Tijdschrift voor het sociaal-liberalisme Digitale democratie #hoedan? Bottom-up burn-out onderzoek naar falende participatie Vernieuw de democratie leg het kapitaal aan banden! De toekomst van politieke partijen hoe de burger te betrekken april 2018 N0200
woord vooraf Democratie gaat ons allen aan het hart, alleen de vraag is hoe ze het beste wordt vormgegeven. Naast klassieke instrumenten als vertegenwoordigende democratie, en referenda, zijn er tegenwoordig steeds meer nieuwe aanzetten om de stem van eenieder te horen. In navolging op het laatste nummer van vorig jaar, Democracy and its discontents, staat dit nummer dan ook in het teken van democratische vernieuwing. De analyses wat betreft uitdagingen voor de democratie maken in dit nummer plaats voor mogelijkheden tot het versterken, verbreden en vernieuwen van de democratie. Het bevragen en beproeven, sleutelen en meten, peilen en proberen, allemaal ten behoeve van de duurzaamheid en toekomstbestendigheid van de democratische rechtsstaat die ons zo lief is. Het is bij uitstek de eigenschap van elke sociaal-liberaal. Het bevorderen en versterken van de democratie is ook altijd een thema wat van groot belang is geweest in alle werkzaamheden van de Van Mierlo Stichting en D66 in bredere zin. Creatieve oplossingen en gedurfde denkrichtingen met betrekking tot de democratie zijn bij ons aan het goede adres. Zonder heilige huisjes aanzetten formuleren om onze democratie veerkrachtiger en sterker te maken is iets waar wij ons als sociaal-liberalen altijd voor hebben ingezet, inzetten en blijven inzetten. Zo ook zal er de komende periode, op initiatief van het Landelijk Bestuur van D66, in nauwe samenwerking met de Van Mierlo Stichting en in samenspraak met alle geïnteresseerden een hernieuwde visie op bestuurlijke en democratische vernieuwing ontwikkeld worden. Laat dit nummer dan ook fungeren als de start van deze discussie en zet in de goede richting om na te denken over de toekomst van onze democratie en hoe en waar die mogelijk versterkt kan worden. Het eerste nummer van dit nieuwe jaar kent ook een geheel nieuwe vormgeving. Waar democratische vernieuwingen geopperd worden mag idee zelf uiteraard niet achterblijven. Wij zijn erg benieuwd naar uw bevindingen wat betreft deze nieuwe vorm en zien uw reacties graag tegemoet op idee@d66.nl. In dit nummer vindt u onder andere een tweeluik over de democratische vernieuwingsagenda s van Forum voor Democratie en D66, bestaande uit een bijdrage van Arnout Maat en een reactie van Thijs van Reekum. Kevin Brongers en Dennis van Driel, Landelijk Bestuursleden van de Jonge Democraten, buigen zich over de interne democratie van een politieke partij, terwijl Sam van der Staak vanuit een iets breder perspectief de veranderende rol van een politieke partij überhaupt toelicht. Ira van Keulen en Iris Korthagen van het Rathenau Instituut kijken naar de snel toenemende digitale mogelijkheden tot het versterken van de democratie, daar waar Bart Cosijn de zogeheten bottom-up burn-out toelicht. Dit, en nog veel meer, in dit eerste nummer van 2018. Ik wens u veel leesplezier en kijk uit naar uw democratische input. 1 Annet Aris voorzitter redactieraad idee
idee april 2018 thema Democratische vernieuwing 06 Digitale democratie: #hoedan? Hoe betrekken we de burger bij de politiek? door Ira van Keulen & Iris Korthagen 13 De toekomst van politieke partijen Drie innovaties voor het betrekken van burgers door Sam van der Staak 26 Vernieuw de democratie: leg het kapitaal aan banden! door Bastiaan van Apeldoorn 44 Bottom-up Burn-out Het vertrouwen van burgers in overheid en democratie door Bart Cosijn
