Bewonersparticipatie van de ste eeuw Voor professionals van gemeenten en maatschappelijke organisaties & Voor burgers, bewoners en klanten van maatschappelijke organisaties
Colofon We bedanken iedereen die ons inspireerde en uitdaagde in de ontwikkeling van onze visie op bewonersparticipatie van de ste eeuw. In het bijzonder bedanken we de ervaringskundigen die de tijd en moeite namen om een bijdrage te leveren aan dit ebook. Tekst Pamela van den Berg (De Verhalensmederij) Bart Maassen (Be & Partners) Ervaringsdeskundigen Marieke Boon (HugoHopper) Walter Hamers (Talis) Aike Neuteboom (gemeente Deventer) Ruud van den Boom (Brabantse Waard) Timo Veen (Duurzaam Hoonhorst) Grafische vormgeving & realisatie Staet van Creatie, Tilburg April 0 Kijk voor meer informatie en aanvullend materiaal op: www.verhalensmederij.nl www.be.nu/participatie
Voorwoord Voorwoord PROFESSIONALS en in dit voorwoord vertellen we allebei waarom we dit ebook hebben geschreven, zeiden we tegen elkaar. Daar zit je dan, met je goeie gedrag, en met een verhaal Met dit verhaal een hart onder de riem aan alle grenswerkers en doe-hetzelvers van Nederland. Jullie hebben de toekomst in handen, maar het is geen gemakkelijke klus! Al werkende weg geven jullie vorm aan een nieuwe relatie tussen gevestigde orde en onderstroom. De gevestigde orde en de onderstroom Participatie van vroeger De netwerkmaatschappij Participatie van de toekomst BURGERS De geschiedenis van burgerparticipatie De onderstroom en de gevestigde orde Doe het zelf! De gereedschapskist van een goede doe-het-zelver Er zijn geen pasklare recepten te volgen naar die nieuwe toekomst. Het is een continu samen zoeken naar nieuwe werkwijzen. Pasklare antwoorden zal je dan ook niet vinden in dit ebook. Wel handvatten, herkenning en een steun in de rug om je eigen verhaal te kunnen vertellen in je organisatie of omgeving. We bieden een frisse kijk op de toekomst van bewonersparticipatie in de ste eeuw. Participatie, een woord dat volgens ons overigens broodnodig aan vervanging toe is. Co-creatie? Co-productie? Cooperatie? Wij hebben het nog niet gevonden. Een frisse kijk dus, maar geen af verhaal. We beschrijven een ontwikkeling die nog volop gaande is en die ons volop fascineert. Dat delen we graag. Maar om het verhaal af te maken, hebben we jouw hulp nodig. De hulp van de grenswerker en doe-het-zelver. Dit ebook is dus gelijk ook een uitnodiging. Aan iedereen die mee wil denken en werken aan het vervolg. Hoe gaan we in Nederland met z n allen aan de slag? Wat werkt goed en hoe kunnen we van elkaar leren? Een aantal ervaringsdeskundigen werkten al met ons mee aan dit ebook. Ze gaven ons steekhoudende feedback op ons verhaal of namen ons mee voor een kijkje in hun eigen keuken. Hun bijdrage heeft natuurlijk een waardevolle plek gekregen. Op www.verhalensmederij.nl en www.be.nu/participatie vind je meer verhalen van grenswerkers en doe-hetzelvers. Maar ook inspirerende voorbeelden, uitdagende vragen en handige tools waarmee je zelf aan de slag kunt. En er is ruimte voor meer! We wensen je voor nu veel leesplezier en succes in jouw eigen zoektocht naar de betekenis van Bewonersparticipatie van de ste eeuw. Aarzel niet om contact op te nemen met vragen en dilemma s! We denken graag met je mee, zoals we hopen dat jij ook met ons meedenkt. Pamela van den Berg De Verhalensmederij pamela@verhalensmederij.nl Bart Maassen Be & Partners bart.maassen@be.nu 5
Bewonersparticipatie van de ste eeuw Voor professionals van gemeenten en maatschappelijke organisaties We schreven dit ebook vanuit twee invalshoeken; die van de medewerkers van maatschappelijke organisaties ( de gevestigde orde ) en die van de burgers, bewoners en klanten van maatschappelijke organisaties ( de onderstroom ). 6 7
Gebruik dit navigatiemenu om te schakelen tussen de twee versies van het ebook en de verschillende hoofdstukken. Voorwoord PROFESSIONALS De gevestigde orde en de onderstroom Participatie van vroeger De netwerkmaatschappij Participatie van de toekomst BURGERS De geschiedenis van burgerparticipatie De onderstroom en de gevestigde orde Doe het zelf! De gereedschapskist van een goede doe-het-zelver Overheid en maatschappelijke instellingen zijn de laatste jaren continu op zoek naar voldoende cement om de kloof te dichten die tussen hen en hun burgers, cliënten of klanten is ontstaan. En hoewel de pogingen goed zijn, lijkt de kloof steeds groter te worden. En deze zal alleen maar blijven groeien, tenzij we een structurele verandering aanbrengen in het systeem dat deze kloof in stand houdt. In dit boekje beschouwen we in een vogelvlucht een aantal ontwikkelingen in onze samenleving die ten grondslag liggen aan die steeds groter wordende afstand en wat de effecten daarvan zijn op huidige en toekomstige participatie. We nemen je mee in de bewegingen die al ontstaan en nodig zijn om de kloof te verkleinen. We beginnen met een aantal grote lijnen, en richten ons vervolgens specifiek op bewoners- en burgerparticipatie. 8 9
