esdégé reigersdaal Afspraken over agressie

esdégé reigersdaa Afspraken over agressie 1

Afspraken over agressie

Voorwoord De afgeopen jaren zijn er op het terrein van omgaan met agressie/ongewenst gedrag zowe centraa as okaa binnen de organisatie de nodige initiatieven ontwikked. Het gaat dan om initiatieven gericht op bewustwording, preventie en opvang maar ook om afspraken over registratie en het ontwikkeen van richtijnen en protocoen. Omdat er vee initiatieven op verschiende pekken ontwikked werden eek het goed om die verschiende initiatieven op ekaar af te stemmen. Tegeijkertijd is getracht de bestaande afspraken op het gebied van agressie zovee mogeijk in een document bij ekaar te brengen Het resutaat van die bundeing is opgenomen in bijgaande notitie. Doe van dit stuk is om duideijk te maken op weke wijze vanuit Esdégé-Reigersdaa agressie en veiigheid worden beschouwd; weke afspraken er zijn gemaakt en weke maatregeen er genomen kunnen en/of moeten worden door custers en individuee medewerkers om -ervaren- onveiigheid zovee mogeijk te beperken. Aan de totstandkoming van deze notitie hebben Christe Weing, Kim Hartman, Yfke Froentjes, Guus De Rijcke, Gerrit Lemmen, Henk Morriën en Rob Schonk een beangrijke bijdrage geeverd. Frank van Herpen Broek op Langedijk Mei 2008 3

Inhoudsopgave Afspraken over agressie Ineiding pagina 5 1. Agressie nader bezien pagina 6 2. Wat te doen bij een agressie incident? Pagina 8 Gevogen Opvang medewerkers Opvang ciënten 3. Meding van incidenten pagina 11 4. Voorwaarden pagina 14 5. Training Veiigheid en Agressie pagina 17 Bijagen Bijage 1: Bijage 2: Beknopte schets van achtergronden en de invoed hiervan op het ontstaan van agressie 19 Voorbeeden van signaeringspannen en een spanningsscenario 21 4

Ineiding Boosheid, verdriet, bijdschap en angst zijn de beangrijkste emoties van een mens. Dat we aemaa we eens ast hebben van een woedeaanva is dus niet ongewoon. Wie emoties opkropt kan op den duur ziek worden, gefrustreerd raken. Af en toe je woede uiten is dus best gezond. Maar as je andermans grenzen overschrijdt, bewust of onbewust schade berokkent aan iets of iemand, of as je met je woede iets probeert te bereiken of iets wit verhuen, dan is er sprake van agressie. Agressie is bedreigend en schadeijk voor degene tegen wie het gericht is. Ook in het werken binnen Esdégé-Reigersdaa is agressie een van de zaken waarmee je as medewerker te maken kunt krijgen. We weten dat agressie bij mensen met een verstandeijke beperking vaak veroorzaakt wordt door onmacht of angst. Agressie staat dan ook niet op zich zef en moet niet as een osstaand feit gezien worden. Bij ciënten zuen we atijd zoeken naar de oorzaken van de agressie. Wat zit er achter, waar wordt het door veroorzaakt, wat wi de ciënt er mee aangeven en hoe kunnen we daar mee omgaan? Dat betekent dat we, hoewe we wien proberen agressieve uitingen te begrijpen en daar adequaat naar trachten te handeen, agressie op zich nooit aanvaardbaar vinden. Dat wi niet zeggen dat we daarmee de persoon op zich niet accepteren. In deze notitie ees je wat Esdégé-Reigersdaa aan afspraken heeft gemaakt om te voorkomen dat je met agressie te maken krijgt. We reaiseren ons dat agressie niet voedig te voorkomen of te vermijden is daarom wordt in deze notitie ook ruim aandacht besteed aan hetgeen je kunt doen wanneer je geconfronteerd wordt met agressie. In het eerste gedeete van de notitie komen de afspraken die er binnen Esdégé-Reigersdaa zijn gemaakt en de opvattingen over agressie aan de orde. In eerste instantie za aandacht worden besteed aan de vraag wat onder agressie verstaan moet worden, vervogens za er worden ingegaan op de opvang na een agressie incident. In een vogend onderdee wordt ingegaan op nut en noodzaak van het meden van incidenten en worden een aanta voorwaarden beschreven. As aatste onderdee treft u de opzet van de training Veiigheid en Agressie aan. In de bijagen kun je de verdere uitwerking van verschiende onderwerpen vinden. 5

Agressie nader bezien Hoofdstuk 1 Afspraken over agressie As je op de juiste manier met agressie om wit gaan, is het beangrijk om te weten wat we onder agressie verstaan en waardoor het ontstaat. Wat we in het dageijks gebruik precies met de term agressie bedoeen is astig aan te geven. As een peuter in de zandbak een eeftijdsgenootje te ijf gaat met een schep, is dit dan agressie? Of een kind dat een ander staat te pesten met schedwoorden? Een dronken voetbasupporter die een ruit ingooit? Of een gestakte vrouw die haar achtervoger iets aandoet? De term agressie is voora een negatief geaden begrip, maar agressie kan ook een midde zijn om je te kunnen weren en je te uiten. Of een uiting van angst en onveiigheid. Het kan een manier van overeven zijn. Agressie is dan ook niet per sé iets negatiefs. Agressie kan in dit geva beschouwd worden as een aangeboren, gezonde kracht in dienst van zefbehoud. Het kan gezien worden as noodzakeijk om zef te overeven. Agressie kan ook bedoed zijn om een ander schade toe te brengen. Het gaat dan om het toebrengen van schade aan materiaa of aan een ander persoon door het overschrijden van grenzen, normen of reges van de ander. Agressie kan verbaa of non-verbaa zijn en direct of indirect (achter iemands rug om nare dingen over die persoon verteen). Je kan ook het buitensuiten of discrimineren van mensen as een vorm van agressie zien. Vee mensen hebben geeerd hun agressieve driften of instincten (dees) te beheersen. Ze hebben geeerd zich aan te passen. Echter, niet iedereen heeft dat geeerd of is daar atijd toe in staat. Uitingsvormen van agressie Verbae agressie: schreeuwen, voeken, iemand beedigen, woede-uitbarstingen Bedreiging: dreigen zichzef of de ander iets aan te doen, dreigende gebaren maken, naar keding van de ander grijpen, dreigend op iemand afkomen, met een voorwerp in de hand (mes, pistoo, ander voorwerp) dreigen zichzef of de ander iets aan te doen, bedreigingen voor de toekomst (as ik je tegenkom, dan.) Fysieke agressie gericht op personen: saan, schoppen, duwen, haren trekken, krabben, met een voorwerp naar de ander gooien, een ander aanvaen, waarbij verwondingen worden toegebracht Fysieke agressie gericht op zichzef: zefverwonding 6