Inhoudsopgave 06 Digitale democratie: #hoedan? door Ira van Keulen & Iris Korthagen 13 De toekomst van politieke partijen door Sam van der Staak 20 De evenredige vertegenwoordiging en de praxis van de democratie door Daniël Boomsma & Pieter Fokkink 26 Vernieuw de democratie, Leg het kapitaal aan banden! door Bastiaan van Apeldoorn 50 Forum voor Democratie: de recalcitrante, gebrekkige erfgenaam van D66 door Arnout Maat 31 D66: Democratisch genoeg? door Kevin Brongers & Dennis van Driel 35 Het referendum uit de mode feiten & cijfers 39 Referendum uitgespeeld door Koen Keepers 44 Bottom-up burn-out door Bart Cosijn 50 Forum voor Democratie door Arnout Maat 55 De D van D66: een reactie op Arnout Maat door Thijs van Reekum 60 Hans Engels Een bericht uit de Eerste Kamer Buiten het thema 60 Hans Engels De valkuilen van de nieuwe democratie Een bericht uit de Eerste Kamer 63 Op weg naar een nieuw artikel 23 van de Grondwet door Meine Henk Klijnsma, Geert Pool & Henk Pijlman 68 10 jaar na Bear Stearns en niets geleerd Knuppel in het hoenderhok Mark Sanders 72 Heeft de meritocratie ons kansen voor iedereen gebracht? Boekrecensie Niels Back 75 In een democratische rechtsstaat heeft de overheid zich niet te bemoeien met de moraal van haar burgers Sociaal-liberaal debat Shirin Musa VS Reint Jan Renes @VMStichting #deidee vanmierlostichting.nl 80 Paradijs van de sprinkhaan, hagedis en slang Filmrecensie Denise van Dalen 84 Waarschuwingen van een radicaal-democraat Column Daniël Boomsma
idee april 2018 Democratische vernieuwing 44 Hoe komt het dat mensen die zich inzetten voor hun naasten, hun leefomgeving of een ander maatschappelijke doel waar ze zich hard voor maken, regelmatig vastlopen in participatieve of democratische processen? Een concrete casus ter illustratie van de bottom-up burn-out. Bottom-up burn-out Door Bart Cosijn fotografie: herman wouters
Bart Cosijn Bottom-up burn-out 45 Onderzoek naar hoe falende participatie het vertrouwen van burgers in overheid en democratie ondermijnt
idee april 2018 Democratische vernieuwing 46 De avond was niet bedoeld om over specifieke lijnen te praten, het zou moeten gaan over de maatschappelijke rol van ov-bedrijven 1 GVB, 2016. Beter bereikbaar in een drukkere stad : Vervoerplan bij start Noord/ Zuidlijn. Het is niet zo dat als ze dat nog drie keer blijven zeggen, dat het dan allemaal anders wordt. Deze mensen zijn ook alleen daarom gekomen toch? Ja, ze waren hier met een missie. De directrice van het Amsterdamse openbaar vervoerbedrijf gvb, enkele medewerkers en een programmamaker reflecteren in het kleine liftje van debatcentrum Pakhuis de Zwijger op een chaotisch verlopen bijeenkomst over de rol van openbaar vervoer in grote steden. Ik zat in het publiek, nu reis ik met ze naar beneden van de vijfde verdieping naar de begane grond. Zij slaan rechtsaf naar de bar en ik begeef me na een snel biertje naar de uitgang, de koude februariavond tegemoet. Een kwartier daarvoor praat ik met de inwoners over wie het in de lift ging. Liesbeth, Shirley en Howard wonen in Amsterdam West en Nieuw- West en strijden al langere tijd voor het behoud van een tram- en een buslijn in hun buurten. De bijeenkomst in Pakhuis de Zwijger was getiteld Sociaal ov en zou gaan over vragen als Wat kan het Amsterdams ov betekenen in het verbinden van de fysieke en sociale infrastructuur van de stad?, zo was in de aankondiging te lezen. Het gvb heeft met haar nieuwe vervoerplan veel wijzigingen in het lijnennet van Amsterdam doorgevoerd, zoals de route van tramlijn 14 en bus 21. 