Thema: Krachten der aarde hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Transcriptie

1 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 december 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Thema Krachten der aarde Inleiding Leerdoelen Planning Werkplan Plaattektoniek Vooraf Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 Stap 6 Stap 7 Stap 8 Stap 9 Begrippenlijst Aardbevingen Vooraf Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 Begrippenlijst Vulkanen Vooraf Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 Begrippenlijst Erosie en verwering Vooraf Stap 1 Stap 2 Stap 3 Pagina 1

3 Stap 4 Stap 5 Begrippenlijst Tornado en orkaan Vooraf Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4 Stap 5 Begrippenlijst Thematoets Krachten der aarde Afsluiting thema Krachten der aarde Verderkijker Krachten der aarde Over dit lesmateriaal Pagina 2

4 Thema Krachten der aarde Inleiding Dit thema heeft als titel 'Krachten der aarde'. In dit thema kijk je eerst naar de opbouw en de samenstelling van de aarde. Je leert wat plaattektoniek is en gaat dan op zoek naar de oorzaken en gevolgen van natuurverschijnselen als aardbevingen, vulkanen, erosie en vewering en tornados. Het thema sluit je af met het maken van een digitale krant. In die krant neemt de informatie die je tijdens het maken van de opdrachten hebt verzameld, een belangrijke plaats in. Succes. Leerdoelen Pagina 3

5 Aan het eind van het thema: weet je hoe de aarde is opgebouwd. kun je de werking van endogene krachten uitleggen en gevaren noemen die het gevolg zijn van endogene krachten. kun je de landschapvormende werking van exogene krachten uitleggen. kun je verschillende natuurrampen benoemen en de gevolgen ervan beschrijven. Planning Planning De module 'Krachten der aarde' bestaat uit de volgende onderdelen: Onderdeel Tijd Eindproduct Inleiding 0,5 lesuur - Opdracht: Plaattektoniek 2 lesuren Werkblad Opdracht: Aardbevingen 2,5 lesuren Eigen keuze Opdracht: Vulkanen 2 lesuren Portret Opdracht: Erosie en verwering 2 lesuren Twee posters Opdracht: Tornado's 2 lesuren Portret Afsluiting 2 lesuren Digitale krant Totaal 13 lesuren Werkplan Pagina 4

6 Het thema Krachten der aarde bestudeer je door vijf opdrachten en de afsluiting te maken. In iedere opdracht wordt een ander aspect van de krachten der aarde belicht. Het is belangrijk dat je goed bijhoudt wat gedaan hebt. Om je hierbij te helpen is er een werkplan gemaakt. Op dat werkplan kun je bijhouden welke onderdelen je al gedaan hebt. Download hier het Werkplan Thema Krachten der aarde Pagina 5

7 Plaattektoniek Vooraf In deze opdracht kijk je naar de opbouw van de aarde. Onder je voeten spelen zich allerlei processen af waardoor er vulkanen uitbarsten, aardbevingen ontstaan en er gebergtes gevormd worden. Hoe de aarde is opgebouwd leer je in deze opdracht. Leerdoelen Aan het eind van deze opdracht kun je: omschrijven hoe de aarde is opgebouwd. het begrip plaattektoniek omschrijven en je kunt het verschil tussen continentale en oceanische platen beschrijven. drie verschillende plaatbewegingen benoemen en beschrijven. drie verschillende plaatbewegingen noemen. uitleggen wat plaattektoniek te maken heeft met natuurrampen. Pagina 6

8 Eindproduct Je doorloopt een aantal stappen. Bij iedere stap beantwoord je vragen of doe je een opdracht. De antwoorden komen op het werkblad De opbouw van de aarde. Dit werkblad is het eindproduct van deze opdracht. Beoordeling Het werkblad met antwoorden laat je beoordelen door je docent. Jullie docent geeft jullie een goede beoordeling als het werkblad: volledig is ingevuld. goed is ingevuld. netjes is ingevuld. Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Video bekijken, informatie lezen en onderdeel van het werkblad 'De opbouw van de aarde' invullen. Stap 2 Alleen Vragen bewegende platen beantwoorden met behulp van het internet. Stap 3 Alleen Onderdeel van het werkblad 'De opbouw van de aarde' invullen met behulp van het internet. Stap 4 Alleen Onderdeel van het werkblad 'De opbouw van de aarde' invullen. Stap 5 Alleen Informatie opdoen over het ontstaan van oceanen met behulp van het internet. Stap 6 Alleen Onderdeel van het werkblad 'De opbouw van de aarde' invullen met behulp van het internet. Stap 7 Alleen Video bekijken, informatie lezen en vragen over plaattektoniek beantwoorden. Stap 8 Alleen Toets Plaattektoniek maken. Stap 9 Alleen + samen Op het werkblad één van de drie plaatbewegingen beschrijven. Benodigdheden de Bosatlas het werkblad De opbouw van de aarde Tijd Voor deze opdracht heb je 2 uur nodig. Stap 1 Pagina 7