Hoofdstuk 1 Agressie gericht op objecten: Met deuren smijten, iets neergooien, tegen meubiair schoppen, op de voer urineren, spugen, keding kapot maken, ruiten kapot saan. Brandstichting Agressie is niet beperkt tot de reatie ciëntmedewerker. Agressie speet zich ook af in de reatie tussen ciënten en de reatie tussen medewerkers. Maar ook famiie, vrienden of kennissen van ciënten kunnen een ro speen. Ook kan er sprake zijn van een zogenaamde externe agressor, iemand van buiten de organisatie zonder enige reatie met de organisatie. Te denken vat daarbij aan diefsta, brandstichting etc. 7

Afspraken over agressie Wat te doen bij een agressie incident Gevogen van agressie Agressie incidenten kunnen je op meerdere manieren raken. Bij een ernstig incident kunnen fysieke verwondingen ontstaan en mogeijk zefs een post traumatische stress stoornis (PTSS). Andere effecten zijn: gaan twijfeen aan je eigen deskundigheid, de schud bij jezef zoeken, bepaade mensen vermijden, bepaade ocaties vermijden, teeurgested raken in coega's of de insteing, minder pezier in het werk en toegenomen gevoeens van onveiigheid. Wanneer je te maken krijgt met agressie za dat reacties bij je oproepen. Goede en sechte momenten zuen ekaar mogeijk afwisseen. Het is voorstebaar dat je met de gebeurtenis bezig bijft, dat pijnijke gevoeens en beeden terugkomen. Een - heftig - incident kan neersachtigheid, saapprobemen, concentratiestoornis, vermoeidheid, sneer geïrriteerd zijn tot gevog hebben. Ook schudgevoe, schaamte, ongeoof en de hardnekkige vraag waarom moest mij dit overkomen? zijn voorstebare reacties. Deze reacties zijn ingrijpend maar nemen over het agemeen in de oop van de tijd in heftigheid af. De impact van de reacties kan beïnvoed worden door zo sne mogeijk na een incident adequaat te handeen. Hoofdstuk 2 As vogt: Na een ingrijpende gebeurtenis is contact met een naaste coega en je eidinggevende zeer beangrijk voor de eerste opvang. Een goede eerste opvang is van essentiee beang na een ingrijpende gebeurtenis. Deze kan ervoor zorgen dat jij je begrepen en gesteund voet. Eerste opvang gaat ook over praktische steun zoas het regeen van vervoer naar huis of ziekenhuis; verzorgen van schadeherste, bijvoorbeed kapotte keren; in de dagen (week) na de gebeurtenis contact met coega s om je verhaa te doen; te deen met anderen wat gebeurd is. Contact houden met je coega s is hee beangrijk. As je weer gaat werken maak dan concrete afspraken over hoe en wanneer het voor jou veiig is om aan het werk tezijn. Je eidinggevende wijst jou op het bestaan van Opvangteam Medewerkers binnen de stichting (Het Opvangteam Medewerkers is aangested en getraind om hup te bieden aan medewerkers die een ingrijpende gebeurtenis hebben meegemaakt. De eden van dit team hebben kennis van verwerkingsprobematiek en het werkved). As jij dat wit neem jij of neemt je eidinggevende contact op met het Opvangteam Medewerkers. Hierna wordt er zo sne mogeijk een afspraak gemaakt met één van de eden van het Opvangteam. De paats van het gesprek wordt in overeg bepaad. Na het eerste gesprek vogen zo nodig nog 1 à 2 gesprekken. Wanneer je, om wat voor reden dan ook, geen gebruik wenst te maken van het opvangteam dan 8

Hoofdstuk 2 kun je in overeg met je eidinggevende ook andere stappen zetten. Ik red mezef we! Vee mensen denken dat ze er zef we uitkomen of verwachten weinig van de steun van anderen. Bedenk dan dat bijvoorbeed agressie niet gewoon is en as je daar mee te maken krijgt dat het ogisch is dat je daar over wit praten. Bedenk dan bijvoorbeed bij het potseing overijden van een ciënt, dat het misschien we bij je werk hoort, maar dat je er fink door geraakt kan worden. Denk niet dat het we aan jou za iggen. Bedenk dat niet praten vaak niet hept. Je moet de gebeurtenis toch een pek geven om (ater) probemen te voorkomen en je er niet hee ang ongeukkig door te voeen. Bedenk ook dat hoe sneer je met de verwerking begint hoe groter de kans is opherste. Opvangteam; namen en bereikbaarheid De vogende personen vormen samen het Opvangteam Medewerkers. Ek van hen kan naar keuze worden gebed. Zij zijn van maandag tot en met vrijdag bereikbaar tijdens kantooruren. Linda Moenaar. Zij is te bereiken op te: 0226 332000, mobie: 06 27 29 55 31 Wiem de Ruiter. Hij is bereikbaar op te: 0226 332019, mobie: 06 22 91 86 27 Annet Munster. Zij is te bereiken op te: 0226 332000, mobie: 06 14 28 98 86 Opvang van ciënten Wanneer er sprake is van een schokkende of traumatische gebeurtenis veroorzaakt door het handeen van een ciënt za er ook aandacht moeten zijn voor deze ciënt. Waarschijnijk is de ciënt ook hee erg geschrokken van wat er gebeurd is. Een ernstige agressieve ontading overkomt vaak ook degene die het doet. De ciënt ervaart controeveries over zijn eigen gedrag, heeft zichzef niet meer in de hand gehad. Dat kan hee beangstigend zijn. Aandacht voor herste is dan besist nodig. Eerst om de spanning en stress te aten daen. Daarmee verminder je het risico van nieuwe agressie. En daarna aandacht voor herste van de communicatie met de ciënt. Dat houdt in verder gaan met het normae programma, en ook het er met de ciënt over 9