1 Dit plan treedt in werking in juli 2018, tegelijkertijd met de opening van de Noord/Zuid metrolijn. Toen de bewoners tijdens de bijeenkomst over deze aanpassingen een aantal keer een opmerking wilden maken werden ze door de moderator vermanend toegesproken: De avond was niet bedoeld om over specifieke lijnen te praten, het zou moeten gaan over de maatschappelijke rol van ov-bedrijven. De bewoners lijken ten einde raad. Ik wilde zelf ook nog een vraag stellen maar was bang dat ik zou gaan huilen. Al bijna vier jaar strijden Liesbeth, Shirley, Howard en hun medestanders voor behoud van hun bus en tram. Hoe komt het dat mensen die zich inzetten voor hun naasten, hun leefomgeving of een ander maatschappelijke doel waar ze zich hard voor maken, regelmatig vastlopen in participatieve of democratische processen? Ik werk bijna tien jaar als gespreksleider en tijdens bijeenkomsten die ik voorzit tref ik geregeld zeer betrokken mensen die zich zorgen maken om een ontwikkeling die hen raakt. Ze zijn bang dat hun woningen moeten wijken voor een stadspark, dat gemeentelijke steun bij mantelzorg wegvalt, of strijden tegen een haperende fabriek die hun gezondheid bedreigt. Of de zorgen van mensen terecht zijn, hangt sterk af van het perspectief en de opvattingen over de maatschappij. Mij vallen twee dingen op. Ten eerste lopen mensen vaak erg lang met hun zorgen rond, soms meerdere jaren, en stoppen ze veel vrije tijd in het delen van hun ideeën en ongerustheid. Daarnaast worden ze door bestuurders, ambtenaren, en andere professionele betrokkenen soms bestempeld als one-issue -mensen of lastige burgers. Wanneer dat gebeurt, terecht of onterecht, werkt dat vaak als een rode lap op een stier. De mensen die hun zorgen uiten voelen zich niet serieus genomen. Ze haken af of worden nog fanatieker, met mogelijke schade voor hun gemoed en gezondheid tot gevolg. Dit is een zorgelijke situatie. De meest betrokken mensen haken namelijk te
Bart Cosijn Bottom-up burn-out 47 fotografie: herman wouters vaak af. Waardevolle ervaringskennis van bewoners en andere betrokkenen gaat hierdoor verloren. Er is al veel geschreven over hoe overheden burgers beter kunnen betrekken bij besluitvormingsprocessen en inrichting van de samenleving. Het omgekeerde perspectief blijft echter stelselmatig onderbelicht. Op welke manieren kunnen bewoners en ondernemers met hun ambities beter door democratische en participatieve processen navigeren? En hoe voorkomen betrokken burgers op hun maatschappelijke reis een bottom-up burn-out? Stap voor stap zijn we de klassieke verzorgingsstaat om aan het bouwen naar een participatiesamenleving. De overheid vraagt van burgers dat ze steeds actiever participeren in hun eigen leven, onder de noemer zelfredzaamheid. Participeren in het leven van hun naasten, bijvoorbeeld als mantelzorger, en in de samenleving als geheel, zoals met burgerinitiatieven. Dit wordt in praktijk gestuurd door verschillende wetten, denk aan de Participatiewet, de Wet Maatschappelijke Ondersteuning en straks de nieuwe Omgevingswet. Maar hoe ver kan de overheid gaan in de aanspraak die ze maakt op de bereidwilligheid van burgers om mee uitvoering te geven aan haar beleid? Is er wel een potentieel aan vrijwillige inzet voor de omgeving? vraagt het Sociaal en Cultureel Planbureau zich af in een essay over de nieuwe Omgevingswet. 2 Het nieuwe omgevingsbestel gaat uit van het idee dat de burgers gemotiveerd zullen raken om meer tijd en energie te steken in de inrichting van hun directe leefomgeving. 3 Het scp roept daarbij op de vraag onder ogen te zien wat het risico is van eventuele overvraging of overbelasting van burgers. 4 Ook in de zorg groeit de druk. Bijna Ze worden door bestuurders, ambtenaren, en andere professionele betrokkenen soms bestempeld als oneissue -mensen of lastige burgers 2 Sociaal en Cultureel Planbureau (2016). Niet buiten de burger rekenen!: over randvoorwaarden voor burgerbetrokkenheid in het nieuwe omgevingsbestel, pag.75 3 idem, pag.75 4 idem, pag.75
