Handreiking bi: 36*028 Risicomanagement

Handreiking bi: 36*028 Risicomanagement

Ministerie van Verkeer en Waterstaat (D Rijkswaterstaat BIBLIOTHEEK RIJKSWATERSTAAT UTRECHT NR. Zj.Z\.g...C ><?r. RWS bibliotheek locatie Utrecht Postbus 20.000 3502 LA Utrecht Handreiking Risicomanagement 26 September 2005

Colofon Uitgegeven door: ExpertiseCentrum Opdrachtgeverschap Informatie: Telefoon: 030-2858011 Fax: 030-2858385 Uitgevoerd door: Frans Breij ECO-Portaal www.intranet.rws.nl/pog/gww Datum: 26-09-2005 Status: in ontwikkeling Versienummer: 1.0 Handreiking Risicomanagement

1. Plaats van deze handreiking in Integraal Projectmanagement 5 2. Voorwoord 6 3. Samenvatting 7 4. Inleiding 8 5. Beleid 9 6. Toelichting op de modellen / instrumenten 12 Bijlages 17 Bijlage 1: overzicht afkortingen 18 Bijlage 2: basis begrippenlijst 19 Referenties 22 4 Handreiking Risicomanagement

1. Plaats van deze handreiking in Integraal Projectmanagement De handreiking Risicomanagement is een product van het aspect Risicomanagement. 5 Handreiking Risicomanagement

Deze handreiking is bedoeld voor elke RWS'er die in zijn of haar werk krijgt te maken met risicomanagement. Van lijnmanager tot projectleider, van projectmanager tot kostenramer, en van controller tot ondersteuner. Zij hebben alien te maken met het inkoopproces van Rijkswaterstaat, dat onderverdeeld is in tien stappen: Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 Stap 6 Stap 7 Stap 8 Stap 9 Stap 10 Vaststellen inkoopbehoefte Opstellen inkoopplan Opstellen contract, beheerplan en raming Aanbesteden Gunnen Voorbereiden contractuitvoering en -beheersing Vaststellen geleverde prestatie Betalen Evalueren Afsluiten opdracht Het inventariseren en beheersen van risico's is gedurende het hele inkoopproces belangrijk. Risicomanagement stelt RWS in staat het gehele proces beter en efficienter te managen. Op verschillende momenten in het inkoopproces wordt een risicoanalyse uitgevoerd, bijvoorbeeld bij het opstellen van een inkoopplan (stap 2). Zodra een bepaalde contractvorm is gekozen, moeten de risico's die daarbij horen ook continu worden gemanaged. Wat er bij risicomanagement komt kijken en welke ECO-instrumenten daar bij horen, is te lezen in deze handreiking. 6 Handreiking Risicomanagement

3.Samenvatting Risicomanagement is een essentieel onderdeel van het inkoopproces van RWS en wordt ook expliciet benoemd in de Corporate Inkoopstrategie. Door continu risico's te inventariseren en te beheersen, is RWS beter in staat het gehele inkoopproces goed en efficient te managen. Ook in de RWS-projecten zelf is risicomanagement onmisbaar. Risicomanagement maakt de onzekerheden en ongewenste gebeurtenissen op gestructureerde wijze inzichtelijk en expliciet, en reikt hulpmiddelen aan om deze onzekerheden op proactieve wijze te beheersen. Om de doelstellingen van het agentschap Rijkswaterstaat te bereiken, is tijdig inzicht nodig in de risico's binnen RWS, zodat maatregelen kunnen worden getroffen om deze te beheersen. Dit komt onder andere tot uitdrukking in de managementcontracten tussen diensten en DC Op elk niveau dient er inzicht te zijn in de risico's voor het bereiken van de doelstellingen van het betreffende organisatieonderdeel en van RWS als totaal. Op verschillende momenten wordt een risicoanalyse uitgevoerd, die vervolgens wordt geactualiseerd, bijvoorbeeld bij het opstellen van het inkoopplan en bij het managen van een bepaalde contractvorm. Projectmedewerkers van RWS hebben de beschikking over een fors aantal boeken en cursussen over risicomanagement. In deze handreiking vindt u een overzicht. 7 Handreiking Risicomanagement