Hoofdstuk 2 Afspraken over agressie hebben wat er nou gebeurd is. De ciënt zijn verhaa aten verteen. Soms (vaak) weet de ciënt zef hee goed dat het heemaa fout was, wat hij deed. Geef hem de kans dat te zeggen. Dat heeft meer positief effect dan dat anderen tegen hem zeggen dat hij fout zat. Afhankeijk van en aangepast aan het begripsvermogen van de ciënt moet natuurijk ook duideijk gemaakt worden wat we mag en wat niet mag as je hee boos bent. Beangrijk is ook te aten zien (te bespreken) hoe je met boosheid om kan gaan en wat je kunt doen as je boos bent. Tot sot is het ook van beang aandacht te hebben voor mede ciënten die getuige zijn geweest van het agressie incident. Ook voor hen kan de impact van een agressie incident groot zijn. Agressie door medewerkers/ vrijwiigers/stagiaires van Esdégé-Reigersdaa Agressie incidenten waarbij een medewerker van Esdégé-Reigersdaa as agressor aangemerkt kan worden dienen direct teefonisch gemed te worden aan de Raad van Bestuur. Door de Raad van Bestuur za er uiterijk binnen 24 uur een onderzoek worden ingested naar de situatie die zich heeft voorgedaan. Dit intern onderzoek za uiterijk binnen 72 uur na het gebeurde tot een concusie en, afhankeijk van de concusies van het onderzoek, tot maatregeen moeten eiden. Lopende het onderzoek za de betreffende medewerker niet werkzaam zijn (afhankeijk van de te maken inschatting za de medewerker, in overeg met P,O&O en/of juridisch medewerker, betaad verof krijgen dan we worden geschorst of op non-actief worden gested). Door het ondertekenen van de ethische paragraaf door iedere medewerker en vrijwiiger heeft Esdégé- Reigersdaa duideijk gemaakt dat agressie en anderszins onheuse bejegening as niet acceptabe wordt beschouwd. Eveneens is in deze ethische paragraaf vastgeegd dat medewerkers de picht hebben om geconstateerde situaties van agressie en onheuse bejegening te meden. Agressie door derden Agressie incidenten waarbij derden (kennissen, verwanten of anderen van buiten de organisatie) as agressor kunnen worden aangemerkt dienen eveneens direct gemed te worden aan de Raad van Bestuur. Uitgangspunt is dat in voorkomende gevaen aangifte za worden gedaan bij de poitie. Een besuit hiertoe, evenas een besuit over de wijze waarop aangifte za worden gedaan, za door de Raad van Bestuur in overeg met het sachtoffer worden genomen. Agressie is, zoas hiervoor a is aangegeven, één van de zaken die atijd gemed dient te worden. Daarnaast zijn er andere caamiteiten, fouten en bijna ongevaen waarvoor registratie en meding beangrijk is, of vereist wordt. Esdégé-Reigersdaa heeft dit vastgeegd in het hier beschreven FOBO beeid. 10

Hoofdstuk 3 Meding van incidenten Meden heeft tot doe inzicht te krijgen in frequentie en oorzaken. Ae medingen worden geregistreerd. Een adequate registratie kan uiteindeijk, na anayse, zicht geven op trends en structuree onvokomenheden. Dit inzicht kan vervogens gebruikt worden om maatregeen te nemen. Hieronder worden de te meden zaken en de wijze van meden uiteengezet. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen het meden van een caamiteit of ernstige gebeurtenis en zogenaamde Fobo (Fouten, ongevaen en bijna ongevaen) medingen. Hoe dienen caamiteiten aan de Raad van Bestuur te worden gemed? 1. Een caamiteit moet atijd direct teefonisch door de custermanager of diens vervanger, aan één id van de Raad van Bestuur worden gemed. 2. Na de teefonische meding dient er atijd een meding te worden gedaan met het digitae FOBOen caamiteitenformuier. Een kopie van het formuier gaat na gebruik van de verzendknop automatisch naar de custermanager en wordt daarnaast opgenomen in de database. Na het invuen van een (ernstige) gebeurtenis of caamiteit en het correct verzenden van het medformuier is atijd een kopie voor degene die gemed heeft beschikbaar. Weke caamiteiten dienen direct aan de Raad van Bestuur te worden gemed? Ongevaen van ciënten of medewerkers met de dood tot gevog. Ernstig ichameijk etse van ciënten of medewerkers (hiervan is sprake as het ernstig ichameijk etse binnen 24 uur eidt tot opname in een ziekenhuis ter observatie of behandeing, of indien het ernstig ichameijk etse, naar redeijk oordee, bijvend za zijn) Grote materiëe schade waarbij tevens gevaar voor de gezondheid is ontstaan. Arbeidsongeva (een ziekte of aandoening die in hoofdzaak het gevog is van arbeid of 11

Hoofdstuk 3 Afspraken over agressie arbeidsomstandigheden) van ciënten of medewerkers. Gepeegde (vermeende) strafbare feiten door ciënten of medewerkers (brandstichting, toebrengen van ernstig ichameijk etse) (Vermoeden van) seksuee misbruik Ernstige overtreding van gedragscodes van beroepsbeoefenaren door medewerkers. Ernstige negatieve bejegening van de medewerkers of ciënten vanuit de sameneving (bijvoorbeed vandaisme) Een (ernstige) brand binnen een accommodatie Een (poging tot) zefdoding. Bij overijden van een ciënt het vermoeden van een niet-natuurijke dood. Vermissing van ciënten. Overige voor de gezondheid gevaar opeverende situaties. Meding vindt paats door de custermanager of de vervanger. Daarnaast kan een andere eidinggevende of medewerker gemachtigd zijn om direct teefonisch contact op te nemen met een id van de Raad van Bestuur. Teefoonnummer tijdens kantooruren: 0226-332000 (Bestuursbureau) Caamiteitennummer buiten kantooruren dag en nacht: 0226 332040 (Pierre Quaedvieg / Dik van Bruggen) FOBO meding Een FOBO meding vindt paats door het invuen van het digitae FOBO- en caamiteitenformuier. Het gaat hierbij om fouten ongevaen en bijna ongevaen die niet direct moeten worden gemed aan de Raad van Bestuur. Ook voor deze medingen gedt dat mits correct ingevud en verzonden er automatisch een kopie verstuurd wordt aan de custermanager en naar een centrae database. De custermanager kan bij de arbo- en miieucoördinator / preventiemedewerker op ek moment een kopie van een meding of een statistiek aanvragen. Eenmaa per jaar wordt automatisch een statistiek van het voorgaande jaar aan de custermanager verzonden. Meden en verzameen van gebeurtenissen en incidenten heeft geen zin as deze medingen niet regematig besproken worden in het teamovereg of met betrokkenen. Het doe van bespreking is om gebeurtenissen en incidenten, zoas medicijn- en agressie incidenten, te voorkomen. Een versag van die bespreking (aandachts- en verbeterpunten) wordt breed binnen het team besproken en opgenomen in het werkpan/arbo Pan Van Aanpak. Ook voor de ondersteunende diensten vindt meding direct via het FOBO- en caamiteitenformuier paats. 12

Hoofdstuk 3 Weke incidenten komen bijvoorbeed in aanmerking voor een meding? Agressie-incidenten. Dit betreft ae soorten van agressie-incidenten waar ciënten, medewerkers of derden bij betrokken zijn. Van icht verbaa gewed, tot bedreiging en fysiek gewed. Ongewenste intimiteiten Diefsta, Vernieingen Bijna brand zoas een smeuende pruenbak Ongevaen of bijna ongevaen met ae tihupmiddeen Bijna ongevaen zoas een (ichte) verbranding tijdens het koken Fouten voortvoeiend uit de zorg en dienstverening zonder dat er sprake is van ernstige gevogen. Vaincidenten die niet zijn veroorzaakt door ichameijke aandoening of gedrag van de ciënt. (bijvoorbeed van brancard of bed vaen, asook vaen over obstakes) Medicijnmissers, voor zover sprake is van een verkeerd of niet gegeven medicatie, of een medicatie die in een verkeerde dosering is verstrekt zonder dat er sprake is van ernstige gevogen. Zie voor meer onderwerpen die voor een meding in aanmerking komen het digitae FOBO- en caamiteitenformuier. Probeer ange uiteenzettingen te voorkomen. 13