idee april 2018 Democratische vernieuwing 48 5 Sociaal en Cultureel Planbureau., & Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. (2015). Informele hulp: Wie doet er wat? : omvang, aard en kenmerken van mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg en ondersteuning in 2014, pag. 161 6 idem, pag. 161 7 Trappenburg, M.J. (2017), Op weg naar een burn-out samenleving? : Lezing voor het Vlaams Parlement, Brussel 12 juni 2017, geraadpleegd via https://margotrappenburg.nl 8 Jorissen, P. (2018). De samenleving maakt mijn gehandicapt. Trouw, 24 februari 2018 De waaier aan dilemma s waar participerende burgers mee te maken krijgen is erg breed tien procent van mantelzorgers in Nederland voelt zich ernstig belast door hun zorgtaken. 5 Ongeveer een derde van de mantelzorgers verliest weleens het geduld, en mensen die werken en dus al erg druk zijn verliezen sneller hun geduld dan niet werkenden. 6 Hoogleraar Margo Trappenburg is eveneens ongerust. Wanneer ze bijvoorbeeld spreekt over de rol van vrouwen is ze bang dat door bezuinigen op de verzorgingsstaat, een nadrukkelijk doel van de overgang naar een participatiesamenleving, een heleboel werk dat eraan komt voortaan gratis gedaan moet worden gedaan. Een terugkeer naar de jaren vijftig dreigt volgens haar. 7 En de zelfredzame burger moet in de eerste plaats zijn of haar eigen broek ophouden. Verklaar iemand tot participerende burger en maak hem vleugellam door zijn voorzieningen grotendeels in te trekken, schrijft publiciste Petra Jorissen in een essay over de precaire situatie van gehandicapten in de participatiesamenleving. 8 De waaier aan dilemma s waar participerende burgers mee te maken krijgen is erg breed, zo blijkt. Drie licht ik er nader toe: niet buiten de lijntjes, ander loket en het verkeerde moment. Een onderscheid dat tot veel verwarring zorgt is dat tussen burgerparticipatie en zogenaamde participatieve democratie. Het eerste betreft een vraag van de overheid aan burgers om door deze overheid zelf vastgesteld beleid mee uit te voeren. Het tweede heeft betrekking op vormen van democratie waar burgers zelf een actieve rol hebben in agendavorming en besluitvorming. Het komt regelmatig voor dat overheden oproepen voor het tweede, terwijl in de praktijk blijkt dat er al stevige kaders zijn waarbinnen meegedacht kan worden; er is sprake van impliciet beleid. Mensen die zich laten uitdagen om mee te denken hebben dit snel door en voelen zich voor het lapje gehouden. De retoriek van de overheid komt in deze gevallen niet overeen met haar handelen. Mensen krijgen een uitnodiging om mee te denken en ideeën aan te dragen. Maar zodra burgers of ondernemers zich tegen een voorgenomen besluit willen verzetten ze pogen de (politieke) besluitvorming te beïnvloeden worden ze snel teruggefloten. Ook is het soms lastig te weten waar je met je idee of bezwaar terecht moet. De bewoners die graag een andere invulling van het Amsterdamse openbaar vervoer zouden zien, hebben te maken met een complex democratisch web. De gemeente Amsterdam is eigenaar van het gvb maar niet haar opdrachtgever. Dat is de Vervoerregio. Die wordt bestuurd door de Regioraad, bestaande uit raadsleden van de gemeente Amsterdam en veertien omliggende gemeenten. De wethouder vervoer van Amsterdam is tevens portefeuillehouder in het dagelijks bestuur van de Vervoerregio. Moeten inwoners zich wenden tot hun raadsleden als eigenaar? Hun raadsleden als mede-opdrachtgever? Of hun wethouder als dubbele uitvoerder? Of toch maar naar de Reizigers Advies Raad? Dit is geen uniek Amsterdams probleem. Veel gemeenten in Nederland werken samen om bijvoorbeeld jeugdzorg of afvalverwerking te organiseren, via zogenaamde gemeenschappelijke regelingen. Wethouders onderhandelen, raadsleden staan op afstand, vaak tot hun eigen frustratie. En inwoners komen regelmatig pas bij uitvoering in beeld.