In de huidige tijd, met z n grote complexe opgaven, lijkt chaos te ontstaan. Ieder draagt op z n eigen manier bij aan een nieuw geluid, het lijkt een kakofonie. Maar er is nog steeds sociale orde, er is een basisritme waarop initiatieven steunen. Van symfonieorkest naar improvisatiemaatschappij Vanaf de tweede helft van de 9 e eeuw is er in Nederland systematisch en doordacht gebouwd aan een verzorgingsstaat. Zorg, huisvesting, welzijn, sociale zekerheid; het is in verschillende arrangementen te verkrijgen, strak gedirigeerd, functionerend als een gedisciplineerd symfonieorkest. Of althans, dat was het. In de afgelopen jaren zijn organisaties steeds efficiënter en effectiever gaan werken. Ze zijn daartoe vooral gaan specialiseren. Er is steeds meer focus aangebracht op je eigen partij, die moet je zo goed en zo snel mogelijk kunnen spelen. De harmonie in het samenspel lijkt in deze efficiëntieslag verloren geraakt te zijn. En de burgers, waar staan zij in deze transitie? Zij vormen het toeschouwend publiek. In de loop van de 0 ste eeuw werden zij steeds vaker uitgenodigd om mee te doen met het orkest. Uitgenodigd tot meewerken, meedenken en meebeslissen. Maar in de praktijk bleek in het arrangement slechts ruimte voor een enkele noot, meeklappen, applaudisseren of, de laatste tijd steeds vaker, voor boegeroep. Dit wil niet zeggen dat de muziek die gespeeld werd niet goed was. Integendeel, het symfonieorkest van de verzorgingsstaat heeft ons in de afgelopen jaren de welvaart en voorspoed gebracht die we nu hebben. Maar met alle efficiëntieslagen lijkt wel de harmonie verloren gegaan te zijn. Het symfonieorkest kraakt en piept in zijn voegen. En aan de andere kant staan de burgers. Ze horen het aan, en roepen boe. Maar dat niet alleen, steeds meer mensen hebben inmiddels zelf een instrument leren bespelen en willen graag meedoen, het zelf doen. En dat kunnen ze ook. In de arrangementen van een symfonieorkest lijkt echter geen ruimte voor nieuwe instrumenten of voor nieuwe muziek. Het is tijd voor een nieuw orkest, een nieuw geluid. Hans Bouttelier spreekt van een improvisatiemaatschappij (De improvisatiemaatschappij: Boutellier, 00). Vergelijk het met een jazzorkest. Er liggen onder de drukte, de snelheid, de kakofonie nog steeds ritmes: regels die ervoor zorgen dat er richting ontstaat. Om als bestuurder, professional of burger rond sociale vraagstukken succesvol te opereren, moet je in de context waarin je werkt voortdurend afstemmen, aansluiten op wat er is, een gezamenlijk ritme vinden, en durven improviseren. 0
Als We leven in een steeds complexere samenleving waarin we te maken hebben met grote maatschappelijke uitdagingen. Thema s als duurzaamheid (in energie en grondstoffen), de schaarste van voedsel en schoon drinkwater, de economische crisis en de inrichting van ons sociaal maatschappelijk systeem vragen om een verandering in de manier waarop we leven en de manier waarop we met elkaar en met onze aarde omgaan. Enerzijds vraagt dit om een lange termijnaanpak, anderzijds heeft dit invloed op het dagelijks leven van ieder individu. De gevestigde orde en de onderstroom we kijken naar de manier waarop onze samenleving georganiseerd is, dan zien we het volgende. Aan de ene kant staat de gevestigde orde (het symfonieorkest), die bestaat uit grote (maatschappelijke) organisaties en politiek-bestuurlijke organen. Het gaat dan om (lokale) overheden, welzijnsinstellingen, woningcorporaties, zorginstellingen, banken, verzekeringsmaatschappijen en andere grote commerciële dienstverleners. Aan de andere kant staat de onderstroom (het publiek). Door professionals vaak aangeduid als burgers, huurders, cliënten of klanten. Beide partijen hebben op hun eigen manier te maken met de omgeving en de complexe maatschappelijke vragen van deze tijd. De gevestigde orde stelt langetermijnvisies op en werkt deze uit in strategisch beleid om houvast te creëren en richting te bepalen. De onderstroom heeft dagelijks te maken met de onzekerheden veroorzaakt door die schaarste van grondstoffen, voedsel en energie, de persoonlijke consequenties van bijvoorbeeld slechte economische omstandigheden en sociaal maatschappelijke vraagstukken. De onderstroom wil vaak direct actie. Als we door onze oogharen naar de samenleving kijken, dan zien we dat verandering optreedt in de verhoudingen tussen de gevestigde orde en de onderstroom. Voorwoord PROFESSIONALS De gevestigde orde en de onderstroom Participatie van vroeger De netwerkmaatschappij Participatie van de toekomst BURGERS De geschiedenis van burgerparticipatie De onderstroom en de gevestigde orde Doe het zelf! De gereedschapskist van een goede doe-het-zelver