Hoofdstuk 4 Voorwaarden Hoofdstuk 4 Voor het adequaat kunnen omgaan met veiigheid en agressie is het van beang dat er vodaan wordt aan een aanta voorwaarden. Voor een dee zijn die voorwaarden organisatiebreed bepaad. Voor het beangrijkste dee gaat het echter om voorwaarden die custerspecifiek zijn en dus per custer moeten worden bepaad en in het verengde daarvan per custer worden vastgeegd. Deze vastegging za in de vorm van een custerspecifiek veiigheids- agressiebeeid gestate dienen te krijgen. Bij het ontwikkeen van het veiigheids- en agressiebeeid per custer worden onderstaande voorwaarden en uitgangspunten, onderverdeed in Preventie en Opvang, as eidraad gebruikt: Preventie: Bij seectieprocedures voor nieuwe medewerkers wordt aandacht besteed aan de attitude van de kandidaat tegenover moeiijk verstaanbaar gedrag. Dat kan gebeuren door er expiciet naar te vragen. Er kunnen ook een aanta situaties voorgeegd worden om, op een meer expiciete manier, te zien hoe een kandidaat zou reageren in bepaade situaties. Het profie van het reeds bestaande team is tevens van beang om een goede seectie te kunnen maken. Vanuit het perspectief van veiigheid en agressie is er gerichte aandacht voor schoing, intervisie en supervisie. In intervisie en supervisie is aandacht voor zefrefectie as mede het vermogen tot reativeren van groot beang. Het vogen van de training Veiigheid en Agressie is een voorwaarde voor medewerkers werkzaam op custers waar agressie een gekend knepunt is; De teamgerichte fysieke agressie training wordt gecombineerd met een training in emotionee zefcontroe en uiteg over de psychoogie rondom agressie. Terwij men de fysieke agressie hantering technieken oefent, kan men tegeijkertijd oefenen met persoonijke veiigheidstechniek: de emotionee zefcontroe techniek. De training agressiehantering vraagt vee herhaing en oefening van de toegepaste technieken en za dus van tijd tot tijd herhaad moeten worden(zie bijage) Medewerkers zijn geschood in het werken met signaeringspannen en spanningsscenario s. Het signaeringspan en/of spanningsscenario dient een onosmakeijk gehee te vormen met het ondersteuningspan of behandepan. Het signaeringspan omschrijft precies hoe signaen bij opopende onveiigheid van een ciënt herkend kunnen worden en hoe op dat moment moet worden ingegrepen. Hiermee kan de veiigheid voor de ciënt sne worden hersted en worden conficten en agressie mogeijk voorkomen. Het werken met een signaeringspan en spanningsscenario s biedt 14

Hoofdstuk 4 medewerkers meer inzicht in de handeingsaternatieven bij opopende spanning en agressie. Bij ciënten waarbij extreme agressie voorkomt en er ook sprake is van deictgevaarijkheid wordt er gebruik gemaakt van een risicotaxatie en risicohantering. De risicotaxatie kan gemaakt worden met behup van een checkist (risicotaxatie-instrument), maar kan ook aangevud worden met de kinische beoordeing. Er is regematig aandacht en erkenning voor veiigheidsaspecten in het werkovereg. Ieder custer kent een aandachtsfunctionaris Veiigheid en Agressie Er iggen zogenaamde noodscenario s kaar die gebruikt kunnen worden bij potseing optredende personeesschaarste. Bijvoorbeed de mogeijkheid om over te schakeen op het draaien van een zondagsdienst, waarbij het tijdsaspect (ergens op een bepaade tijd aanwezig zijn) veraten wordt. Er is sprake van goede contacten met de buurt, en met de woningbouwvereniging, zodat middes de korte ijnen sne (zich ontwikkeende) probemen kunnen worden opgeost. Er is sprake van een actief beeid waar het gaat om het onderhouden van de eefbaarheid van de accommodatie(s). Er is in dat kader gerichte aandacht voor de fysieke omstandigheden van de ocaties van ciënten met agressieprobematiek en de risico s in geva van dreigende agressie. Er is sprake van een rooster waarin 24 uur 7 dagen per week gereged is wie er beschikbaar is in een achterwachtfunctie in geva van caamiteiten. De personen die hiervoor ingeroosterd worden moeten verantwoordeijkheid kunnen dragen voor het nemen van besissingen in geva van crisis. De afspraken over assistentie bij aarmering zijn voor ae medewerkers duideijk. Het gebruik en de registratie van het gebruik van de afzonderingsruimte en de separeerruimte mag uitsuitend vogens de richtijnen van de BOPZ. Medewerkers zijn op de hoogte van de BOPZ wetgeving. Bij vragen of onduideijkheden wordt een beroep gedaan op de voorzitter van de commissie Middeen en Maatregeen en/of de juridisch medewerker. Er is sprake van een actieve opsteing t.a.v. het doen van aangifte van strafbare feiten Er zijn afspraken gemaakt met de poitie over het reageren op vragen om assistentie. Er is sprake van goede contacten met o.a. de wijkagenten. Er is een centraa aanspreekpunt binnen het korps aangaande beeidsafspraken; ook voor de poitie moet er een duideijk aanspreekpunt zijn binnen de voorzieningen (de poitie kent de functie van 15

Hoofdstuk 4 Afspraken over agressie Coördinator Zorgketen. Deze functionaris kan geconsuteerd worden over zaken as agressie en overige poitiezaken die direct of indirect een reatie hebben met de ondersteuning van ciënten). Opvang: Na een agressie-incident worden indien mogeijk en/of noodzakeijk maatregeen getroffen en consequenties getrokken voor het ondersteuningspan of het behandebeeid van de desbetreffende ciënt. Concrete maatregeen, eventuee aangevud met specifieke, aanvuende maatregeen t.b.v. de ciënt en de medewerkers dienen daarin een pek te krijgen. Denk hierbij aan: een signaeringspan; maatregeen bij grensoverschrijdend gedrag etc. Binnen het custer is de eerste opvang na een traumatische ervaring gereged. Medewerkers zijn daartoe vodoende toegerust. Er is aandacht en erkenning voor de normae reacties die horen bij een traumatische ervaring (zie ook hoofdstuk 2). Tensotte: Wees aert op het vereggen van grenzen. Wanneer er sprake is van regematige confrontatie met agressie is een beangrijk risico dat grenzen van acceptatie veregd worden. Agressie wordt dan niet meer as agressie gezien maar as een van de zaken die tot de dageijkse routine behoort. In zo n situatie weet je dat een van de ciënten bijvoorbeed iedere ochtend start met het uitscheden van degene die hij as eerste tegenkomt; dan weet je dat je door een andere ciënt s avonds atijd geknepen wordt as je haar wit hepen met eten; dat de broer van een ciënt atijd sterk intimiderend gedrag naar jou as ciëntbegeeider vertoont; die andere ciënt atijd grof en handtasteijk wordt wanneer ze drugs heeft gebruikt. Er zijn vee voorbeeden in dezefde ijn die naar veroop van tijd niet meer as uitzonderijk, aat staan as agressie worden aangemerkt. De grens van het acceptabee wordt daarmee angzaamaan veregd. De aandacht voor de oorzaak van gedrag verdwijnt naar de achtergrond. De aandacht wordt gericht op vermijding dan we op onderdrukking van de agressie. Een negatieve invoed op zowe de eefomstandigheden van ciënten as de werkomstandigheden voor medewerkers za hiervan het gevog zijn. Het is dus zaak aert te zijn, aert te bijven en het onderwerp agressie en veiigheid regematig met ekaar aan de orde te steen. De hiervoor genoemde voorwaarden zijn uitgebreid maar zeker niet aes dekkend. Ook zuen niet ae zaken in ae gevaen van toepassing zijn. Een jaarijkse kritische beschouwing van deze zaken en het vasteggen en regematig communiceren van de voor het custer reevante zaken is voor een adequaat veiigheids- agressiebeeid echter voorwaarde. 16