Bart Cosijn Bottom-up burn-out 49 Dit raakt ook aan het derde dilemma wat ik hier bespreek. Je moet namelijk als inwoner of ondernemer behoorlijk goed ingevoerd zijn in politieke besluitvorming om te weten op welke moment je je belang het best verdedigt. Steeds meer gemeenten zetten zich in om in een vroeg stadium inwoners te betrekken bij besluitvorming. Dat is een goede ontwikkeling. Echter, als deelnemer aan een creatieve sessie ben je soms te vroeg met je zorg of bezwaar, zeker wanneer deze gaat over de kaders waarbinnen de sessie plaatsvindt. Soms ben je te laat, omdat de gemeenteraad al een besluit heeft genomen, en je pas bij de uitvoering kennis neemt van het nieuwe beleid. In gevallen waar de gemeenteraad besluit zal men op het juiste moment, via de juiste kanalen raadsleden moeten benaderen, nog voordat zij een standpunt hebben ingenomen. Dat vraagt voldoende kennis van het politieke besluitvormingsproces, tact, geduld en doorzettingsvermogen. Niet iedereen beschikt over deze eigenschappen. En het is belangrijk te realiseren dat mensen hun overheid soms met enige achterdocht benaderen, door eerdere negatieve ervaringen met de overheid of afhankelijkheid van deze overheid. Een beter begrip voor drijfveren van mensen is essentieel om te kunnen onderzoeken hoe het komt dat ze soms vastlopen. Met welke motivaties zetten mensen zich in voor hun idee of verzetten ze zich tegen een ontwikkeling? Welke doelen stellen mensen zichzelf en waar lopen ze tegenaan? Hoe komt het dat mensen die met een coöperatieve instelling aan een participatieproces beginnen, geleidelijk aan vastlopen, hun energie verliezen en teleurgesteld raken? Of juist steeds fanatieker worden? In beide gevallen met mogelijke negatieve gevolgen voor hun welzijn en gezondheid. Een gevolg dat als een grauwe deken boven de participatiesamenleving hangt is dat burgers hun vertrouwen verliezen in hun overheid en de democratische processen waar ze onderdeel van zijn. Hoe kunnen we voorkomen dat dit gebeurt? En op welke manier zorgen we dat energie en ervaringskennis niet onnodig weglekt? Vier dagen voor discussieavond in De Zwijger kruipt Shirley, een van de bewoners, achter haar computer. Ze surft naar de pagina waar het programma staat aangekondigd en deelt daar haar bezorgdheid. Ze vraagt zich af wie er kan helpen om het gvb en de gemeente kan laten zien dat veel Amsterdammers zwaar worden getroffen door het opheffen en omleggen van verschillende bus- en tramlijnen. Ze sluit af met: Wie kan ingrijpen en opkomen voor bewoners? Ze ontvangt één reactie, van de programmamaker van het debatcentrum. Die komt er op neer dat Shirly s insteek een andere is dan het programma beoogt. De programmamaakster hoopt dat ze aanwezig zal zijn, maar met daarbij in het achterhoofd houdend dat dit programma niet specifiek over het door jou aangedragen punt gaat, maar wel over de factoren die ervoor zorgen dat dergelijke keuzes gemaakt worden en hoe daarmee om te gaan. Shirley en haar medestanders hadden zich blijkbaar ingeschreven voor de verkeerde avond. En toch kwamen ze. Ze geloven in hun zaak en zijn bereid daar opnieuw een vrije avond aan op te offeren. Liesbeth, Shirley en Howard zijn niet gek of lastig, ze leven in de participatiemaatschappij. 1 Je moet namelijk als inwoner of ondernemer behoorlijk goed ingevoerd zijn in politieke besluitvorming om te weten op welke moment je je belang het best verdedigt Oproep Heeft u zelf ervaringen met haperende participatie op het gebied van welzijn, zorg of ruimtelijke ontwikkeling? Of kent u mensen in uw omgeving die burgerparticipatie, om uitlopende redenen, als steeds zwaarder ervaren? Bart Cosijn komt graag met u in contact. Zijn mailadres is mail@bartcosijn.nl Het contact zal vertrouwelijk worden behandeld. Bart Cosijn is gespreksleider, interviewer en onderzoeker.