4.1 Doel van deze handreiking Deze handreiking geeft inzicht in risicomanagement en verschaft een overzicht van de ECO-instrumenten die daar bij horen. Doelgroep De doelgroep van deze handreiking is iedereen binnen Rijkswaterstaat die in zijn of haar werk te maken heeft met risicomanagement: lijnmanagers projectmanagers projectleiders programmamanagers controllers risicomanagers risicoanalisten disciplineleiders planners kostenramers ondersteuners Leeswijzer Hoofdstuk 2 is een toelichting op het huidige beleid voor risicomanagement en geeft een overzicht van de documenten die daar bij horen. Hoofdstuk 3 gaat in op de beschikbare instrumenten, hun functie en hun status. Handleiding handreiking Het gaat hier om een weergave van beknopte informatie over bestaande instrumenten voor risicomanagement. Voor inhoudelijke informatie over risicomanagement wordt verwezen naar instrumenten, producten en cursussen. De informatie in deze handreiking over methode en instrumenten is ook te vinden op het ECO-portaal. 8 Handreiking Risicomanagement

5.1 Doel Risicomanagement is het proactief en effectief inspelen op en beheersen van onzekerheden en ongewenste gebeurtenissen die het bereiken van gestelde doelen bedreigen. Projecten Risicomanagement is een onderdeel van Integraal ProjectManagement (IPM). Het maakt de onzekerheden en ongewenste gebeurtenissen in een project op gestructureerde wijze inzichtelijk en expliciet, en reikt hulpmiddelen aan om deze onzekerheden op proactieve wijze te beheersen. Elke fase van een infrastructuur- en onderhoudsproject vraagt om een ander soort risico-informatie ter ondersteuning van het risicomanagement. Ook zullen gedurende het project de drie belangrijkste grootheden waarop risicobeheersing nodig is - tijd, geld, scope - verschuiven ten opzichte van elkaar. Ontwikkelingen Het beleid van Rijkswaterstaat is risicomanagement breed toe te passen binnen de organisatie. In veel projecten is al ervaring opgedaan met risicomanagement. Ingegeven door Agentschapvorming, waarbij het voeren van organisatiebreed risicomanagement een voorwaarde is, is er nu ook beleid in ontwikkeling voor het toepassen van risicomanagement in de lijnorganisatie. Om de doelstellingen van het agentschap Rijkswaterstaat te bereiken, is tijdig inzicht nodig in de risico's binnen RWS, zodat maatregelen kunnen worden getroffen om deze te beheersen. Dit komt onder andere tot uitdrukking in de managementcontracten tussen diensten en DO Op elk niveau dient er inzicht te zijn in de risico's voor het bereiken van de doelstellingen van het betreffende organisatieonderdeel en RWS als totaal. 5.2 Beleidsnotities - aanschrijvingen - beleidsbrieven Voor risicomanagement bestaan geen specifieke beleidsnotities en aanschrijvingen. Wel zijn er verschillende beleidsnotities die er aan gerelateerd zijn, zoals: Corporate Inkoopstrategie Rijkswaterstaat; Eindrapportage werkgroep Projectsturing Agentschap Rijkswaterstaat (PAR); Uniformering Primaire Processen (UPP). 9 Handreiking Risicomanagement

5.3 Bindende en informatieve documenten Risicomanagement is opgenomen in Uniformering Primaire Processen (UPP). Deze processen gelden vanaf 1 januari 2006 voor heel Rijkswaterstaat. Het beleid van Rijkswaterstaat is er ook op gericht om risicomanagement in de lijnorganisatie toe te passen. Informatieve documenten over risicomanagement worden beschreven in het volgende hoofdstuk. 5.4 Normen en richtlijnen Er zijn (nog) geen normen en richtlijnen voor risicomanagement binnen Rijkswaterstaat. Wel worden momenteel ISO-normen over risicomanagement opgesteld. Op termijn wordt bekeken of deze van toepassing worden verklaard op de werkwijze van Rijkswaterstaat. 5.5 Relatie met inkoopstrategie Risicomanagement wordt expliciet benoemd en maakt integraal onderdeel uit van de Corporate Inkoopstrategie van Rijkswaterstaat. Het inventariseren en beheersen van risico's is gedurende het hele inkoopproces belangrijk. Het stelt RWS in staat het gehele proces beter en efficienter te managen. Op verschillende momenten wordt een risicoanalyse uitgevoerd, die vervolgens wordt geactualiseerd, bijvoorbeeld bij het opstellen van het inkoopplan en bij het managen van een bepaalde contractvorm. 5.6 Relatie met Integraal ProjectManagement Het Integraal ProjectManagement model (IPM-model) geeft de veranderende manier van werken en denken binnen Rijkswaterstaat weer. In dit model staat het parallel en integraal beschouwen van de verschillende projectelementen centraal. Risicomanagement is een van die elementen. Het risicomanagementproces dient om risico's en onzekerheden die volgen uit alle andere onderdelen van IPM te inventariseren en de gevolgen hiervan inzichtelijk te maken. Deze worden uitgedrukt in termen van tijd, geld en scope. Op het gebied van tijd is de PPI-methode ontwikkeld, een planningsmethodiek die de invloed van onzekerheden en risico's in kaart brengt. Op het gebied van geld wordt de PRI-methode toegepast. Voor meer informatie over deze en de PPI-methode kunt u de handreikingen over kostenmanagement en planningsmanagement raadplegen. Wat betreft de scope worden de wijzigingen continu in beeld gebracht en doorvertaald naar kosten en planning en de risico's daarin. 5.7 Relatie met managementcyclus Risicomanagement maakt deel uit van de managementcyclus op alle niveaus binnen Rijkswaterstaat. Risicomanagement is vast onderdeel van het managementcontract en is onderwerp van de communicatiestructuur overeenkomstig de managementcyclus. Staf DG is verantwoordelijk gesteld voor de borging van risicomanagement binnen Rijkswaterstaat. 10 Handreiking Risicomanagement