Hoofdstuk 5 Training Veiigheid en Agressie Doe De training heeft tot doe inzicht te verschaffen in preventie, ontstaan en aanpak. De training bevordert in hoge mate de open communicatie over (dreigend) agressief gedrag en de eigen angst die daarbij een ro kan speen. Wanneer over de eigen angst mag worden gesproken, kan er een zware ast van ieders schouders vaen en voet men zich meer opgenomen in het team. Korte beschrijving In paats van het (dreigende) agressieve gedrag te negeren, wordt er juist geoefend met situaties die men as extreem ervaart. Dit biedt de medewerker de nodige zekerheid, die bijdraagt aan een professionee houding. As je weet wat je kunt doen in kritieke situaties, bevordert dat een gevoe van rust en zekerheid. De vaardigheden die nodig zijn om agressief gedrag van de ander te voorkomen, krijgen dan meer kans. Tevens wordt aandacht besteed aan wat de invoed is van het eigen gedrag van de medewerker op de emoties van de ciënt. De emotionee zefcontroe technieken van de medewerker worden geoefend. Dit zijn mentae en ichameijke technieken, waarmee men de eigen spanning tijdens een incident onder controe kan houden. Het aaneren van emotionee zefcontroe technieken heeft een beangrijke beschermende werking: men eert rustig te bijven tijdens een incident en niet in paniek te raken. Hierdoor weet men beter wat men moet doen en is de psychische impact van het incident minder groot. Basis van de training wordt gevormd door een uitgebreid theoretisch kader waarin ae kanten van agressie beicht worden. Eindtermen Training Veiigheid en Agressie De Cursisten: Kennen de visie van Esdégé-Reigersdaa op agressie Zijn in staat om agressie incidenten in het juiste perspectief te paatsen en adequaat te handeen. 17

Hoofdstuk 5 Afspraken over agressie Hebben kennis genomen van de theorie. Kennen de vogorde van handeen; beroepsstandaard en weten daarnaar te handeen. Kennen de agressietrap en weten voorkomende situaties daarop in te schaen. Weten en herkennen de eigen reactie (sterke punten, vakuien en grenzen) bij spannende situaties. Leren de eigen kracht te vinden in houding en concentratie Kunnen op een professionee manier de eigen grens aangeven. Kennen de basae gespreksvaardigheden. Kunnen in een confrontatie goed aansuiten bij de emotie van de persoon Kunnen een assertiviteitsgesprek voeren. Kunnen in voorkomende situaties persoonijke veiigheidstechnieken toepassen. Zijn in staat te refecteren op de praktijk van de opvang na een incident. Weten hoe een opvanggesprek gevoerd moet worden. Hebben minimaa een keer een opvanggesprek geoefend. Zijn op de hoogte van de ondersteuningsmogeijkheden en reevante registratie. Kunnen de theorie naar de praktijk vertaen en op basis daarvan de eigen praktijksituatie kritisch bezien en tot onderwerp van gesprek maken. Weten waar de verantwoordeijkheden iggen bij risicovoe situaties op de werkpek en zijn in staat daarnaar te handeen. Zijn zich bewust van de eigen verantwoordeijkheid in het voorkomen en handeen bij risicovoe situaties. 18

Bijagen Bijage 1: Beknopte schets van achtergronden en de invoed hiervan op het ontstaan van agressie. Wat verstaan we onder de term agressie en weke uitingsvormen kunnen onderscheiden worden? Uitgangspunt hierbij is de beschrijving van agressie zoas opgenomen in het onderdee Agressie nader bezien op pagina 2 van deze notitie. Aandoeningen die een ro speen bij het uitokken of in stand houden van agressie Bij factoren die een ro speen in het uitokken of in stand houden van agressie kun je denken aan zowe aangeboren of verworven aandoeningen as aan omgevings- en interactie factoren. Bijvoorbeed: Aangeboren aandoeningen. Zefverwondend gedrag of bijvoorbeed saapstoornissen gaan nog we eens samen met bepaade aangeboren aandoeningen. Van angdurig saapgebrek kan iemand zeer prikkebaar worden. Dit zou weer kunnen eiden tot agressieve uitbarstingen. Hersenafwijkingen. Afwijkingen in bepaade hersengebieden kunnen naast een vertraagde ontwikkeing eiden tot het hebben van probemen met het regueren van je emoties en eventuee tot agressie. Hersenbeschadiging. Bij mensen met bijvoorbeed niet aangeboren hersenetse kan het zo zijn dat bij beschadiging van een bepaad hersengebied probemen ontstaan in het vinden van de baans tussen rustig en actief zijn. Bij beschadigingen aan de voorkant veriezen mensen sne de controe hierover. Beschadigingen in de inker hersenheft kan iemand passief maken, beschadigingen in de rechterhersenheft kunnen juist eiden tot ongeremd gedrag. Ook woede gepaard gaande met impusieve agressie en verniezucht kan worden gezien bij hersenbeschadigingen. Achterstand van emotionee en persoonijkheidsontwikkeing. Door een achterstand in de emotionee en persoonijkheidsontwikkeing kunnen mensen reageren op een manier die meer passend is bij iemand met een jongere ontwikkeingseeftijd en met bijvoorbeed de impusiviteit die bij een jonger iemand past. Zintuigeijke stoornissen Bij mensen die te maken hebben met doofheid, bindheid, communicatie- of spraakstoornissen komt vaker agressie voor. Dit kan te maken hebben met het niet kunnen overzien en begrijpen van een situatie. Hyperarousa. Hiermee wordt bedoed dat iemand een bepaade psychische spanning of aertheid heeft, die de persoon kaar maakt voor actie (vucht of vecht reactie). Hyperarousa wordt vaak gezien bij mensen met een aandachtstoornis en hyperactiviteit (ADHD), bij mensen met een stoornis in het autistisch spectrum, bij beschadiging van de hersenstam en bij bepaade 19