9 De opbouw van de aarde Heel vroeger dachten mensen dat het middelpunt van de aarde de hel was. Een vlammende oven waar duivels in wonen. Maar de mensen hadden het mis. Er wonen géén duivels. Wél is het er enorm heet: ruim 5000 graden! Bestudeer het volgende onderdeel uit de Kennisbank aardrijkskunde. KB: Plaattektoniek Bekijk de volgende clip op de website van SchoolTV. Download het werkblad De opbouw van de aarde. Op het werkblad zie je bij stap 1 een afbeelding van de aarde. Benoem de vier delen die je ziet. In de clip komen onder andere de volgende woorden voor. hard dun massief ijzer en nikkel enorme druk gesmolten stroperig 3000 km dik 5000 graden. Zet de woorden bij het juiste deel van de aarde. Stap 2 Bewegende platen Pagina 8

10 De aardkorst is maar heel dun en bestaat uit twee soorten platen: continentale platen en oceanische platen. De platen kunnen ten opzichte van elkaar bewegen. Bekijk de afbeelding. De aarde zag er 200 miljoen jaar geleden heel anders uit dan nu. Bekijk de video fullscreen. Zorg dat je de jaartallen onderaan de video kunt zien. Zijn de volgende stellingen waar of niet waar? miljoen jaar geleden hebben de continenten aan elkaar vastgezeten miljoen jaar geleden lag India op het zuidelijk halfrond. 3. Over 50 miljoen jaar zal de evenaar door Australië lopen. Vergelijk jouw antwoorden met de antwoorden van een klasgenoot. Zijn jullie het met elkaar eens? Bespreek eventuele verschillen. Stap 3 Bewegende platen De aardplaten hebben de 200 miljoen jaar over de aarde gezworven. En de platen bewegen nu nog. In de animatie heb je gezien hoe de platen zijn verschoven. Pak het werkblad De opbouw van de aarde Je ziet bij stap 3 een afbeelding met de namen van de platen. Als je goed kijkt zie je ook de continenten. Onder de afbeeldingen zie je een tabel. In de tabel een aantal namen van platen. Bekijk de afbeelding en video opnieuw. Pagina 9

11 Geef van de in de tabel genoemde platen aan in welke richting ze bewegen. Stap 4 Divergentie en convergentie In stap 1 heb je gezien dat de aarde uit de kern, de mantel en de aardkorst is opgebouwd. De mantel is een stroperige massa die magma wordt genoemd. Door het temperatuurverschil tussen de kern van de aarde en de aardkorst is de magma voortdurend in beweging. Die bewegingen worden convectiestromen genoemd. Convectiestromen kunnen er voor zorgen dat aardplaten gaan schuiven. Ze kunnen uit elkaar worden geduwd of juist tegen elkaar aan worden geduwd of ze gaan langs elkaar heen schuiven. Pagina 10

12 Als twee platen uit elkaar worden geduwd spreek je van divergentie (to diverge = uit elkaar gaan). Worden twee platen tegen elkaar aangeduwd dan spreek je van convergentie. Je spreekt van een transforme beweging als twee platen langs elkaar heen schuiven. Pak opnieuw je werkblad en bekijk de tabel die je bij stap 3 hebt ingevuld. Vul de antwoorden op de volgende vragen in op je werkblad. 1. Zijn de Zuid-Amerikaanse plaat en Afrikaanse plaat divergerende of convergerende platen? 2. Zijn de Zuid-Amerikaanse plaat en Nazca plaat divergerende of convergerende platen? Stap 5 Ontstaan van oceanen Bekijk de afbeelding en video opnieuw. De Zuid-Amerikaanse plaat en de Afrikaanse plaat zijn divergerende platen. Ze bewegen in tegengestelde richting. Ze worden uit elkaar geduwd. Zoek nog twee divergerende platen. Valt het je ook op dat de divergerende platen elkaar raken in de oceanen? Bekijk nu de volgende afbeeldingen en lees de toelichting. Pagina 11

13 Stap 6 Botsende platen Als platen ergens uit elkaar gaan moeten ze op andere plaatsen tegen elkaar geduwd worden. Je spreekt dan van convergerende platen. Bij convergerende platen kunnen zich verschillende situaties voordoen. a. twee continentale platen botsen b. een continentale plaat botst met een oceanische plaat c. twee oceanische platen botsen Bekijk nu nog een keer de video. Pagina 12