5.8 Risicomanagement in ontwikkeling Risicomanagement is een continu proces ter ondersteuning van een project of proces. Om op een meer uniforme manier met risicoinformatie om te gaan, gaat ECO verder met het ontwikkelen van de risicomanagementmethode. Thema's hierin zijn: 1. Risicomanagementmethode geschikt maken voor de lijnorganisatie. 2. Het kwantificeren, prioriteren en alloceren van risico's binnen projecten en processen. 3. Het ontwikkelen van een database ter ondersteuning van het hanteren van risico-informatie. 4. Het aanpassen van de opleidingen naar de nieuwere inzichten, zowel op project- als op lijnorganisatieniveau. 5. Het toepassen van risicomanagement op de grotere beheer- en onderhoudsprojecten. 11 Handreiking Risicomanagement

6.Toelichting op de modeller. / instrumenten 6.1 Beschikbare instrumenten ECO heeft de volgende instrumenten voor risicomanagement: Methode: RISMAN-methode Boeken: Risicomanagement voor projecten, de RISMAN-methode in de praktijk; Risicomanagement, praktijkervaringen; RISMAN Quick-scan voor planningen. Cursussen: Basiscursus risicoanalyse en risicomanagement voor project- en lijnorganisatie; Kwantitatieve risicoanalyse; Faciliteren van een eenvoudige risicoanalyse. Overig: Basis begrippenlijst risicomanagement. Handreiking risicoanalyse t.b.v. systeemgerichte contractbeheersing; Bovenstaande instrumenten worden in de volgende paragrafen toegelicht. 6.2 RISMAN-methode Vaststellen doe I Vorm: methodiek Ontwikkelstatus: gereed Toepassingstatus: standaard hulpmiddel In kaart brenger risico's Vaststellen belangrijkste risicos Met de RISMAN-methode kunnen risico's worden geanalyseerd. De methode, die begin jaren negentig door Rijkswaterstaat en andere partijen is ontwikkeld, heeft geleid tot het RISMAN-proces, dat een continu, cyclisch risicomanagementproces omvat. Met de RISMAN-methode krijgt de projectmanager inzicht in de belangrijkste risico's van zijn of haar project en kan adequate beheersmaatregelen treffen om het project beter te beheersen. De vier hoofdstappen van de RISMAN-methode zijn weergegeven in het figuur hiernaast. In kaart brengen be heers maatregelen Volgens de methode worden risico's geinventariseerd aan de hand van de volgende invalshoeken: politiek/bestuurlijk juridisch/wettelijk 12 Handreiking Risicomanagement

technisch financieel organisatorisch maatschappelijk ruimtelijk Bij het uitvoeren van de risicoanalyse worden alle projectrisico's in kaart gebracht en worden beheersmaatregelen geformuleerd. Risicomanagement is meer dan een analyse volgens de RISMANmethode. Risicomanagement speelt in alle fasen van een project een rol. Het is een cyclisch proces dat gedurende het project continu wordt doorlopen. Elke projectfase begint met het uitvoeren van een risicoanalyse, die steeds de belangrijkste risico's in beeld brengt. Risico's die kunnen leiden tot het niet halen van de projectdoelstelling. Meestal zijn dit: te late oplevering van producten of (eind)resultaten; te dure producten of (eind)resultaten; een lagere kwaliteit van producten of (eind)resultaten dan is vereist. Tijdens een projectfase wordt de cyclus doorlopen. De volgende fase begint weer opnieuw met een risicoanalyse, gevolgd door de hierop volgende stappen. Initiatieffase Voorstudie fase Initiatieffase Studief * 1 Vaststellen doel In kaart brengen risico's Jitvoe ringsfase Beheersfase Beheersfase Vaststellen belangrijkste risico'? In kaart brengen beheersmaatregelen Evalueren beheersmaatregelen Kiezen beheersmaatregelen 13 Handreiking Risicomanagement