Bijagen Afspraken over agressie syndromen as het fragiee X syndroom en Corneia de Lange syndroom. Opvaende gedragingen bij deze mensen zijn spanning, angst, impusiviteit, stereotiep gedrag en teruggetrokkenheid. Agressie ontstaat vaak as een reactie op bedreiging, provocatie of frustratie van de persoon. Psychiatrische aandoeningen Verschiende psychiatrische aandoeningen kunnen gepaard gaan met agressief gedrag. Bijvoorbeed wanen bij psychotische stoornissen. Deze kunnen irreëe beevingen of veraging van de mogeijkheden tot verwerking van prikkes tot gevog hebben, met stijging van de agressie. Ook bij hechtingstoornissen, gedragsstoornissen, depressie, borderine, paranoïde persoonijkheidsstoornis en voora de antisociae persoonijkheidsstoornis kunnen gekenmerkt worden door agressief gedrag. Dementie Bij mensen met dementie komt agressie voor. Angst, verwardheid, het wegvaen van remmingen, en het merken dat sommige zaken niet meer ukken en daardoor gefrustreerd raken kunnen hierin bijvoorbeed een ro speen. Iemand met dementie kan zich agressief gedragen omdat hij zijn gevoeens niet meer op de gewone manier kan uiten. De zefbeoordeing en zefcontroe zijn door de dementie afgenomen. Omgevings- en interactie factoren die een ro speen bij het uitokken of in stand houden van agressie Naast de factoren in de persoon zef, kunnen ook omgevingsfactoren een ro speen. Hierbij kun je denken aan: overading met prikkes niet goed aansuitende sociae interacties tekort aan gestructureerde activiteiten voorbeeden van agressie in de naaste omgeving die overgenomen worden beastende sociae contacten zoas mishandeing, afstoting, verwaarozing afkomstig zijn uit een zwak pedagogisch miieu ouders met psychopathoogie uitgestoten worden door eeftijdsgenoten stress vanuit de omgeving sociae omstandigheden: sechte (woon)omstandigheden, buurt Ontstaan van agressie Factoren in de persoon zef zorgen voor de ontvangst en verwerking van interne en externe prikkes. Afwijkingen in de persoon kunnen er voor zorgen dat de binnengekomen prikkes niet goed verwerkt worden, met as gevog probemen in de agressie en in het gedrag. Er kunnen daarnaast in de omgeving en 20

Bijagen Bijage 2: Voorbeeden van signaeringspannen en een spanningsscenario Voorbeed 1. Signaeringpan dagactiviteiten Thea Koops Fase 1 Ontspannen Wat doet Thea, hoe ziet zij er uit? Ontspannen mimiek en ichaamshouding; heeft ogen open, rustige bewegingen, praat rustig en met normaa voume.is bezig met haar eigen werkzaamheden. Luistert naar aanwijzingen en vogt deze op. Neemt initiatief t.a.v. werk. Beperkt zich redeijk tot eigen taken, staat positief t.o.v. anderen. interactie met anderen uitokkers zijn zoas confictsituaties, stress en verschiende andere situaties die een persoon tot negatieve ervaringen brengen. Meer weten? Voor een nadere toeichting en/of theoretische en onderbouwing kun je een beroep doen op de aan je custer verbonden orthopedagoog/psychooog. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Houdt het ijntje met haar, aat weten waar je bent. Geef haar compimentjes en bevestig wat ze goed heeft gedaan. Benoem zaken 1 voor 1 voor haar. Houdt haar in het hier en nu; overzicht beperken tot een dagdee. Communiceer in korte, duideijke (concrete) taa. Orden de werkzaamheden voor haar. Wat betekent dit voor het dagprogramma? Ze werkt niet voortdurend vanuit haar basispek, maar doet mee aan de vastgestede activiteiten in het programma. Kan angere tijd geconcentreerd bezig zijn. Staat open voor anderen Fase 2 Lichte spanning Wat doet Thea, hoe ziet zij er uit? Fronsen, wat sneer geïrriteerd, bemoeit zich meer met anderen, wat scherper van toon, moeite met 21

Bijagen Afspraken over agressie aangesproken worden, dwingender, nog niet boos. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Zie fase 1. As je merkt dat je zef gespannen wordt, eventuee wisseen van ro met coega. Wat betekent dit voor het dagprogramma? Kan nog we meedoen, maar minder actief meewerken. Zit er bij op een stoe, of even naar basispek gaan om aeen te werken/zitten. Haar hierin de keuze geven. As ze op haar basispek werkt, is het zonnescherm dicht zodat ze niet van aes ziet. Fase 3 Opopende spanning; het niet aankunnen Wat doet Thea, hoe ziet zij er uit? Mimiek en ichaamhouding gespannen: donkere ogen, houdt haar ogen haf dichtgeknepen (odderig), trekt pet verder over ogen. Loopt stampend. Is sne in tranen. Praat harder en drukker, praat over aerei onderwerpen die haar bezig houden. Maakt zich zorgen over vee zaken. Heeft ichameijke kachten. Let vee op anderen en kan daar moeiijk mee stoppen. Reageert sterk op anderen en as ze een aanwijzing krijgt. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Thea krijgt ae prikkes binnen en vraagt meer ondersteuning om rustig te bijven of weer rustig te worden: houdt het ijntje met haar, aat weten waar je bent. Bijf niet voortdurend bij haar, afstand geeft haar de kans weer rustig te worden. Geef haar compimentjes en bevestig wat ze goed heeft gedaan. Geef haar de keuzemogeijkheid: werken in de portocabine of met het programma meedoen. Benoem zaken 1 voor 1 voor haar. Houdt haar in het hier en nu (dagdee). Communiceer in korte, duideijke (concrete) taa. Orden de werkzaamheden voor haar. Be met het wooncuster om te achterhaen of er iets is gebeurd. As je merkt dat je zef gespannen wordt, eventuee wisseen van ro met coega. Wat betekent dit voor het dagprogramma? As ze s ochtends thuis a opopende spanning heeft, ukt het haar soms niet om te komen werken; ze bijft dan soms een dagje thuis.as ze er we is: werkt ze vee vanuit de basispek. As haar kusjes niet ukken, zit ze daar aeen maar rustig. As ze met de anderen mee werkt, oopt en doet ze we mee, maar verwacht geen werkzaamheden van haar. Fase 4 Zo ver opopende spanning dat ze echt boos en dreigend is Wat doet Thea, hoe ziet zij er uit? Erg hard en boos praten, scheden, dreigen met saan. As iemand te dichtbij komt, saat ze. 22