14 De Zuid-Amerikaanse plaat en de Nazca plaat zijn convergerende platen. Wat voor soort platen botsen op elkaar? Zoek nog een aantal botsende platen. Kun je van alle drie de verschillende situaties voorbeelden vinden? Schrijf de voorbeelden op het werkblad. Een continentale plaat botst met een oceanische plaat In de animatie zie je een continentale plaat botsen met een oceanische plaat: Doordat de oceanische plaat zwaarder is dan de continentale plaat schuift de oceanische plaat onder de continentale plaat. Dit noem je subductie. En ontstaan in de subductiezones smalle, diepe kloven in de zeebodem die je troggen noemt. Je snapt dat er bij het ontstaan van de troggen grote krachten aan het werk zijn. Als de platen over elkaar heen schuiven, is er sprake van veel wrijving en komt er veel energie/warmte vrij. In de animatie zie je dat er magma naar boven komt en dat er een vulkanisch gebergte ontstaat. Zoek in een atlas een natuurkundige wereldkaart op en geeft het antwoord op de volgende vragen. 1. Hoe heet de diepste trog op aarde? 2. Welke trog ligt voor de kust van Chili? Twee oceanische platen botsen Bekijk ook de animatie van twee botsende oceanische platen: Je ziet dat één van de twee botsende platen onder de ander schuift. Er vindt hier dus ook subductie plaats. Er ontstaat een gebergte onder de zee waarvan de toppen boven water uitsteken. Dit is vaak een eilandenboog. Door het over elkaar schuiven van de platen komt er veel energie/warmte vrij en komt er magma naar boven. Dus ook hier vind je vulkanen. Zoek in de atlas de eilandenboog op die op de rand van twee oceanische aardplaten ligt. Hoe heet deze eilandenboog? Stap 7 Plaattektoniek In de Kennisbank aardrijkskunde en in de volgende video van SchoolTV is alles over plaattektoniek op een rijtje gezet. Blader nog een keer door de pagina's in de Kennisbank en bekijk de video. Pagina 13

15 KB: Plaattektoniek Stap 8 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Plaattektoniek'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. De score wordt opgenomen in het volgsysteem. Klik op de knop 'Start' om te beginnen: Plaattektoniek kn.nu/o3dre 1 Kijk naar de opbouw van de aarde. De aarde is, van binnen naar buiten, opgebouwd uit: a. de binnenkern - de buitenkern - de mantel - de aardkorst b. de binnenkern - de buitenkern - de aardkorst - de mantel 2 Plaattektoniek beschrijft de bewegingen van de verschillende platen en verklaart de gevolgen van die bewegingen. Lees de volgende stellingen. I. Er zijn twee soorten platen. Continentale platen die onder alles wat land is liggen en oceanische Pagina 14

16 platen die onder de oceanen liggen. II. De platen hebben de afgelopen 200 miljoen jaar over de aarde gezworven en bewegen nu nog. a. Beide zijn waar. b. I is waar, II is niet waar. c. I is niet waar, II is waar. d. Beide zijn niet waar. 3 Convectiestromen kunnen er voor zorgen dat aardplaten gaan schuiven. Je spreekt van een transforme beweging als twee platen langs elkaar heen schuiven. Vul hieronder de ontbrekende woorden in: Als twee platen uit elkaar worden geduwd spreek je van Worden twee platen tegen elkaar aangeduwd, dan spreek je van a. 1 = convergentie 2 = divergentie b. 1 = divergentie 2 = convergentie 4 Bekijk de afbeelding. Welke platen zie je hier bij 1 en 2? a. 1 = oceanische plaat 2 = continentale plaat b. 1 = continentale plaat 2 = oceanische plaat zijn plaatgrenzen waar twee platen naar elkaar toe bewegen, meestal duikt één plaat onder de andere plaat zijn plekken waar twee platen uit elkaar bewegen, wat leidt tot extensie of oceanische spreiding zijn grenzen waar de platen langs elkaar schuiven, zoals onder andere de San Andreasbreuk tussen de Juan de Fuca-plaat en de Noord-Amerikaanse plaat. a. 1 = Convergente plaatgrenzen 2 = Divergente plaatgrenzen 3 = Transforme plaatgrenzen b. 1 = Divergente plaatgrenzen 2 = Convergente plaatgrenzen 3 = Transforme plaatgrenzen Stap 9 Pagina 15

17 Eindproduct Als eindproduct van deze opdracht beschrijf je op je werkblad één van de drie plaatbewegingen (divergent, convergent of transform). Je zoekt in de atlas of op internet waar die beweging voorkomt. Je schrijft op welke verschijnselen je tegenkomt op de plekken waar die beweging voorkomt. Je legt uit waarom dat verschijnsel daar voorkomt. Je zoekt afbeeldingen op die de ligging en de werking van de plaatbeweging verduidelijken. Klaar? Wissel je beschrijving uit met twee klasgenoten die een andere beweging hebben gekozen. Stel elkaar vragen. Geef elkaar op een goede manier feedback. Pas je eigen beschrijving eventueel nog iets aan. Laat je werkblad tenslotte beoordelen door je docent. Begrippenlijst Convectiestromen De beweging van de magma veroorzaakt door het temperatuurverschil tussen de kern van de aarde en de aardkorst. Convergentie Naar elkaar toe bewegen. Aardkorst De buitenste vaste laag van de aarde. Deze laag bestaat uit twee verschillende soorten aardplaten: de continentale platen (het land) en de oceanische platen (de oceaanbodem). Plaattektoniek Het bewegen van aardplaten tegen, langs en uit elkaar. Pagina 16 Divergentie Uit elkaar bewegen, uiteenlopen. Transforme plaatgrenzen De beweging van twee platen is evenwijdig ten opzichte van elkaar. Continent Een landmassa omgeven door zee. Gebergtevorming Het bewegen van de aardplaten met als gevolg de vorming van reliëf.