6.3 Toelichting boeken 6.3.1 Risicomanagement voor projecten, de RISMAN-methode in de praktijk Vorm: Ontwikkelstatus: Toepassingstatus. boek gereed standaard hulpmiddel Dit boek geeft een uitgebreide beschrijving van de hiervoor genoemde RISMAN-methode en gaat in op risicoanalyses en risicomanagement. Het boek is bedoeld voor iedereen die: geinteresseerd is in de wijze waarop risicomanagement kan worden toegepast binnen projecten; vooraf de risico's in zijn of haar project wil kennen; passende maatregelen wil nemen ter voorkoming, vermijding, vermindering, eliminatie of acceptatie van erkende risico's, door die risico's en hun gevolgen te analyseren. Dit 'groene boekje' is verkrijgbaar bij het secretariaat van ECO. 6.3.2 Risicomanagement, praktijkervaringen Vorm: Ontwikkelstatus: Toepassingstatus: boek gereed hulpmiddel Bij de grote rijksoverheidprojecten is risicomanagement de afgelopen jaren steeds verder geprofessionaliseerd. In dit boekje staan praktijkvoorbeelden van risicomanagement uit de projecten Betaald Rijden, de Betuweroute, de HSL-Zuid, de Maaswerken en de Westerscheldetunnel. In deze grote en complexe projecten is veel ervaring opgedaan met risicomanagement. Het boekje is verkrijgbaar bij het secretariaat van ECO. 6.3.3 RISMAN Quick-scan voor planningen Vorm: boek Ontwikkelstatus: gereed Toepassingstatus: standaard hulpmiddel De RISMAN Quick-scan is gebaseerd op de RISMAN-methode. Het verschil met een uitgebreide RISMAN-analyse is dat met de Quick-scan in een kort tijdsbestek en met relatief weinig inspanning een eerste inzicht wordt verkregen in de risico's voor de planning van een project. De resultaten zijn dan ook globaler van aard dan wanneer een uitgebreide RISMAN-analyse wordt toegepast. De Quick-scan kan ook worden gebruikt voor de actualisatie van een al uitgevoerde RISMANanalyse tijdens een projectfase. Dit boekje is verkrijgbaar via het secretariaat van ECO. 14 Handreiking Risicomanagement

6.4 Toelichting cursussen Op termijn zullen de cursussen over risicomanagement worden verzorgd en aangeboden via het Corporate Learning Centre (CLC). Op dit moment worden de cursussen op aanvraag verzorgd. Informatie over geplande cursusdata wordt gecommuniceerd via het POG-portaal. 6.4.1 Basiscursus Risicoanalyse en Risicomanagement Vorm: Ontwikkelstatus: cursus gereed De Basiscursus Risicoanalyse en Risicomanagement behandelt de basisbeginselen van risicoanalyse en -management volgens de RISMAN-methode. Het betreft een eendaagse cursus. Het programma bestaat uit een plenaire behandeling van theorie en groepsgewijze oefeningen aan de hand van cases. De cursus is bedoeld als introductie voor iedereen die met risicoanalyse en risicomanagement heeft te maken. Deze cursus kan eventueel als 'in company'-training worden aangeboden. 6.4.2 Cursus Kwantitatieve Risicoanalyse Vorm: Ontwikkelstatus: cursus gereed De cursus Kwantitatieve Risicoanalyse is een vervolg op de basiscursus Risicoanalyse en Risicomanagement. De cursus bestaat uit het inzicht krijgen in, begrijpen van en oefenen met het uitvoeren van een kwantitatieve risicoanalyse. Aan de hand van een fictieve case worden in kleine groepen opdrachten uitgevoerd. De cursus duurt een dag en is bedoeld voor iedereen die te maken heeft met risicoanalyse en risicomanagement en betrokken is bij het uitvoeren van projecten. 6.4.3 Cursus Faciliteren van een eenvoudige risicoanalyse Vorm: Ontwikkelstatus: cursus gereed Tijdens deze cursus wordt ingegaan op het faciliteren van een eenvoudige risicoanalyse. Aan de deelnemers worden handreikingen en 'tips en trues' gegeven over onder andere: Wanneer en waarom voer je een eenvoudige risicoanalyse uit? Wat doe je wel en wat doe je niet? Wat is de rol van de facilitator? Hoeveel tijd kost een eenvoudige risicoanalyse? Welke voorbereiding is nodig? Wie nodig je daar bij uit? Hoe ga je om met spanningen en bereik je het gewenste resultaat? 15 Handreiking Risicomanagement