idee april 2018 82 Iris Korthagen is onderzoeker bij het Rathenau Instituut De Auteurs Bastiaan van Apeldoorn is universitair hoofddocent aan de VU en Eerste Kamerlid voor de SP Niels Back studeert Politicologie aan Universiteit Leiden en Scandinavië Studies aan Universiteit van Amsterdam Daniël Boomsma is wetenschappelijk medewerker bij de Mr. Hans van Mierlo Stichting Kevin Brongers is voorzitter van het Landelijk Bestuur van de Jonge Democraten Bart Cosijn is gesprekleider, interviewer en onderzoeker Dennis van Driel is bestuurslid Politiek & Internationaal van het Landelijk Bestuur van de Jonge Democraten Hans Engels is hoogleraar aan de RUG en Eerste Kamerlid voor D66 Pieter Fokkink is filosoof en historicus en auteur van Geschiedenis en achtergronden van D 66 (1979) Arnout Maat is oud-bestuurslid van de Jonge Democraten en was betrokken bij de begindagen van Forum voor Democratie Shirin Musa is directeur van Femmes for Freedom Henk Pijlman is Eerste Kamerlid voor D66 Geert Pool is werkzaam bij het ministerie van VWS Thijs van Reekum is lid van D66 en doet mee aan Route66, het talentontwikkelingsprogramma van D66 Reint Jan Renes is lector crossmediale communicatie aan de Hogeschool Utrecht Mark Sanders is econoom, universitair hoofddocent aan Universiteit Utrecht en lid van het Sustainable Finance Lab. Sam van der Staak is Hoofd Europa voor het Institute for Democracy and Electoral Assistance (IDEA) Koen Keepers is zelfstandig eigenaar van een conservatoriumstudenten uitzendbureau en politicoloog gevestigd in Amsterdam Ira van Keulen is onderzoeker en parlementair liaison bij het Rathenau Instituut Meine Henk Klijnsma is werkzaam bij het ministerie van BZK
colofon redactie Tonko van Leeuwen (hoofdredacteur) Denise van Dalen Angélique van Drunen Andrys Wierstra Berber Wierstra redactieraad Annet Aris (voorzitter) Peter van den Besselaar Han Entzinger Jochem Lybaart Mark van Ostaijen Mark Sanders Pier Vellinga Ad van Vugt aan dit nummer werkten mee Bastiaan van Apeldoorn Niels Back Daniël Boomsma Kevin Brongers Bart Cosijn Laura van Dijk Dennis van Driel Hans Engels Pieter Fokkink Ira van Keulen Meine Henk Klijnsma Iris Korthagen Arnout Maat Shirin Musa Henk Pijlman Geert Pool Thijs van Reekum Reint Jan Renes Sam van der Staak N0 200 jaargang 39, nummer 1 april 2018 idee verschijnt 4 per jaar ISSN 0927-2518 uitgave en administratie Mr. Hans van Mierlo Stichting Hoge Nieuwstraat 26 2514 el Den Haag telefoon 070 356 60 66 idee@d66.nl mrhansvanmierlostichting.nl abonnementen idee verschijnt 4x per jaar Jaarabonnement 36, Studenten-abonnement 21, Tablet-abonnement 21, Voor reguliere abonnees is het tablet-abonnement gratis Het abonnement gaat per direct in. Er geldt een opzegtermijn van 1 maand. Losse nummers op aanvraag. lezersbijdrage Lezersbijdragen zijn welkom. Inlichtingen over voorwaarden en redactiebeleid kunt u opvragen bij de redactie. idee@d66.nl fotografie Herman Wouters ontwerp Wilmar Grossouw de ontwerpvloot druk Drukkerij van Deventer bv. 2018 ISSN 0927-2518