18 Plooiing Het in en tegen elkaar drukken van aardplaten, zodat deze omhoog komen. Reliëf Hoogteverschillen in het landschap. Vulkanisme Het proces waarbij vloeibaar gesteente uit de aardmantel naar het aardoppervlak komt. Vulkaan Een berg ontstaan door uitbarstingen vanuit het binnenste van de aarde. Magma Gloeiend heet gesmolten gesteente in het binnenste van de aarde (de aardmantel). Trog Een kloof op de plek waar een zware oceanische onder een lichte continentale aardplaat schuift. Subductie Het proces waarbij een oceanische plaat onder een andere oceanische of continentale plaat schuift. Vulkaanuitbarsting Het spuwen van lava door een vulkaan. Breuk Barsten en scheuren tussen de aardplaten waarbij horsten en slenken kunnen ontstaan. Pagina 17

19 Aardbevingen Vooraf Hoe ontstaat een aardbeving? En wat heeft een aardbeving te maken met bewegende platen? Aan het eind van deze opdracht weet je het. Leerdoelen Aan het eind van deze opdracht kun je: omschrijven hoe aardbevingen ontstaan. de begrippen epicentrum en hypocentrum beschrijven. uitleggen waarvoor een seismograaf wordt gebruikt en wat de schaal van Richter is. aangeven wanneer je van een tsunami spreekt. een plaats op aarde noemen waar vaak aardbevingen voorkomen. Eindproduct In deze opdracht kom je verschillende begrippen tegen die te maken hebben aardbevingen. Je gebruikt deze begrippen voor het maken van een eindproduct over aardbevingen. De keuze van het eindproduct is vrij. Beoordeling Je laat het eindproduct beoordelen door je docent. Je docent zal het eindproduct beoordelen op: de inhoud: komen alle begrippen terug in het eindproduct? de vorm: is het eindproduct origineel en met zorg gemaakt? Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Video bekijken, informatie lezen en vragen over aardbevingen beantwoorden. Pagina 18

20 Stap 2 Alleen Vragen over aardbevingen beantwoorden met behulp van de Atlas. Stap 3 Alleen Vragen over krachten van de natuur beantwoorden met behulp van het internet. Stap 4 Alleen Toets Aardbevingen maken. Stap 5 Alleen Eigen bedacht eindproduct over aardbevingen maken. Benodigdheden Voor deze opdracht heb je een Bosatlas nodig. Tijd Voor deze opdracht heb je 2 uur nodig. Afhankelijk van de keuze van het eindproduct kun je meer of minder tijd nodig hebben. Overleg met je docent. Stap 1 Aardbeving Bestudeer in de Kennisbank aardrijkskunde de eerste twee pagina s en bekijk op de site van SchoolTV de videoclip over aardbevingen. KB: Aardbevingen Geef antwoord op de volgende vragen. 1. Wanneer ontstaat een aardbeving? 2. Op de grens van welke twee platen is San Francisco gebouwd? Pagina 19

21 Pak je atlas en ga op zoek naar plaatsen op aarde waar ook vaker aardbevingen plaatsvinden. Stap 2 Aardbeving Een aardbeving verspreidt zich doorgaans in een cirkelvorm. Het midden van die cirkel wordt aangeduid met epicentrum. In het epicentrum zijn de schokken het grootst en vaak vind je rond het epicentrum de meeste verwoestingen. Het epicentrum ligt recht boven het hypocentrum. Het hypocentrum is de plaats onder de aardkorst waar de aardbeving ontstaat. Aardbevingen worden geregistreerd met behulp van een seismograaf. De hevigheid van een aardbeving wordt gemeten op de schaal van Richter. Een aardbeving met een sterkte tot 4 op de schaal van Richter is een lichte aardbeving. Aardbevingen met een sterkte boven de 5 zijn al vrij krachtig. En met een sterkte boven de 8 is de aardbeving zeer zwaar. Aardbevingen In Nederland vond in 1992 in de buurt van Roermond een aardbeving plaats. 1. Zoek op internet hoe sterk deze aardbeving was op de schaal van Richter. 2. Zoek op wat de schade van deze aardbeving was. In de buurt van Japan (Sendai) vond in 2011 een zeebeving plaats. 3. Zoek op wat de kracht van deze beving was. 4. Wat veroorzaakte deze zeebeving? Stap 3 Pagina 20