Tijdens de cursus worden de stappen van een risicoanalyse en de werkzaamheden en rol van de facilitator besproken. De werkzaamheden omvatten onder andere het: voeren van een intakegesprek; voorbereiden van de bijeenkomst; houden van de bijeenkomst; uitwerken van de bijeenkomst en evaluatie. De cursus is bestemd voor mensen die de basiscursus Risicoanalyse en Risicomanagement hebben gevolgd en in de toekomst een risicoanalyse moeten begeleiden. De cursus duurt een dag. Daarnaast is er een terugkommiddag. 6.5 Toelichting overige instrumenten 6.5.1 Basisbegrippenlijst risicomanagement Vorm: Ontwikkelstatus: notitie gereed Door ECO is een begrippenlijst opgesteld waarin definities zijn opgenomen voor de verschillende begrippen binnen risicomanagement. Doel van deze lijst is eenduidig gebruik van begrippen binnen Rijkswaterstaat te stimuleren. De begrippenlijst is te gebruiken bij alle producten die op het gebied van risicomanagement worden gemaakt of worden toegepast. 6.5.2 Risicoanalyse t.b.v. systeemgerichte contractbeheersing Vorm: handreiking Ontwikkelstatus: in ontwikkeling Voor de inrichting van systeemgerichte contractbeheersing (SCB) is op verschillende momenten informatie nodig over risico's in het project. In deze notitie wordt getracht een nadere uitwerking te geven van welke risico's in kaart gebracht moeten worden, zodat de juiste informatie wordt aangeleverd. 16 Handreiking Risicomanagement

Bijlages 1. Overzicht afkortingen 2. Basis Begrippenlijst Risicomanagement 17 Handreiking Risicomanagement

Bijlage 1: overzicht afkortingen ECO POG IPM AGV UPP PRI PPI Staf DG SLA RISMAN CLC SCB ExpertiseCentrum Opdrachtgeverschap Professioneel OpdrachtGeverschap Integraal ProjectManagement AGentschapVorming Rijkswaterstaat Uniformering Primaire Processen Project Ramingen lnfrastructuur Project Planningen lnfrastructuur Staf Directeur-Generaal Service Level Agreements RISicoMANagement Corporate Learning Centre Systeemgerichte ContractBeheersing 18 Handreiking Risicomanagement

Bijlage 2: basis begrippenlijst Doel: Eenduidig gebruik van begrippen binnen RWS Te gebruiken: Je kunt de begrippenlijst gebruiken bij alle producten die je voor ECO maakt. Daarnaast zullen de producten op basis van deze lijst worden getoetst op het gebruik van de juiste begrippen en het juist gebruik van begrippen. Term Definitie Actiehouder De persoon of organisatie(onderdeel), die is aangewezen om de risicobeheersing uit te voeren onder verantwoordelijkheid van eindverantwoordelijke van het project. Beheersaspect De resultaten en middelen waarop een project wordt gestuurd, conform projectmatig werken. Beheersmaatregel (Mitigerende maatregel) Een activiteit die zich op enige wijze richt op het elimineren, vermijden of verminderen (oorzaak dan wel gevolggericht) van risico. Bijzondere (in PRI-2003 gebeurtenis Toekomstonzekerheid) Gebeurtenis met een kans van optreden waarvan het gevolg bijdraagt aan de ongewenste topgebeurtenis. Correctieve (Gevolggerichte beheesmaatregel beheersmaatregel) Een activiteit die zich richt op het elimineren of verminderen van het gevolg van een opgetreden risico. Gevolg Gevolg van het optreden van het risico,uitgedrukt in termen van het onderzochte beheersaspect (i.h.a. tijd, geld en / of kwaliteit) behorend bij de ongewenste topgebeurtenis. Kwalitatieve risicoanalyse Risicoanalyse waarbij de risico's kwalitatief worden geinventariseerd. Kwantitatieve risicoanalyse Risicoanalyse waarbii de omvang van de kans en het gevolg van de risico's en onzekerheden kwantitatief worden ingeschat. Normale onzekerheid (in PRI 2003; Kennisonzekerheid. Verder (foutief) ook wel spreiding of spreidingsrisico genoemd) Stochastische variabelen die zeker optreden, maar waarvan grootte nog niet bekend is. 19 Handreiking Risicomanagement

