Inhoud 1 Oriëntatie op de psychologie 15 1.1 Inleiding 15 1.2 Wetenschap 16 1.3 Psychologie 19 1.3.1 Object van de psychologie 20 1.3.2 Object en theorie 23 1.4 Relatie tussen de psychologie en andere sociale wetenschappen 26 1.5 De indelingen in de psychologie 28 1.5.1 Interne systematiek in de psychologie 28 1.5.2 Indeling in specialisaties 30 1.5.3 Indeling naar theoretische vooronderstellingen: de scholen 31 1.6 Samenvatting 39 2 Leren 41 2.1 Inleiding 41 2.2 Aangeboren gedrag versus aangeleerd gedrag 42 2.2.1 Instinct 44 2.2.2 Reflexen 46 2.2.3 Rijping 47 2.3 Leren 47 2.4 Het klassieke conditioneren 49 2.4.1 Generaliseren 52 2.4.2 Discrimineren 53 2.4.3 Reïnforcement 53 2.4.4 Extinctie 53 2.5 Operant conditioneren 54 2.5.1 Generaliseren 57 2.5.2 Discrimineren 58 2.5.3 Reïnforcement 59 2.5.4 Extinctie 62 2.6 Praktijktoepassingen 64 2.7 Straffen of belonen? 70 2.8 Samenvatting en kanttekeningen 72
3 Leren en cognitie 75 3.1 Inleiding 75 3.2 De sociale leertheorie: model-leren 76 3.2.1 Inleiding 76 3.2.2 Model-leren en agressie 78 3.2.3 Model-leren en sociale beïnvloeding 80 3.2.4 Model-leren en de hulpverlening en opvoeding 83 3.3 Cognitieve leerprocessen 84 3.3.1 Inleiding 84 3.3.2 Cognitieve ontwikkeling 87 3.3.3 Het geheugen 88 3.3.4 Denken en intelligentie 92 3.4 Integratie van het klassieke en operante conditioneren en de cognitieve leerpsychologie 96 3.4.1 Inleiding 96 3.4.2 Het S-O-R-C-model 96 3.4.3 Innerlijke spraak 98 3.4.4 Labels en attributie 99 3.5 Samenvatting 103 4 Waarnemen 105 4.1 Inleiding 105 4.2 Wat is waarnemen? 107 4.2.1 De spiegeltheorie 108 4.2.2 De sleuteltheorie 109 4.3 Drie kenmerken van waarnemen: adaptatie, relativiteit en selectie 112 4.4 Onze zintuigen 115 4.4.1 Het kijken 115 4.4.2 Het horen 117 4.4.3 De tast 119 4.4.4 De smaak 119 4.4.5 De reuk 120 4.5 Factoren die het waarnemen beïnvloeden 124 4.5.1 Aandacht 124 4.5.2 Motivatie en emotie 125 4.5.3 Organisatie 128 4.5.4 Illusies 134 4.5.5 Leren en waarneming 138 4.6 Vreemde waarnemingen 144 4.6.1 Subliminale waarneming 144 4.6.2 Synesthesie 145 4.6.3 Hallucinaties 146 4.7 Samenvatting 148
5 Persoonswaarneming 149 5.1 Inleiding 149 5.2 Waarnemen en het cognitieve schema 150 5.3 Inhouden van persoonswaarneming 151 5.4 Indrukvorming 153 5.4.1 Aspecten van de waargenomene: de stimulusfactoren 154 5.4.2 Kenmerken van de waarnemer 163 5.5 Attributietheorie 170 5.5.1 Inleiding 170 5.5.2 Factoren die een rol spelen bij attributieprocessen 171 5.5.3 Gestaltprincipes en attributie 172 5.5.4 Attributiefouten 175 5.6 Samenvatting 177 6 Emotie 179 6.1 Inleiding 179 6.2 De functie van emoties 180 6.3 Lichaamsaspecten van een emotie 182 6.3.1 Autonome reacties 182 6.3.2 Hormonale veranderingen 185 6.3.3 Hersenen 186 6.3.4 Hoe belangrijk is het lichaam? 187 6.4 Gedragsaspecten van een emotie 188 6.4.1 Expressiviteit 188 6.4.2 Emotioneel handelen 191 6.5 Gevoelsaspecten van een emotie 193 6.6 Situaties die emoties uitlokken 196 6.7 Omgaan met emoties 199 6.7.1 Bevorderen van emotionele intelligentie 199 6.7.2 Uiten van emoties 200 6.7.3 Beheersbaarheid van de emotionerende situatie 202 6.8 Samenvatting 207 7 Motivatie 209 7.1 Inleiding 209 7.2 Het begrip motivatie 211 7.2.1 Drijfveer of behoefte 212 7.2.2 Doel en motivatie 215 7.2.3 Verwachtingen en motivatie 216 7.2.4 Affectieve reactie op een activiteit 218 7.2.5 Overige invloeden op motivatie 218 7.3 De behoeftehiërarchie van Maslow 219 7.4 Het stimuleren van motivatie in hulpverlening en onderwijs 221
7.5 Territorium 224 7.5.1 De schuilplaats 225 7.5.2 Persoonlijke ruimte 225 7.5.3 Psychologische ruimte 227 7.5.4 Actieterrein 227 7.6 Agressie 228 7.6.1 Verklaringen van agressief gedrag 232 7.7 Samenvatting 234 8 Persoonlijkheid 237 8.1 Inleiding 237 8.2 Begripsomschrijvingen 238 8.2.1 Persoonlijkheid 238 8.2.2 Identiteit 240 8.2.3 Het zelf 241 8.2.4 Onderscheid tussen de begrippen 244 8.3 Verschillende lagen van de persoonlijkheid 245 8.4 De psychologie van de persoonlijkheidstrekken 248 8.5 De Big Five 251 8.6 Drie voorbeelden 254 8.6.1 Temperament 254 8.6.2 Copingstijl 257 8.6.3 Leerstijl 260 8.7 Samenvatting 262 9 Communicatie 263 9.1 Inleiding 263 9.2 Begripsdefiniëring 264 9.2.1 Verbale communicatie 265 9.2.2 Non-verbale communicatie 268 9.3 Communicatie als informatieoverdracht 269 9.4 Communicatie als interactieproces 272 9.5 De gelaagdheid van communicatie 274 9.6 Communicatiestoringen 277 9.6.1 Inconsistentie tussen verbale en non-verbale communicatie 277 9.6.2 Inconsistentie en vaagheid bij verbale communicatie 278 9.6.3 Verwarring van de aspecten van communicatie 286 9.7 Samenvatting 289 10 Non-verbale communicatie 291 10.1 Inleiding 291 10.2 De invloed van non-verbale communicatie 292 10.3 Drie aspecten van non-verbale communicatie 295
10.4 Functies van non-verbaal gedrag 301 10.4.1 De bijdrage aan de situationele werkelijkheid en de eigen rol daarin 302 10.4.2 De regulering van de totstandkoming, voortgang en beëindiging van de interacties 303 10.4.3 Het verduidelijken en becommentariëren van de gesproken tekst 304 10.4.4 De expressie van emoties 305 10.4.5 Het overbrengen van bepaalde woordenboek -betekenissen 305 10.5 Omgaan met de ruimte 306 10.5.1 Ruimtelijke posities tijdens een gesprek 307 10.5.2 Nabijheid en afstand 308 10.5.3 Persoonlijke ruimte 310 10.5.4 De schuilplaats 313 10.6 Samenvatting 315 Overzicht van de kaders 317 Geraadpleegde literatuur 319 Register 329