Hoe kunnen gevestigde orde en onderstroom samen een nieuw, improviserend orkest vormen? Als we door onze oogharen naar de samenleving kijken, dan zien we dat verandering optreedt in de verhoudingen tussen de gevestigde orde en de onderstroom. Een aantal decennia geleden lag de kennis en macht vooral bij de grote instituten. Zij wisten wat goed was voor burgers. De gevestigde orde produceerde, de onderstroom consumeerde. Hier komt in toenemende mate verandering in. De onderstroom is steeds hoger opgeleid, wordt mondiger, heeft de middelen tot zijn beschikking om zich te uiten en maakt hier bovendien gebruik van. Door de explosieve groei van de beschikbaarheid van informatie door bijvoorbeeld het internet, is kennis bovendien veel dichter bij de burgers komen te liggen en beter en sneller toepasbaar. De gevestigde orde heeft door deze ontwikkelingen niet langer de waarheid in pacht. De onderstroom weet (inmiddels) zelf wat goed voor hen is. We zien dan ook dat burgers en klanten zich in toenemende mate bemoeien met (of liever afzetten tegen) de gevestigde orde. Ontevreden klanten twitteren over de slechte dienstverlening van T-Mobile en weten zo een volksopstand te bewerkstelligen tegen telecom aanbieders. Duizenden mensen bemoeien zich met een koningslied, zodat de schrijver ervan zich uiteindelijk terugtrekt. Banken vallen om, omdat ontevreden klanten elkaar oproepen om hun geld terug te halen. Landsregeerders treden af naar aanleiding van aanblijvende protestacties. Bestuurders van maatschappelijke organisaties worden publiekelijk aangesproken op hun salaris en prestaties. 5
De mismatch tussen de behoeften van de onderstroom en het beleid van de gevestigde orde zorgt er bovendien voor dat burgers het steeds vaker zelf doen. En dit kunnen ze ook! Zij willen participeren in het productieproces of dit zelfs volledig overnemen. Vrijwilligers starten eigen busmaatschappijen om hun ouderen of gehandicapten te vervoeren naar de supermarkt. Dorpen richten energiecoöperatieven op om goedkope duurzame energie op te wekken. Actieve bewoners richten buurtpreventieteams op om de veiligheid van hun leefomgeving veilig te stellen. En als de gevestigde orde niet aanhaakt, dan financieren ze het zelf met behulp van maatschappelijke crowdfunding initiatieven. Een kleine greep uit de talloze voorbeelden die het resultaat zijn van deze ontwikkeling. De gevestigde orde staat voor een bijzondere uitdaging. Hoe kunnen zij opnieuw verbinding leggen met hun achterban of klanten? Hoe kunnen zij de onderstroom faciliteren en daarmee een nieuwe maatschappelijke legitimiteit verwerven? Of liever, hoe kunnen zij in samenwerking met hun burgers of klanten een meerwaarde creëren die alle individuele inspanningen overstijgt? Hoe kunnen gevestigde orde en onderstroom samen een nieuw, improviserend orkest vormen? De reguliere participatie-instrumenten die nu door de gevestigde orde worden gebruikt, volstaan niet om deze uitdaging aan te pakken. Een constructieve samenwerking tussen de gevestigde orde en de onderstroom om de vraagstukken van de moderne tijd te slechten vraagt om een transitie zowel in denken als in werken. Brabantse Waard www.brabantsewaard.nl Als instituut (corporatie) opereren we in twee verschillende werelden. Aan de ene kant de zoektocht naar betrokkenheid van de individuele bewoner. Aan de andere kant het creëren van draagvlak bij het grote geheel. In de dagelijkse praktijk worden we daarbij vaak geconfronteerd met de worsteling van mensen met de complexiteit van de samenleving. Hierbij zijn wij als maatschappelijke organisatie de bliksemafleider. Klanten en burgers zijn loyaal en willen meer eigen verantwoordelijkheid en regie. Gelijktijdig vlucht men echter even snel in de systeemwereld wanneer het complex wordt of wanneer men schade lijkt op te lopen (claim-cultuur, schuld- versus schaamte-cultuur). Vast staat dat de samenleving en de rol van maatschappelijke organisaties hierin aan het veranderen is. Het is voor mij niet de vraag of ik meega in de beweging maar evenzeer hoe. Bestuurders zijn in deze tijd ook meer de gids dan de reisleider binnen een organisatie. Iedereen die bij ons werkt maakt de beweging mee, bewust of onbewust. De opgave waar we volgens mij als maatschappelijke organisaties voor staan is het organiseren van zelforganisatie. Het wordt voor ons de uitdaging om het loslaten te leren. De kunst zit daarbij in het leren faciliteren en waarnemen en niet in het overnemen. Het blijft wel paradoxaal. Aan de ene kant willen we loslaten, aan de andere kant dwingt de dominantie van de systeemwereld ons in structuren. Bewonersparticipatie van de ste eeuw geeft een heldere omschrijving van de context; de wat en waarom vraag wordt beantwoord. Bij mij blijft echter de hoe vraag achter. Transitie vraagt om een andere organiseerfilosofie binnen instituties. Het vraagt om cultuurverandering en andere sturing. Hoe deze tot stand komen is een prangend vraagstuk. Ruud van den Boom Directeur-bestuurder Brabantse Waard en lid van het Algemeen Bestuur van Aedes r.vandenboom@brabantsewaard.nl 6 7