Ondersteuner risicomanagement (De term risicomanager niet gebruiken) Een persoon in de staf van een projectteam die het risicomanagement proces faciliteert, bewaakt en continueert onder verantwoordelijkheid van de eind verantwoordelijke van het project. Ongewenste topgebeurtenis Gebeurtenis die in de risicoanalyse wordt gehanteerd als het meest ongewenste voor het project (bijvoorbeeld overschrijden van budget en planning en/of het niet halen van de kwaliteit). Onzekerheid Onbekendheid met de feitelijke of toekomstige situatie. Oorzaak Een gebeurtenis of situatie die kan leiden tot het optreden van de ongewenste gebeurtenis. Planonzekerheden (in PRI- 2003 Beslisonzekerheid) Een onzekerheid waarvan het gevolg bijdraagt aan een wijziging van de scope van het project. Preventieve (Oorzaakgerichte beheersmaatregel beheersmaatregel) Een activiteit die zich richt op de oorzaak van een risico met als doel het verminderen of elimineren van de kans van optreden. Projectrisico Een onzekerheid of bijzondere gebeurtenis die kan leiden tot een ongewenste topgebeurtenis die in termen van projectdoelstellingen is geformuleerd. Quickscan Een globale risicoanalyse gericht op het verkrijgen van een globaal beeld van de risico's. Risico Een onzekerheid of bijzondere gebeurtenis die kan leiden tot een bijdrage aan de ongewenste topgebeurtenis. Ook: Het product van kans en gevolg Risicoal locatie Verdeling over de betrokken partijen van de verantwoordelijkheid van het beheer van het risico en voor het dragen van de gevolgen indien het risico optreedt. Risicoanalyse Systematische analyse gericht op het verkrijgen van een inventarisatie van de risico's die kunnen leiden tot een vooraf vastgestelde ongewenste topgebeurtenis. 20 Handreiking Risicomanagement

Risicobeschrijving Beschrijving van een risico waarbij de ongewenste gebeurtenis, de oorzaak van de ongewenste gebeurtenis en het gevolg van optreden van de ongewenste gebeurtenis zijn opgenomen. Risicodatabase Een hulpmiddel ten behoeve van risicomanagement waarin minimaal een overzicht van de risico's, de status van de risico's en beheersmaatregelen wordt bijgehouden. Risicodrager De persoon of organisatie(onderdeel), die de gevolgen van het risico draagt als het is opgetreden. Risicomanagement Het beheersen van risico's door op gestructureerde wijze, expliciet risico's te inventariseren en beheersmaatregelen uit te voeren en evalueren ter vermijding / vermindering van die risico's. Dit alles in een cyclisch proces waarin de inventarisaties voortdurend up-todate worden gehouden. Risicoprofiel Een maat (kwalitatief of kwantitatief) voor het geheel aan risico's van het betreffende project, proces, programma, etc. RISMAN-methode: De RISMAN-methode is een instrument voor het systematisch uitvoeren van een risicoanalyse voor o.a. tijd, geld en kwaliteit van projecten, programma's, processen of beleidstrajecten. Standaarda fwijking (Standaarddeviatie) Gemiddelde afwijking van alle waarden in de kansdichtheidsfunctie t.o.v. de verwachtingswaarde. Het is een absolute maat voor de spreiding van de kansdichtheidsfunctie. Semi-kwantitatieve risicoanalyse Risicoanalyse waarbij de omvang van de kansen en gevolgen van de risico's en onzekerheden in verschillende klassen worden ingeschat. Verwachtingswaarde (van een risico) Het zwaartepunt van de kansdichtheidsfunctie. Bij een groot aantal trekkingen is de verwachtingswaarde gelijk aan het rekenkundig gemiddelde van alle trekkingen. 21 Handreiking Risicomanagement

Referenties 1. Eindrapport werkgroep Projectsturing Agentschap Rijkswaterstaat, d.d. 23-03-2005 2. Corporate Inkoopstrategie Rijkswaterstaat d.d. 9 juli 2004, versie: 1, status: definitief, vastgesteld DT RWS 3. Uniformering Primaire Processen 22 Handreiking Risicomanagement