Bijagen Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Niet met haar in gesprek bijven, maar uit de cirke stappen. Aangeven waar je bent en waar ze jou kan vinden as het weer gaat. Geen ichameijk contact zoeken. Wat betekent dit voor het dagprogramma? Ze kan niet meer meedoen en moet zich kunnen terugtrekken op de basispek. Ze zit daar totdat ze weer tot rust gekomen is en naar je toe komt. As ze thuis voor het werk a in deze fase zit, ukt het haar niet te komen werken. Na-fase; goed maken Wat doet Thea, hoe ziet zij er uit? Ze zegt dat ze nervositas heeft. Is zenuwachtig, kijkt naar beneden met dichtgeknepen ogen (odderig), gespannen houding. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Het is voor haar erg beangrijk om op een gebeurtenis terug te kunnen komen en het weer goed te maken. Haar hepen er op terug te komen door er zef over beginnen op neutrae toon. As ze het met iemand anders goed wi maken, met haar meegaan ter ondersteuning. Wat betekent dit voor het dagprogramma? As ze weer wat rustiger is (kan diezefde dag of een dag ater zijn), haar meteen de kans geven het goed te maken. Ze hoeft het van ons niet goed te maken, ze noemt dit zef zo. Na het gesprekje gewoon de draad weer oppakken en verder gaan met het dagprogramma. Voorbeed 2. Signaeringpan dagactiviteiten Henk de Ruiter Fase 1 Neutraa /ontspannen Wat doet Henk, hoe ziet hij er uit? Ogen straen of staan rustig, ontspannen gezichtsuitdrukking of wat uitdagend bik. Lacht, saakt vreugdekreten, maakt korte hoge geuiden (mmm, iii). Ademhaing gaat rustig. Staat open voor omgeving, reageert bij op contact, kan op positieve manier uitdagen. Snuffet aan begeeiding en pakt ze vast. Beweegt zich rustig door zijn kamer en de huiskamer, gaat rustig op stoe zitten. Maakt duideijk wat hij wi; oopt naar het koffiezetapparaat of pakt zijn servet as deze in het zicht igt. Dit as teken dat hij koffie wi. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Zorg voor een rustige, uitnodigende basishouding, met vodoende nabijheid. Wees er aert op dat hij gespannen kan raken as je hem tevee aeen aat zwemmen, het programma niet meer duideijk is of as hij ichameijk ongemakken heeft. Houdt het ijntje met hem: even praatje, aanraken, oogcontact. Je kan ook af en toe ook op wat meer afstand van hem zijn. Ga in op zijn initiatieven tot contact. Begeeidt a je handeingen en activiteiten met een verwijzer, bij voorkeur een die ze hij vast kan houden. As Henk iets aangeeft wat op dat moment nog niet kan, maak dan meteen duideijk wat we de bedoeing is door hem de juiste verwijzer te aten zien en de andere activiteit te gaan doen. 23

Bijagen Afspraken over agressie Wat betekent dit voor het dagprogramma? Hij kan meedoen in het bezigheden beweegt zich vrij door de huiskamer, zit er bij met koffie drinken, gaat mee een boodschapje doen. Hij kan het aan om ook aan minder bekende activiteiten mee te doen (soos etc). Activiteiten duren kort, hebben een duideijk begin en einde en zijn eenvoudig. Ae activiteiten worden met een verwijzer ondersteund. Overgangen in het programma veropen voeiend (geen oze tijd). Fase 2 Enige mate van onrust/spanning Wat doet Henk, hoe ziet hij er uit? Zijn ogen staan onrustig, ademhaing versnet. Gezichtuitdrukking wordt strakker, waen onder zijn ogen. Hij zoekt begeeiders meer op, kijkt de ander aan en tikt icht op zijn hoofd. Hij oopt weg as iets te ang duurt. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Straa zef door je houding, gezichtuitdrukking en stem rust uit. Zoek uit wat er aan de hand is: is het programma niet meer duideijk, duurt het te ang, moet hij wachten? Hij kan ook ast hebben van ichameijke ongemakken: komende toeva, verkoudheid. Geef door midde van verwijzers weer duideijkheid en zorg ervoor dat er geen oze tijd is. Bijf dichter bij hem, meer nabijheid, nadrukkeijker duideijkheid geven, iets in zijn handen geven. Wat betekent dit voor het dagprogramma? Henk begrijpt niet meer wat de bedoeing is en dit moet meteen weer heder voor hem worden. Of hij wordt te vee in het uchtedige geaten (oze tijd). As je er nu bij bent, kan hij sne weer terug komen in fase 1 en het programma verder vogen. Eventuee het programma aanpassen; hem een activiteit buiten aanbieden; aan de hand van een verwijzer doegericht ergens naar toe gaan. Fase 3 Onrust/ spanning Wat doet Henk, hoe ziet hij er uit? Ogen staan erg onrustig, heeft een verwiderde bik, strakke geaatsuitdrukking. Ademt sne. Bijft nabijheid van begeeider zoeken. Gaat voor je staan en saat zichzef hard op zijn hoofd. Probeert de begeeider in de haren te grijpen. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Henk is ontredderd en begrijpt het niet meer. Biedt hem houvast. Straa zef door je houding, gezichtuitdrukking en stem uit dat het we goed komt, ste hem gerust. Zorg dat je hem zo sne mogeijk weer duideijkheid kan bieden (verwijzers), iets in handen geven, activiteit gaan doen. Houdt andere ciënten uit zijn buurt. Wat betekent dit voor het dagprogramma? Pas het programma aan (bouw bijvoorbeed een wandeing in), zorg er voor dat hij niet hoeft te 24