Om iets te begrijpen van waarom de traditionele participatie-instrumenten zijn zoals ze zijn, en waarom ze niet (meer) aansluiten op de behoeften van de onderstroom, kijken we terug naar hoe burgerparticipatie tot stand kwam. Voor het begin van de structurele burgerparticipatie gaan we terug naar de jaren 60 van de vorige eeuw. De relatie tussen overheid en burger veranderde als gevolg van de ontzuiling eind jaren 50. Participatie van vroeger Voorwoord PROFESSIONALS De gevestigde orde en de onderstroom Participatie van vroeger De netwerkmaatschappij Participatie van de toekomst BURGERS De geschiedenis van burgerparticipatie De onderstroom en de gevestigde orde Doe het zelf! De gereedschapskist van een goede doe-het-zelver Omdat burgers emancipeerden en individualiseerden werd het maatschappelijk middenveld complexer. Burgers organiseerden zich op een alternatieve manier, bijvoorbeeld in burgercomités en huurdersorganisaties, waar de vertegenwoordiging voorheen vanuit de zuilen plaats vond. Op allerlei terreinen vroegen burgers openheid en inspraak. Ze bestookten gemeentebesturen met eisen van verbetering. In 965 zorgde deze ontwikkeling ervoor dat burgerparticipatie voor het eerst in de wet (WRO) werd verankerd. In deze beginjaren krijgt men alleen in de uitvoeringsfase van het beleidsproces invloed. Met behulp van bezwaarschriften richtten burgers zich tegen besluiten van bestuurders. In de jaren daarna verschuift die invloed steeds meer naar de visiefase van het proces. De zeventiger jaren laten een actieve participatie in de planfase zien. Burgers combineerden hierbij tegenacties met overleg over alternatieven. Vanaf de jaren 70 en 80 vond een toenemende marktwerking plaats in het publieke domein, dit zorgde voor steeds groter wordende organisaties (gemeentes, woningcorporaties, welzijnsorganisaties), die zich steeds verder verwijderden van de leefwereld van burgers. Huurders en burgers verworden door deze afstand tot klanten, zelfstandige consumenten. Maar wel afhankelijk van een collectief systeem (het symfonieorkest) dat weinig tot geen keuzeruimte laat. De mogelijkheden om de eigen situatie te verbeteren werd hen uit handen genomen en vertaalde zich in: Ik betaal, dus ik verwacht een dienst. De mogelijkheden om de eigen situatie te verbeteren werd hen uit handen genomen en vertaalde zich in: Ik betaal, dus ik verwacht een dienst. 8 9
Mensen willen op hun eigen wijze zelf de compositie mee vormgeven. Vanaf de jaren 90 zien we dat er vanuit maatschappelijke organisaties wel verwoede pogingen gedaan worden om burgers bij planvorming en visievorming te betrekken, maar het patroon van leverancier en consument wordt eigenlijk niet meer doorbroken. Hoe komt dit nu? Dit is het probleem van het traditionele participatieinstrumentarium, dat van oudsher is ingericht met het samenwerkingsproces als doel in plaats van het samenwerkingsresultaat. En dit is cruciaal voor de transitie van de komende jaren. De onderstroom heeft zich de laatste decennia steeds verder ontwikkeld. Door internet is kennis alom beschikbaar en het gemiddeld hoge opleidingsniveau van de burgers, maakt dat zij deze kennis zelf kunnen toepassen. Zo kunnen ze steeds beter hun eigen oplossingen bedenken. Dit maakt dat burgers en klanten actief deel willen nemen aan het productieproces of dit proces zelfs over willen nemen. Ze hebben zich ontwikkeld van consument naar prosument. En heel belangrijk daarbij: niet het samenwerkingsproces an sich, maar het eindresultaat van de samenwerking is hun belangrijkste doel. Burgers, cliënten, huurders en klanten staan in al die jaren niet onwelwillend tegenover participatie. Maar een gebrek aan invloed, zichtbaar resultaat, en het daadwerkelijk kunnen nemen van verantwoordelijkheid demotiveert hen om deel te nemen aan georganiseerde participatietrajecten. Mensen willen geen voorgeschreven partij spelen in een niet zelfgekozen arrangement. Mensen willen op hun eigen wijze zelf de compositie mee vormgeven. Deze demotivatie van de afgelopen jaren heeft ook zijn weerslag op het enthousiasme waarmee professionals bewoners proberen te betrekken. En daarmee zijn veel van de traditionele participatietrajecten verworden tot een rituele dans waar eigenlijk niemand meer op zit te wachten. 0