22 Krachten van de natuur Op de volgende website vind je een onderdeel over aardbevingen. Lees de informatie over aardbevingen en geef antwoord op de volgende vragen: 1. Welke typen breuken zijn er? 2. Hoe wordt een aardbeving gelokaliseerd? 3. Wat is volgens de website een van de grootste oorzaken dat er mensen overlijden tijdens een aardbeving? 4. Waar moeten huizen bouwers rekening mee houden als ze in de buurt van een breukvlak bouwen? Stap 4 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Aardbevingen'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. De score wordt opgenomen in het volgsysteem. Pagina 21

23 Klik op de knop 'Start' om te beginnen: Aardbevingen kn.nu/sndo8 1 De aardkorst is niet één geheel, maar bestaat uit verschillende platen. Die platen bewegen ten opzichte van elkaar. Soms bewegen twee platen. Dat gebeurt niet geleidelijk maar in plotselinge stappen. Zo'n plotselinge stap geeft soms een enorme schokgolf: een aardbeving. Lees de volgende stellingen en geef het juiste antwoord. I. Op de grens van de schuivende platen in de aardkorst komen aardbevingen voor. II. De plaats onder de aardkorst waar de aardbeving ontstaat noemen we het epicentrum. a. Beide zijn waar. b. I is waar, II is niet waar. c. I is niet waar, II is waar. d. Beide zijn niet waar. 2 Zeebeving Indische Oceaan 2004 Pagina 22

24 Op zondag 26 december 2004 vond een zeer zware plaats in de Indische Oceaan, die een vloedgolf veroorzaakte die zich in verschillende richtingen over de Indische Oceaan verplaatste met ongeveer doden als gevolg. De catastrofe wordt gezien als één van de ergste natuurrampen in de recente geschiedenis. Bij deze zware ontstond een vloedgolf of die zich in verschillende richtingen over de Indische Oceaan verplaatste met een snelheid tot 900 km per uur. Waar de vloedgolf op land stuitte kon deze door het ondiepere water een hoogte van 10 meter bereiken. a. 1 = aardbeving 2 = zeebeving b. 1 = zeebeving 2 = tsunami 3 Pagina 23

25 Sommige gebieden op de aarde zijn duidelijk niet stabiel en rustig, denk maar aan de aardbevingen in Turkije en Iran of de vulkaanuitbarstingen in Japan en Indonesië. Deze gebieden liggen vaak aan de rand van 'platen', zoals de verschillende stukken van de aardkorst heten. Deze platen bewegen ten opzichte van elkaar en dat kan op drie manieren: uit elkaar, langs elkaar en tegen elkaar. Aardbevingen hebben te maken met de beweging van breuken. Daarom vinden aardbevingen ook niet zo maar overal plaats. Een kaartje van de aardbevingen in Nederland en omgeving (zie Pagina 24

26 hieronder) laat zien dat ze geconcentreerd voorkomen langs bepaalde zones: breukzones. Die breuken en aardbevingen hebben dus alles met de botsing van Europa en Afrika te maken. In tegenstelling tot de bevingen in Groningen en rond Alkmaar: die worden veroorzaakt a. doordat de spanning in de aardkorst zo hoog is dat breuken bewegen. Op het moment dat dat zo is, beweegt de breuk met een schok: er ontstaat een aardbeving. b. doordat we gas uit de ondergrond pompen. Daardoor 'krimpt' de ondergrond een beetje en dat gaat met lichte (tot 3.0 op de schaal van Richter) aardbevingen gepaard. 4 Lees het artikel hieronder. Wat is er gebeurd? Een zware storm heeft in Japan twee mensen het leven gekost. Duizenden mensen zijn uit voorzorg geëvacueerd, omdat een dam in de provincie Wakayama dreigde te overstromen. Dat komt door de zware regens die samen met de storm Pabuk over Japan raasden. Op sommige plaatsen is 30 centimeter regen gevallen. In de drie zuidwestelijke provincies is voor een groot deel de stroom uitgevallen. Het lucht-, vlieg- en vaarverkeer werd stilgelegd. De storm, een , trok vrij langzaam, maar met zware regens en windstoten van boven de 100 kilometer per uur, richting Tokio. Pabuk is de 11de van het orkaanseizoen. Dit seizoen loopt van 1 mei tot 1 januari. De stormen zijn het sterkst in de maanden juli, augustus, september en oktober. a. 1 = tornado b. 1 = tyfoon Stap 5 Pagina 25