Bijagen wachten, aat het vogende onderdee eventuee eerder beginnen. Voorbeed 3. Signaeringpan dagactiviteiten Mark Jansen Fase 1 Ontspannen/in goeden doen Wat doet Mark, hoe ziet hij er uit? Hedere bik in de ogen, ontspannen motoriek, zonnebri is af. Goed contact met begeeiding, bijft buiten bij je in de buurt open. Doet werkzaamheden en thuis zijn corveetaken zoas afgesproken, accepteert eiding. Heeft haabare ideëen. Probeert we te onderhandeen over afspraken, maar op een ontspannen manier (daagt je een beetje uit), verwacht niet dat het ukt. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Je hebt de regie op een niet-autoritaire manier. Straa vertrouwen uit in hem en in juie samenwerking. Duideijke kussen afspreken, met hem doornemen en in subtaakjes uiteen rafeen. Je eigen pan aanhouden. Hij kan op keine onderdeen zef inspraak hebben. Bouw rustmoment in. Overschat hem niet, communiceer op vowassen, maar eenvoudige manier. Wat betekent dit voor het dagprogramma? De dag kan veropen zoas afgesproken. Werkzaamheden en activiteiten wat verder bij huis vandaan kunnen doorgaan. Hij kan naast andere ciënten functioneren en van de contacten genieten, mits dit ciënten zijn waar hij geen competitie mee hoeft aan te gaan. Fase 2 Voortekenen van spanning Wat doet Mark, hoe ziet hij er uit? Strakke bik in zijn ogen, pet over de ogen getrokken, zonnebri bijft op. Loopt stijver (armen angs ichaam), bijt nages, rookt vee. Maakt onreaistische pannen.probeert afspraken te veranderen. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Mark begint boos op de wered en op zichzef te worden. Je moet er op tijd bij zijn, anders zit je zo in fase 3. Maak contact, creëer een opening op speese manier. Laat merken dat je hem begrijpt, dat je er samen we uitkomt, geef hem een schouderkopje. Laat hem zijn verhaa doen, geef hem de tijd om te formueren, onderbreken niet, vu niet voor hem in. Reageer in korte, duideijke zinnen. Ga niet `zeuren. Pannen met hem doornemen en weer heder maken, eventuee probemen doorspreken en opossen. Wat betekent dit voor het dagprogramma? Zorg ervoor dat hij werkzaamheden en activiteiten te doen heeft waar geen discussie over gevoerd hoeft te worden. Zaken waarvan je weet dat hij ze kan en aankan. As je merkt dat hij niet terug gaat naar fase 1, bijf je in de nabijheid van de woning. Je gaat niet het dorp in. Soms is samen een bokje om open een prettige manier om weer te schakeen. 25

Bijagen Afspraken over agressie Fase 3 Opopende spanning en protest Wat doet mark, hoe ziet hij er uit? Heeft een boze bik en gefronste wenkbrauwen. Vermijdt oogcontact. Loopt stijf en met opgetrokken schouders. Rookt vee, wi niet praten, doet niet wat je vraagt, neemt meer afstand (oopt voor je uit). Hij kan niet uiteggen wat er aan de hand is. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Mark is nu boos op zichzef en op de wered. Proberen weer (oog)contact met hem te krijgen, probeer er achter te komen wat het probeem is en een opossing voor te vinden. Het kan iets zijn wat korte of iets angere tijd geeden gebeurd is. Bijf op een rustige, neutrae manier met hem praten en omgaan. Nooit boos worden of je stem verheffen. Duideijke afspraken met hem maken. Zeg wat je van hem verwacht. Wat betekent dit voor het dagprogramma? Besuiten of hij mee kan doen aan bezigheden of werkzaamheden, afhankeijk van of hij kan omschakeen of niet. As hij buiten bij je wegoopt, achter hem aan gaan en proberen contact te houden/hersteen. Eventuee andere coega inschakeen om het ijntje weer met hem te eggen. Soms hept het hem as iemand anders contact met hem egt. Fase 4 Mark is boos en oopt weg Wat doet Mark, hoe ziet hij er uit? Loopt weg, pakt daarbij een fiets of een brommer mee as hij de kans krijgt. As er mensen in zijn buurt zijn, is hij dreigend. Hij kan daarbij voorwerpen gebruiken om je te saan. Wat betekent dit voor wat jij moet doen? Probeer bij hem in de buurt te bijven, soms heeft hij even tijd nodig om uit te razen voordat je contact met hem maakt. Geen fysieke confrontatie aangaan. Probeer hem te bereiken via zijn mobiee teefoon. Gesprek aangaan en bespreken wat hem dwars zit. Eventuee een ander gezicht inschakeen. Bij gevaar of dreiging daarvan (voor zichzef of voor anderen) de poitie inschakeen. Wat betekent dit voor het dagprogramma? Dit kan geen doorgang vinden. Voorbeed 4. Spanningsscenario René Verbeek Spanningsbronnen zijn As mensen aan mijn kop zeuren en ze houden er niet mee op. As iemand me dwingt iets te doen. As mensen niet normaa doen. As mensen maar vragen bijven steen over mijn handicap. As mensen me uitachen. As mensen boos op me worden As ik iets niet begrijp. 26

Bijagen As er een begeeider is die me nog niet goed kent. As ik niet weet wat een ander van me denkt Ontspannen voeen. Ik zit ekker in mijn ve. Ik voe me vroijk. Ik voe me rustig Denken: Het gaat soepe. Ik denk dat ik het even aan kan. Er is niets aan de hand. Doen: Tv kijken, muziek uisteren, grapjes maken, vroijk kijken, naar mijn werk gaan, ik doen mijn huishoudeijke taken, ik uister naar andere mensen, ik kan irritaties hanteren. Ik spreek af met vrienden. Reacties van anderen: Mensen reageren euk op me, ze maken grapjes, ze zijn vroijk. Ze maken een praatje met me. Ze vragen of ik even wi hepen. Wat hept: Is niet nodig, het gaat goed Beetje gespannen voeen. Ik voe me koud, rierig. Mijn knie doet pijn. Ik voe me onrustig. Denken: Ik moet niet boos worden, maar dat gebeurt toch. Ik denk ik krijg vast hoofdpijn, ik fok mezef op. Ik weet niet wat ik moet doen, ik ga aan nare dingen van vroeger denken. Nu moet er niks gebeuren, want dan word ik nog somberder. Ik denk dat iedereen tegen mij is. Doen: Ik ben onrustig, oop vee heen en weer. Op mijn werk kijk ik nors en praat niet met de coega s. Ik kan niet naar een ander uisteren as die iets vertet. Ik sa met mijn vuist tegen de muur, om te voorkomen dat ik iemand sa. Reacties van anderen: Begeeiding komt naar me toe en vraagt of we even moeten praten. Op mijn werk vragen ze of er iets aan de hand is. Vrienden gaan me uit de weg of maken ruzie met me. Wat hept: Even wegopen, het iefst naar buiten. Ze moeten me even met rust aten. Niet aan mijn kop zeuren. Ik kom vanzef we weer terug. Dan wi ik even praten met iemand (begeeiding of baas). As ze rustig tegen me praten en niet boos worden, word ik ook weer rustiger. Er niets van zeggen as ik tegen de muur sa. Ik probeer zef tegen mijn kussen of tas te saan in paats van de muur. Ik zeg tegen mezef: stoppen met die nare gedachten!! Erg gespannen voeen. Ik voe me opgefokt. Ik voe kracht in mijn hee ichaam. Het voet asof ik uit ekaar spat. denken: as ze nu niet ophouden, sa ik er op, ik raak de controe kwijt. Het is toch aemaa naar de kote. doen: Ik ba mijn vuisten, trek mijn hoofd tussen mijn schouders. Ik zie wazig. Ik zie aeen maar die ene persoon die me opgefokt heeft. Ik hoor niet meer wat er gezegd wordt. Reacties van anderen: Dat weet ik niet. As ik zo opgefokt ben, kan ik niet meer scherp zien, ik zie niet hoe de ander op mij reageert. Wat hept: Het is a te aat Het is a te aat 27

Ik zit ekker in mijn ve. Ik voe me vroijk. Ik voe me rustig. 28