Tegen deze achtergrond dekt de term participatie dan ook niet langer de lading. Met participatie doelen we dan op de pogingen van de gevestigde orde om hun primaire belanghouders te betrekken bij de ontwikkeling van hun beleid of bij de realisatie van hun projecten. We nodigen professionals uit om mee te gaan op een zoektocht. Waarom wil je bewoners en burgers betrekken? Omdat inspraak belangrijk is of omdat de overlegwet dat zegt? Of wordt het resultaat daadwerkelijk beter als we de kennis, inzichten en creativiteit van burgers en bewoners (van alle betrokkenen) benutten? Kunnen beide werelden elkaar opnieuw vinden vanuit gedeelde belangen en een gelijkwaardige positie, waarin we burgers en bewoners de ruimte geven om verantwoordelijkheid te nemen? Hoe kunnen we werken aan gezamenlijk beleid, gezamenlijke projecten en wat vraagt dat van ons als professionals? Talis www.talis.nl De in deze publicatie gekozen beelden zijn mooi en goed. Met name de waarneming dat sprake is van een sociale orde die een fundament vormt onder initiatieven, of ze nu van onze bewoners of van Talis afkomstig zijn, is herkenbaar. Dit vraagt om voortdurende afstemming op de context. Aansluiten op de beweging die reeds is ingezet. Van maatschappelijke organisaties vraagt dit natuurlijk een nieuwe houding, maar naar mijn mening moeten maatschappelijke organisaties eerst terug naar de bedoeling van hun bestaan. De legitimiteitscrisis van corporaties is er ook, omdat het werk niet goed is gedaan. Niet alleen omdat de sector andere dingen ging doen. Ons uitgangspunt is dat de dienstverlening dus op orde moet zijn. Dat is de basisvoorwaarde voor een positieve beantwoording van de vraag: doet u mee met Talis? Op meerdere niveaus binnen Talis wordt gewerkt aan participatie. Zowel op het niveau van woongebouwen, buurten en wijken, maar ook op beleidsniveau denken en praten onze huurders intensief mee. Accio is een platform van tot 0 huurders van Talis. De opdracht van Accio is maatwerk in participatie leveren per beleidsvraag, zonder dat ze daarbij een klassieke vertegenwoordigende rol spelen. Een ladekast met diverse vernieuwende participatiemiddelen is daarbij een hulpmiddel voor zowel Accio als Talis. Voorbeelden van verschillende vormen zijn: internetpoll, groepsgesprek, arena-debat etc. Accio is in 0 ontstaan uit de uitkomsten van een verkenningsproces in samenwerking met huurders en sluit aan op de strategische visie van Talis dat ook de participatie zelf niet voorgekneed moet worden. Daarnaast blijven de traditionele bewonerscommissies en de groepen in buurten en wijken gewoon bestaan. Zij richten onder andere hun aandacht op het complex waar zij wonen en op de kwaliteit van de directe leefomgeving. Walter Hamers Directeur-bestuurder Talis walter.hamers@talis.nl
Eenmaal overtuigd van de meerwaarde van samenwerking met de onderstroom, is de vraag hoe je ermee in verbinding komt. Hoe raak je betrokken bij de initiatieven van de belanghouders? En hoe geef je hen verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling en uitvoering van oplossingen voor de vraagstukken in de samenleving? Hoe faciliteer je ze daarin vanuit je eigen kerntaak? Hoe vind je ze, versterk je ze en verbind je ze? De netwerkmaatschappij Voorwoord PROFESSIONALS De gevestigde orde en de onderstroom Participatie van vroeger De netwerkmaatschappij Participatie van de toekomst BURGERS De geschiedenis van burgerparticipatie De onderstroom en de gevestigde orde Doe het zelf! De gereedschapskist van een goede doe-het-zelver De digitale revolutie van de afgelopen decennia speelt daarin een cruciale rol. De sociale structuur waarin de belanghouders zich bevinden, is in het afgelopen decennium sterk veranderd. Internet, e-mail, mobiele telefonie en sociale media maken dat mensen elkaar onafhankelijk van plaats en tijd kunnen vinden en met elkaar kunnen communiceren. Verbinding én vertegenwoordiging vindt in (digitale) netwerken plaats op heel andere schaalniveaus dan we gewend zijn. Daar waar vroeger belangenverenigingen en commissies vergaderden in buurthuizen over de algemene belangen van een bepaalde doelgroep, zien we nu facebookgroepen ontstaan van mensen die elkaar rondom een zeer specifiek thema opzoeken. Sociale netwerken beperken zich niet langer tot een plaats. Verbindingen ontstaan door een gedeelde interesse, levensovertuiging of een gedeeld levensdoel. Mensen gaan rondom dat specifieke thema zelf aan de slag. Bijvoorbeeld met energiecoöperaties, wijkverenigingen van waaruit zorg en welzijn verleend wordt, en zelf ontwikkelde buurtspeeltuinen. Tegen deze achtergrond is het begrijpelijk dat de traditionele belangengroepen van burgers, huurders en cliënten steeds minder effectief zijn. Mensen willen niet meer meedenken of meepraten in een algemene belangengroep, maar alleen op onderwerpen die hun interesse hebben. Specifieke thema s, die hen persoonlijk raken. Een algemene vergadering van een huurdersbelangenvereniging of cliëntenraad, of het deelnemen aan stuurgroepen, sluit niet meer aan op het niveau waarop mensen willen meepraten. De vraag in deze tijd is niet meer hoe je burgers meekrijgt in een door jou uitgedacht participatietraject, maar hoe je verantwoordelijkheid terug kunt geven aan de gemeenschap en aan kunt sluiten bij het basisritme van die gemeenschap. 5