27 Eindproduct In deze opdracht ben je in ieder geval de volgende 'begrippen' tegengekomen. aardbeving epicentrum hypocentrum schaal van Richter seismograaf schuivende platen tsunami Gebruik deze begrippen om het eindproduct voor deze opdracht te maken. Je mag zelf kiezen wat voor soort eindproduct je maakt. Dat kan een poster of collage zijn, maar misschien ook een animatiefilm over aardbevingen. In het eindproduct moeten de verschillende begrippen duidelijk worden uitgelegd. Klaar? Laat je eindproduct beoordelen door je docent. Begrippenlijst Aardbeving Het schokken van de aarde doordat aardplaten ten opzichte van elkaar bewegen en er zo opgebouwde druk vrijkomt. Epicentrum Een aardbeving verspreidt zich doorgaans in een cirkelvorm. Het midden van die cirkel wordt aangeduid met epicentrum. Hypocentrum De plaats onder de aardkorst waar de aardbeving ontstaat. Schaal van Richter De hevigheid van een aardbeving wordt gemeten op Schaal van Richter. Zeebeving Een aardbeving waarvan het epicentrum in de zee ligt. Pagina 26

28 Pagina 27

29 Vulkanen Vooraf Het woord vulkaan komt van Vulcano, een Italiaans eilandje ten noorden van Sicilië. Dit eilandje is sinds mensenheugenis vulkanisch actief en de oude Romeinen vernoemden hun God van het vuur, Vulcanus, naar dit eiland. In deze opdracht staan vulkanen centraal. Leerdoelen Aan het eind van deze opdracht kun je: beschrijven bij welke plaatbewegingen vulkanen ontstaan. omschrijven hoe een vulkaan werkt. een plaats op aarde noemen waar vulkanen voorkomen. uitleggen waarom er, ondanks het gevaar, mensen wonen in de buurt van vulkanen. Eindproduct In het eindproduct van deze opdracht staat een 'bekende' vulkaan centraal. Het eindproduct laat zien waar de vulkaan ligt, hoe de vulkaan is ontstaan, of de vulkaan nog actief is en waarom de vulkaan tot de bekende vulkanen behoort. Beoordeling Je laat het eindproduct beoordelen door je docent. Je docent zal het eindproduct beoordelen op: de inhoud: wordt de vulkaan goed in beeld gebracht? de vorm: is het eindproduct origineel en met zorg gemaakt? Activiteiten Stap Pagina 28 Groepsgrootte Activiteit

30 Stap 1 Alleen Met Google Earth de 'Isola Volcano' opzoeken. Stap 2 Alleen Video's bekijken, informatie lezen en vragen over vulkanen beantwoo Stap 3 Alleen Vragen over de krachten van de natuur beantwoorden met behulp va Stap 4 Alleen Toets Vulkanen maken. Stap 5 Alleen Eindproduct maken waarin de eigen gekozen vulkaan centraal staat. Benodigdheden de Bosatlas een computer met Google Earth Tijd Voor deze opdracht heb je 2 uur nodig. Stap 1 Isola Volcano Het eiland Vulcano dankt zijn naam aan de god van het vuur, Vulcanus. Deze Romeinse god werd door de Romeinen verantwoordelijk gehouden voor het vulkanische geweld dat soms zichtbaar was voor de kust van het huidige Sicilië. Kijk of Google Earth op je computer geïnstalleerd is. Zo nee, installeer het programma op je computer. Overleg met je docent. Zoek met Google Earth 'Isola Volcano'; op. Je kunt met 'street view' de vulkaan van een afstand bekijken, maar kunt ook op de kraterrand gaan staan. Kijk of je kunt zien of de vulkaan nog actief is. Kijk ook naar de omringende eilanden (bijvoorbeeld het eiland Stromboli). Is daar vulkanische activiteit? Pagina 29

31 Stap 2 Werking vulkanen Bestudeer van het onderdeel 'Vulkanen' de pagina's 3 en 4 en bekijk de twee videoclips over vulkanen. KB: Vulkanen Geef na het bekijken van deze clips antwoord op de volgende vragen. 1. Bij welke plaatbewegingen ontstaan vulkanen en eilanden? 2. De dikke vloeibare massa die vanuit de aarde in de vulkaan wordt geduwd noem je magma. Maar zodra de vulkaan is uitgebarsten en de vloeibare massa langs de berg naar beneden stroomt, krijgt die vloeibare massa een andere naam. Welke naam? 3. Waarom wonen er, ondanks het gevaar, mensen in de buurt van vulkanen? Stap 3 Pagina 30

32 Op de volgende website vind je de nodige informatie over vulkanen. Krachten der Aarde: Vulkanen Klik de verschillende tabbladen aan en scan de informatie. Je hoeft niet alles helemaal door te lezen. Probeer in ieder geval antwoord te vinden op de volgende vragen: 1. Waar komen vulkanen voor? Wat is de 'Ring of Fire';? 2. Hoe ontstaan vulkanen? 3. Wat zijn de verschillen tussen 'island-arc vulcanoes', 'intraplate vulcanoes', 'rift vulcanoes' en 'subduction vulcanoes'? Bouw op de website ook je eigen vulkaan. Stap 4 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Vulkanen'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. Pagina 31

