten, de voordelen en de kansen. Edward de Bono schrijft daarover: Positief denken is een keuze. Wij kunnen zelf kiezen voor een positieve kijk op de dingen. Wij kunnen ons 4
naar verkiezing concentreren op die aspecten van een situatie die we als positief ervaren. We kunnen op zoek gaan naar voordelen. In de gele zienswijze wordt gezocht naar redenen waarom iets wel functioneert; de aandacht is gevestigd op alles wat goed gaat, positief is en vooruit gaat. Het is gericht op het zoeken naar een win/win situatie. Hier is ook ruimte voor beweging, iets in gang zetten, het tot stand brengen van dingen en het bereiken van concrete resultaten. Dan gaat het om het genereren van energie en het implementeren en uitvoeren van ideeën en plannen. Anthony Robbins de grondlegger van het positieve denken en auteur van het boek Je ongekende vermogens schrijft daarover: Mensen die excellentie hebben bereikt, volgen een consistente weg naar succes..de eerste stap naar deze formule is je gewenste uitkomst te kennen, precies te definiëren wat je wilt. De volgende stap is actie te ondernemen, want anders zullen je wensen altijd dromen blijven. Je kunt het beste die acties ondernemen waarvan je gelooft dat de kans op succes het grootst is. De negatieve zienswijze Zwart is de metafoor voor de negatieve zienswijze. In zwart staat het (negatief) oordelen centraal. Zwart is een sombere kleur, de kleur van de nacht. Hierin is ruimte voor kritiek, voor de negatieve kanten: de nadelen, risico s en gevaren van een zaak. De Bono schrijft daarover: Erkend moet worden dat de meeste denkers zowel geoefende als ongeoefende zich beslist op hun gemak voelen bij het dragen van de zwarte hoed. Dat is een gevolg van de westerse nadruk op tegenspraak en kritiek. Hoe verrassend dit ook mag lijken, toch is de mening dat het dragen van de zwarte hoed de voornaamste denkfunctie is, wijd verbreid. De taak van de zwarte denker verschilt in niets van die van de overige denkers. Het moet zo grondig mogelijk worden gedaan In zwart gaat men op zoek naar redenen waarom iets niet functioneert, de aandacht is gevestigd op alles wat verkeerd, onjuist of gebrekkig is maar dan wel met redenen omkleed. Zwart heeft te maken met een pas op de plaats. Hier staat men stil, blikt terug en waarschuwt: bezint eer gij begint. De creatieve zienswijze Groen is de metafoor voor de creatieve zienswijze. Groen is de kleur van de natuur waarin gewassen groeien en tot ontwikkeling komen. In groen staat 5
het ontwikkelen centraal. Er is ruimte voor fantasie en verbeeldingskracht. In groen gaat men op zoek naar nieuwe ideeën, veranderingen, alternatieven en oplossingen. De Bono schrijft daarover: De meeste mensen zullen moeite hebben met de terminologie van het creatieve denken omdat zij niet strookt met de natuurlijke denkgewoonten: herkenning, beoordeling en kritisch onderzoek. De hersenen werken ongeveer als een herkenningsmachine. Het menselijk brein is berekend op het vormen van patronen om die steeds opnieuw te gebruiken, terwijl alles wat niet in deze patronen past, wordt afgekeurd. De meeste denkers hebben behoefte aan zekerheden. Ze willen het graag bij het juiste eind hebben. Maar creativiteit is een proces waarin provocatie, exploratie en risico s een rol spelen. In de groene zienswijze is er ruimte voor het spelen met gedachtes en voor het open laten van zaken en het stellen van (paradoxale) vragen. Groen is ook doen wat niet van je verwacht wordt, inspelen op onverwachte situaties en improviseren. Het gaat hier om het doorbreken van bestaande denkpatronen en om de lef om uit je comfortzone te stappen. Je zou denken dat creatief waarnemen hetzelfde is als het vermogen om uit je denkpatroon te stappen en van zienswijze te wisselen (te multifocussen) maar dat is niet voorbehouden aan de groene zienswijze. Ook groen is een bepaalde focus op de werkelijkheid, namelijk die van de fantasie, creativiteit en verbeeldingskracht. Igor Byttebier schrijft hierover in zijn boek Creativiteit. Hoe? Zo!. Met verbeelding bedoelen we het vermogen zich een voorstelling in de geest te maken van iets dat op dit moment niet fysiek waar te nemen is. Je kan deze vaardigheid ook beeld denken noemen. Merk op dat het hier niet enkel gaat over visuele beelden maar evengoed over geluiden, geuren, smaken, tastzin, alsook abstracte begrippen: ideeën, concepten enz. Verbeelding doet op talloze momenten van het dagelijks leven haar werk, bewust en onbewust. De analytische zienswijze Blauw is de metafoor voor de analytische zienswijze. Blauw is de kleur van de hemel (overkoepeling) en is ook een koele, afstandelijke kleur. In blauw staat het begrijpen en beschouwen centraal. Hierin is ruimte voor het denken over het denken, voor het leggen van verbanden en voor het structureren. Blauw is als het ware de software voor het denken en speelt zich vooral in ons brein af. Het is het gebied van de linkerhersenhelft die analyseert, sequentieel (opeenvolgend) denkt en die gespecialiseerd is in tekst en taal. Het gaat hier vooral om het rationele, formeel gestructureerde denken. De Bono schrijft daarover: De denker met de blauwe hoed gedraagt zich als de dirigent van een orkest..de blauwe denker definieert de kwestie 6