Verbindingen ontstaan door een gedeelde interesse, levensovertuiging of een gedeeld levensdoel. Rondom een specifiek thema gaan mensen zelf aan de slag. De traditionele belangenvereniging is bovendien gestoeld op de oude gedachte dat belanghouders mee moeten kunnen klappen met het symfonieorkest. De blanke mannen en een enkele vrouw van boven de 65 voelen zich hiermee verwant. De jongere generaties willen vooral eigen verantwoordelijkheid dragen in plaats van meepraten via een commissie of vereniging. En ze willen daaraan werken op een door hen zelf gekozen moment, op een door hen zelf gekozen plek. De vraag in deze tijd is dus niet meer hoe je burgers meekrijgt in een door jou uitgedacht participatietraject, maar hoe je verantwoordelijkheid terug kunt geven aan de gemeenschap en aan kunt sluiten bij het basisritme van die gemeenschap. Zorg dat je open staat voor de initiatieven van buiten, geef (beleids) verantwoordelijkheid terug en faciliteer de mensen om die verantwoordelijkheid te kunnen nemen. Dit is niet alleen een kwestie van willen, het is noodzaak, als je als gevestigde orde mee wilt blijven doen en je legitimiteit wilt blijven behouden. Dit vraagt een nieuwe manier van werken en een heel andere grondhouding van professionals. 6 7
De kracht van Social Media Whatsapp- en facebookgroepen zijn in opkomst in stadswijken (Bron: De Volkskrant januari 0; Charlotte Huisman). In toenemende mate houden buren contact met elkaar via Whatsapp en Facebook. In eerste instantie om criminaliteit tegen te gaan, maar later ook voor luchtigere zaken. De aanleiding van dergelijke buurtinitiatieven is vaak te vinden in een gevoel van onveiligheid. Inbraakgolven, pyromanen, hangjongeren, voor veel buurtbewoners een drijfveer om contact met elkaar te zoeken en elkaar te alarmeren als sprake is van een verdachte situatie. Facebook en Whatsapp zijn hiervoor bij uitstek goede communicatiemiddelen, zo blijkt uit spraakmakende voorbeelden in Utrecht (bijvoorbeeld in de wijk Hoograven). Naast een verbetering van de veiligheid en het veiligheidsgevoel, vergroten deze vormen van communicatie de betrokkenheid en binding met de buurt. Er komt ruimte voor luchtigere zaken als een buurtbijeenkomst of hulpvragen (klusjes, tweedehands spullen). Een prima gereedschap dus voor de doe-het-zelver om in contact te komen en blijven met medeklussers. Sneller en effectiever dan van deur-tot-deur of vergaderen in stoffige buurthuizen. Dergelijke digitale knooppunten in de wijk zijn ook voor maatschappelijke organisaties van grote waarde. Het biedt de unieke mogelijkheid om te horen, zien en voelen wat er leeft onder de bewoners. Niet om initiatieven direct over te nemen, maar om een gevoel te krijgen bij de dynamiek in een wijk. De vragen en behoeften die er leven. Zodat je in kunt schatten waar de leemtes zitten. De niche waarin de grenswerker een toegevoegde waarde kan hebben. 8 9
Als de gevestigde orde verantwoordelijkheid teruggeeft en die nieuwe rol gaat spelen in het slaan van bruggen tussen verschillende bewegingen, het ondersteunen van de onderstroom in het nemen van verantwoordelijkheid, dan vindt ze een nieuwe legitimiteit. Deze opgave vraagt van professionals specifieke competenties en vaardigheden. Het vraagt om het opereren op de grens van organisatie en onderstroom. Wat hebben organisaties, en mensen in de organisatie, nodig? Participatie van de toekomst Voorwoord PROFESSIONALS De gevestigde orde en de onderstroom Participatie van vroeger De netwerkmaatschappij Participatie van de toekomst BURGERS De geschiedenis van burgerparticipatie De onderstroom en de gevestigde orde Doe het zelf! De gereedschapskist van een goede doe-het-zelver. Organiseren op de grens Cruciaal is de interactie tussen de binnenwereld en de buitenwereld, dat vraagt om organisatievermogen op de grens. Om grenswerkers. Medewerkers die continu de brug kunnen slaan tussen binnen en buiten, tussen alledaags en professioneel, tussen staat en straat. Een belangrijke randvoorwaarde voor deze grenswerkers, is het hebben van handelingsruimte om mandaat