33 De score wordt opgenomen in het volgsysteem. Klik op de knop 'Start' om te beginnen: Vulkanen kn.nu/ca3d9 1 Lees het onderstaande artikel. Op 26 december 2004 vond een hevige aardbeving plaats in de zee nabij Sumatra, met een magnitude van 9,3 op de schaal van Richter. De zeebeving veroorzaakte de tsunami die aan bijna mensen het leven kostte. In de weken die daarop volgden werden op verschillende plekken op aarde enkele grote vulkanen plotseling actief. Elf dagen na de beving begon de Anatahan op de Mariana eilanden zich te roeren, na maandenlang slechts wat gerommeld te hebben werd een hoogtepunt bereikt: er was melding van explosies, aswolken tot drie kilometer hoogte en gesteentebrokken van meer dan een meter doorsnede die over afstanden tot honderd meter werden weggeslingerd. Op 9 januari 2005 barstte de Popocatépetl in Mexico uit na 15 maanden rustig te zijn geweest en half januari dat jaar vond een kleine uitbarsting van de Klyuchevskoi in Rusland plaats. Toeval? Aardwetenschappers Dario Delle Donne en Maurizio Ripepe van de Universiteit van Florence en twee collega s uit Frankrijk en Hawaï denken van niet. Bron: kennislink.nl Waar of niet waar? I. Vulkanen worden vooral aangetroffen in gebieden waar tektonische platen aan elkaar grenzen. II. De kans op een aardbeving is veel groter in landen die in de buurt liggen van een breuklijn tussen de aardplaten. a. Beide zijn waar. b. I is waar, II is niet waar. c. I is niet waar, II is waar. d. Beide zijn niet waar. 2 Als een tropische storm windkracht 12 bereikt noem je de storm een Pagina 32

34 ontstaan boven zee en alleen op plekken waar de watertemperatuur minstens 27 graden is ontstaan op het land en zijn moeilijk te voorspellen bereiken zeer grote windsnelheden en een diameter van tientallen meters tot een kilometer. a. 1 = tornado s 2 = orkanen b. 1 = orkanen 2 = tornado s 3 Soms kom je naast natuurverschijnselen als orkanen en tornado s ook de term cycloon tegen. Welk verschijnsel wordt met deze term beschreven? a. Tornado b. Orkaan Stap 5 Pagina 33

35 Eindproduct Op de website vind je heel veel informatie over vulkanen en vulkaanuitbarstingen. Ga naar de website en surf er een tijdje rond. Bezoek de pagina bekende vulkanen. Kies één van deze vulkanen uit. Maak een eindproduct waarin de vulkaan die jij gekozen hebt centraal staat. In je eindproduct geeft je aan: Waar de vulkaan ligt. Hoe de vulkaan is ontstaan. Of de vulkaan nog actief is. Waarom de vulkaan, volgens jou, tot de bekende vulkanen behoort. Klaar? Laat je eindproduct beoordelen door je docent. Begrippenlijst Krater Het binnenste van een vulkaan, daar waar de lava omhoog komt en boven het aardoppervlak uitstroomt. Lava Gloeiend heet gesmolten gesteente dat boven het aardoppervlak is gekomen. Onder de aardkorst noemen we dit magma en erboven lava. Gesteente Materiaal waaruit de aardkorst bestaat. Hotspot Een zeer hete plek in de aardmantel (mantelpluim) waar de aardplaten over heen schuiven. Geisers Een heetwaterbron ontstaan door vulkanisme. Pagina 34

36 Pagina 35

37 Erosie en verwering Vooraf De aardkorst verandert door natuurkrachten voortdurend van vorm. Er zijn krachten die van binnenuit op de aardkorst inwerken, denk aan vulkanisme en aardbevingen. En er zijn krachten die van buitenaf op de aardkorst inwerken. In deze opdrachten kijk je naar twee krachten die van buitenaf op de aardkorst inwerken: erosie en verwering. Aan het eind van deze opdracht kun je: het verschil tussen exogene en endogene krachten uitleggen en kunt voorbeelden van beide soorten krachten noemen. het verschil uitleggen tussen erosie en verwering. drie verschillende vormen van verwering beschrijven. beschrijven wat wordt bedoeld met sedimentatie. Eindproduct Het eindproduct bestaat uit twee A4-postertjes. Op één poster staat erosie centraal. Op de andere poster verwering. Als de twee posters naast elkaar liggen moet het duidelijk zijn wat het verschil is tussen erosie en verwering. Beoordeling Je laat het eindproduct beoordelen door je docent. Je docent zal het eindproduct beoordelen op: de inhoud: zijn de verschillen tussen erosie en verwering goed in beeld gebracht? de vorm: is het eindproduct origineel en met zorg gemaakt? Pagina 36