waarop het denken zich moet richten...blauw denken is verantwoordelijk voor het geven van samenvattingen, overzichten en conclusies. In deze zienswijze wordt gewikt en gewogen en zaken worden vanuit meerdere invalshoeken onder de loep genomen. Argumenten waarom mensen doen wat ze doen en de betekenis daarvan doorgronden is hierin van belang. Het gaat over betekenisgeving, het plaatsen van gegevens in een bestaande context en daar betekenis aan toekennen. Ook is er ruimte voor reflectie en feedback en het ontwikkelen van het leervermogen. Waarnemen vanuit zes niveaus De MULTIFOCUS onderscheidt niet alleen zes richtingen van waarnemen, maar ook zes niveaus van waarnemen. Zoals gezegd hebben wij ons daarbij laten inspireren door het gedachtegoed van Bateson en later Dilts. Zij onderscheiden zes niveaus van leren: omgeving, gedrag, vaardigheid, overtuiging, identiteit en zingeving. Gregory Bateson (1904 1980), Britse bioloog, antropoloog en filosoof heeft de theorie van de niveaus van leren (Theory of learning: the model of mind) ontwikkeld in zijn boek Steps to an Ecology of mind. Bateson werkte vanuit de systeemtheorie en onderzocht het fenomeen van natuurlijke hiërarchie binnen leerprocessen, communicatieprocessen en veranderingsprocessen. Oftewel: welke processen sturen lager gelegen processen aan en hoe beïnvloeden al die lagen elkaar. Het effect van elk niveau is dat het de informatie van het onderliggende niveau organiseert en richting geeft. Bateson ontdekte dat een verandering op een hoger niveau meteen effecten heeft op de niveaus daaronder. Als een hoger niveau verandert, dan veranderen de lagere niveaus automatisch mee. Een probleem speelt meestal op een ander niveau dan het ingebracht wordt; de oplossing ligt meestal op een hoger niveau. Elk niveau heeft een toenemende grotere invloed dan het niveau daaronder. Bateson ziet the model of mind as a holistic, self regulating, self organizing and dialogical notion of mind. The system is holistic and cannot be reduced to its parts. The system is self regulating, stabilizing itself through feedbackloops.the systeem is a systemic hierarchy and the enviroment is also a whole system. Robert Dilts (1955) (NLP onderzoeker, ontwikkelaar en schrijver) heeft dit hiërarchische principe verder ontwikkeld in zijn boek The Unified Field Theory. Hij heeft het hiërarchisch principe vormgegeven in zes neurologische niveaus van leren. Wij vinden dit onderscheid in niveaus van leren heel bruikbaar voor de verdere verdieping van de zes zienswijzen. Er zijn verschillende interpretaties van de niveaus en wij hebben de niveaus als volgt geinterpreteerd: Waarden Drijfveren (Ik streef na...) Dit is het hoogste niveau in de hiërarchie. 7
Hier gaat het zowel om persoonlijke waarden als om universele waarden, die het persoonlijke overstijgen en waar verbanden worden gelegd met het grotere geheel. Wat streef ik na? Rollen en kwaliteiten Identiteit (Ik ben...) Hier gaat het om de persoonlijke identiteit en de bijbehorende rollen en kwaliteiten. Wat past bij mij? Overtuigingen Oordelen (Ik vind..) Hier gaat het om essentiële oordelen over onszelf, over anderen en over de wereld om ons heen. Het gaat om waardeoordelen. Waarden vormen de meetlat en de overtuigingen zijn de normen. Wat vind ik? Vaardigheden Vakmanschap (Ik kan.) Hier gaat het om inzichten en vaardigheden. Wat kan ik? Gedrag Houding en gedrag (Ik doe...) Hier gaat het om gedrag, dat voor anderen waarneembaar is. Wat doe ik? Omgeving De situatie (Waar ben ik...) Dit is het laagste niveau in de hiërarchie. De basis van het model is de context. Hier gaat het om de situatie, die jij waarneemt. Waar speelt het zich af? Waar reageer ik op? De kunst van multifocussen Multifocussen is het vermogen om te schakelen tussen de verschillende zienswijzen. Je kunt je verplaatsen in de verschillende richtingen van waarnemen en je kunt reflecteren op de verschillende niveaus van waarnemen. Dat vermogen is goud waard! Het gaat om het ter discussie stellen van je eigen waarnemingen en de bereidheid om van perspectief te veranderen. Daarmee verander je ook de werkelijkheid om je heen. Als je dat principe beheerst kun je invloed uitoefenen op je eigen ontwikkeling. George Parker, auteur van Het grote boek van de creativiteit schrijft hierover: Als je je aannames kunt veranderen, kun je variaties maken op bestaande denkbeelden. Je bent in staat om andere vormen te verzinnen. Maar als je je meningen wijzigt, kun je tot nieuwe ideeën en structurele veranderingen komen. Als je je paradigma s kunt veranderen overstijg je je eigen werkelijkheid en kun je fundamentele veranderingen tot stand brengen. 8
Overmaat & Overmaat 25 januari 2012 9