en budget terug te geven aan de onderstroom. Het klinkt mooi: grenswerkers. En wellicht herken je ze in je eigen organisatie. Maar deze grenswerkers bevinden zich in een spagaat. Enerzijds moeten ze zich verantwoorden in de hiërarchisch en bureaucratisch georganiseerde binnenwereld van de gevestigde orde. Anderzijds moeten ze omgaan met een buitenwereld die horizontaal georganiseerd is, en ad-hoc en a-structureel werkt, op de momenten dat het hen uitkomt. De organisatie vraagt nog steeds van je dat je voldoet aan de wetten van het symfonieorkest, de buitenwereld vraagt vrije improvisatie. Deze twee met elkaar verbinden is geen gemakkelijke opgave, wel een cruciale. Grenswerkers zijn mensen die zich op hun gemak voelen in deze spagaat en de capaciteiten hebben om beide werelden elkaars nut en noodzaak uit te leggen. Die beide talen spreken en er zonder moeite tussen kunnen schakelen. Ze kunnen creatief van de regels afwijken. Ze hoeven nooit te zeggen dat past niet in ons beleid. Grenswerkers, die beide culturen kennen en zich op beide plekken thuis voelen, leggen op creatieve manieren relaties tussen de langetermijnstrategie van hun eigen organisatie en de activiteiten die buiten vorm krijgen. Ze zijn in staat kwaliteiten te herkennen bij bewoners en die te stimuleren. De grenswerkers spelen een sleutelrol in het verkleinen van de kloof, in de transitie van de organisatie. Dat kunnen ze alleen als hun werk gedragen wordt door een open en lerende cultuur van de hele organisatie. 0
. Voelsprieten in de maatschappij Het vinden van de netwerken, de groepen mensen die verantwoordelijkheid willen nemen, is de tweede uitdaging voor organisaties (voor de grenswerkers) in het maatschappelijk middenveld. Niet de vraag Hoe mobiliseer ik mensen? staat centraal, maar Wie wil wat doen?. De nieuwe netwerken zijn overal aanwezig. Vind de sleutelfiguren binnen deze netwerken, en onderzoek in welke mate de organisatie en de onderstroom belangen met elkaar delen en met welke competenties en kennis ze elkaar aanvullen. Het opsporen van de netwerken en vragen die leven, vraagt om voelsprieten op alle plekken in de maatschappij. Het gaat om het opvangen van de signalen uit buurten of gemeenschappen die van waarde zijn, maar misschien niet altijd gelijk zichtbaar zijn. We hebben het dan niet alleen over klachten, juist niet. Het gaat om wat mensen willen. Waar zit de energie? Waar gebeurt het al? Waar zitten de moeders die met elkaar een speeltuintje willen realiseren? Welke huurders willen graag duurzaam wonen? Wie hebben ideeën over onderhoud van woningen of groenvoorzieningen en willen er best zelf mee aan de slag? Neem alle signalen serieus. Ben sensitief. Hoor ook wat er niet gezegd wordt. De kritieke succesfactor voor het gelijkwaardig aansluiten bij deze netwerken en hun vragen is niet het arsenaal aan middelen dat je inzet, maar de grondhouding van waaruit je met de mensen samenwerkt. Die grondhouding bepaalt de effectiviteit van de voelsprieten. Een grondhouding van oprechte verbinding, een grondhouding van Aandacht, Initiatief en Meedenken (AIM). Om deze signalen op te vangen moet je als professional vooral buiten zijn. Vind de plekken waar het gebeurt, waar de beweging ontstaat. John le Carré zei het al: A desk is a very dangerous place from where to view the world (The Honourable Schoolboy; Le Carré, 977). WijDeventer www.wijdeventer.nl Op veel plekken lijken de belangen van de gemeente en burgers/bewoners lijnrecht tegenover elkaar te staan. Wat ik heb gemerkt is dat het niet gaat om wij-tegen-zij maar dat het belangrijk is om het gezamenlijke doel van een initiatief voor ogen te houden. Als Wijkmanager WijDeventer ben ik een grenswerker zoals dat zo mooi in dit ebook wordt beschreven, met één been in de wijk en met mijn andere been in de gemeentelijke organisatie. Ik verbind bewoners met een vraag of initiatief aan de juiste personen binnen de gemeente (en soms andere partijen). En daarin ben ik niet bezig met de vraag: Wat kan er allemaal niet? Maar met de vraag: Hoe kan het wel?! Grenswerken betekent in mijn beleving dat je los moet laten. Maar loslaten is iets anders dan uit je handen laten vallen. Bewoners kunnen veel zelf. Vaak ook meer dan ze zelf denken, maar soms is het lastig om de route van initiatief naar uitvoering te bepalen. Het belangrijkste uitgangspunt is dat bewoners zich eigenaar voelen en ook echt eigenaar zijn. Dat betekent dat ik als wijkmanager wel kan faciliteren maar het uiteindelijk daar moet laten gebeuren. En ja, dat kost soms meer tijd, of de uitkomst is soms niet hoe ik het in gedachten had, maar wel hoe mensen het zelf graag willen. Grenswerken vraagt niet alleen van professionals een andere opstelling. Ook voor bewoners is het wennen. Waar je vroeger geen echte verantwoordelijkheid kon nemen is die ruimte er nu ineens wel. Maar tot hoe ver gaat die? En wat doe je zelf en wat niet? Dat is voor beide partijen een zoektocht. Een zoektocht die ik dagelijks met bewoners maak. Aike Neuteboom-Borghuis Wijkmanager
. Een gezamenlijk ritme Bij de gevestigde orde bestaat de neiging om netwerkinitiatieven dusdanig te kneden en te vervormen dat ze binnen de bestaande beleidsnormen en subsidiereglementen passen. De creativiteit en energie die voortkomt uit het samen zelf organiseren en de eigen verantwoordelijkheid van burgers wordt daarmee begrensd. Dat is de dood in de pot voor de improvisatie en daarmee de innovatie. Wat hebben mensen wel nodig om verder te kunnen groeien? Aandacht, (mee) beweging en waardering spelen sleutelrollen. Dat vraagt van professionals dat ze met een open mind naar de initiatieven kijken en beleidsvrijheid zo ver kunnen oprekken dat het ondersteunend is in plaats van beperkend. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is het verschil in dynamiek tussen de gevestigde orde en de onderstroom. De beleving van de factor tijd. Wat voor de één snel is, vindt de ander langzaam. Juist in de beginfase maken burgerinitiatieven veel vaart. En juist in deze beginfase heeft de gevestigde orde de tijd nodig om te bepalen hoe het initiatief past in het beleid, hoe ze er mee om willen gaan. Voor burgers de black box van beleid. Aan de gevestigde orde de uitdaging om deze black box open te gooien, beleidsruimte te zoeken, te geven en met het tempo mee te kunnen gaan. Het tempo bepaalt mede het succes van het initiatief.. Luisteren met open oor en open hart De kracht en de sensitiviteit van de voelsprieten van mensen en organisaties wordt in sterke mate bepaald door het vermogen om te luisteren en de grondhouding van waaruit je luistert. Dat vermogen is in de afgelopen decennia steeds verder onderbelicht geraakt. Van professionals werd, en wordt vaak nog steeds verwacht dat ze antwoorden geven, oplossingen bieden, als experts uit het symfonieorkest. De grondhouding die gebaseerd is op de overtuiging wij weten het antwoord heeft in de afgelopen jaren onze voelsprieten en luistervaardigheid afgestompt. Wil je als organisatie, als grenswerker, werkelijk in verbinding komen met wat er leeft in de samenleving, en je daardoor laten inspireren, dan zal je anders moeten luisteren dan voorheen. Je oren opnieuw open zetten en je vooronderstellingen thuis laten. Professionals zenden en strijden nu vooral. We moeten bewoners overtuigen van ons beleid, keuzes uitleggen en verantwoorden, het debat aangaan en argumenten uitwisselen om het gelijk te halen. De sleutel in het leggen van verbinding ligt niet in strijden maar in verbinden. Ga met een leeg kladblok de wijk in, pas dan sta je open voor wat er werkelijk gezegd wordt. Dan ontstaat de ruimte om, vanuit een open houding, samen te creëren. Verbindend luisteren, zonder oordeel, onderzoekend, vragen stellend, zonder plan. Jazzmuziek is bij uitstek creërend luisteren. 5
Eigen werk is altijd maatwerk Bewonersparticipatie van de ste eeuw Voor burgers, bewoners en klanten van maatschappelijke organisaties We schreven dit ebook vanuit twee invalshoeken; die van de medewerkers van maatschappelijke organisaties ( de gevestigde orde ) en die van de burgers, bewoners en klanten van maatschappelijke organisaties ( de onderstroom ).
Gebruik dit navigatiemenu om te schakelen tussen de twee versies van het ebook en de verschillende hoofdstukken. Voorwoord PROFESSIONALS De gevestigde orde en de onderstroom Participatie van vroeger De netwerkmaatschappij Participatie van de toekomst BURGERS De geschiedenis van burgerparticipatie De onderstroom en de gevestigde orde Doe het zelf! De gereedschapskist van een goede doe-het-zelver In Nederland wordt de afgelopen jaren een steeds groter beroep gedaan op burgerkracht. Een oproep aan de Nederlanders om zich los te weken van de gemakken van de verzorgingsstaat en hier op eigen kracht en naar eigen initiatief een alternatief voor te vinden. Je kunt de beweging op twee manieren bezien. Als we de politiek beluisteren, dan komt dit voort uit de aanblijvende financiële crisis, die het systeem zoals het tot nu toe functioneerde onbetaalbaar maakt. Kijken we naar de ontwikkeling van onze Nederlandse samenleving, en dan vooral naar de rol van de burgers daarin, dan zien we dat het niet alleen de wens van de overheid is om de zaken anders te organiseren, maar juist ook van onszelf. We willen steeds meer de verantwoordelijkheid en zeggenschap hebben over de manier waarop we samenleven met elkaar. De financiële crisis vergroot hoogstens het tempo waarin deze nieuwe manier zich ontwikkelt. 8 9