38 Activiteiten Stap Groepsgrootte Activiteit Stap 1 Alleen Informatie lezen en vragen over exogene en endogene krachten beantwoorden. Stap 2 Alleen Video's bekijken en vragen over verwering en erosie beantwoorden. Stap 3 Alleen + samen Met Google Earth verschillende plekken op aarde bezoeken waar erosie of verwering plaatsvindt. Stap 4 Alleen Toets Erosie en verwering maken. Stap 5 Alleen Twee posters maken; op één poster staat erosie centraal, op de andere poster staat verwering centraal. Benodigdheden de Bosatlas een computer met Google Earth Tijd Voor deze opdracht heb je 2 uur nodig. Stap 1 Endogeen en exogeen Bestudeer het onderdeel 'Landschapsvorming' uit de kennisbank. KB: Landschapsvorming Bekijk nu de volgende vier afbeeldingen. Geef per afbeelding aan of je te maken hebt met exogene krachten of met endogene krachten. Stap 2 Bekijk de volgende twee videoclips op de website van SchoolTV. In de clips heb je gezien dat de aardkorst kan veranderen door exogene krachten. We maken een onderscheid tussen verwering en erosie. Pagina 37

39 Verwering is het afbrokkelen van gesteente. Erosie is het afslijten van gesteente. Verwering kan gebeuren door planten, bomen, vorst en zure regen. Erosie gebeurt door wind, water en ijs. Geef van de zes afbeeldingen aan of je te maken hebt met verwering of met erosie. Stap 3 Erosie of verwering? Jullie gaan met behulp van Google Earth een aantal plekken op aarde bezoeken en bekijken welke vorm van erosie of verwering er plaatsvindt. Zorg dat Google Earth op jullie computer staat. Ga op zoek naar de volgende plekken: De Morteratchgletscher (Zwitserland) De kust bij Dover (Engeland) Wave rock (Australië) Karstgebergte Guilin Yangshuo (China) Pagina 38

40 De Boeddha van Leshan (China) Geef per plek aan of er sprake is van erosie of van verwering. Zoek eventueel met Google naar afbeeldingen van deze plekken. Geef ook aan waardoor de erosie/verwering is ontstaan. Jullie hebben vijf soorten van erosie/verwering bekeken. Er zijn nog twee soorten die besproken zijn in stap 2 die jullie niet bekeken hebben. Welke zijn dat? Lukt het jullie om van deze soorten ook een plek te bezoeken met Google Earth? Verzamel van alle plaatsen die jullie bezocht hebben, afbeeldingen voor in jullie eindproduct. Stap 4 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Erosie en verwering'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. De score wordt opgenomen in het volgsysteem. Klik op de knop 'Start' om te beginnen: Erosie en verwering kn.nu/refoi 1 Pagina 39

41 Bekijk de afbeeldingen. Hebben we hier te maken met exogene of endogene krachten? a. Rotsblok = endogene krachten Stoep = exogene krachten b. Rotsblok = exogene krachten Stoep = endogene krachten 2 Gletsjers bewegen zich langzaam door gebergtes en slijten er diepe dalen in. Hoe noemen we het als er sprake is van afslijten en verplaatsen van gesteente door bijvoorbeeld wind, water en ijs? a. Erosie b. Verwering 3 Verwering en erosie behoren tot de exogene processen. Geldt dit ook voor vulkaanuitbarstingen? a. Ja, ook vulkaanuitbarstingen ontstaan door natuurkrachten die van buitenaf op de aardkorst inwerken. b. Nee, zowel erosie als verwering treden op van buiten de aarde. Vulkaanuitbarstingen werken van binnenin de aarde werken en behoren tot de endogene processen. Stap 5 Pagina 40

42 Eindproduct Je gaat aan de slag met het eindproduct. Het eindproduct bestaat uit twee A4-postertjes. Op één poster staat erosie centraal. Op de andere poster verwering. Als de twee posters naast elkaar liggen moet het duidelijk zijn wat het verschil is tussen erosie en verwering. Maak op de posters gebruik van korte tekstjes en van afbeeldingen. Klaar? Laat de posters beoordelen door jullie docent. Begrippenlijst Endogene krachten Krachten van binnenuit de aarde. Exogene krachten Krachten van buiten af die ervoor zorgen dat de aardkorst verandert. Verwering Het breken en loskomen van gesteente aan het aardoppervlak door invloeden van wind, water en ijs. Erosie Het uitschuren en afvoeren van los materiaal van de aardkorst naar een andere plek door wind, water en ijs. Sedimentatie Het afzetten van sedimenten zoals zand, grind en klei in een ander gebied dan de plek van herkomst. Wind De verplaatsing van lucht over het aardoppervlak veroorzaakt door verschillen in luchtdruk. IJs De vaste vorm van water. Gletsjer Een ijsbekken met daarbij een langzaam naar het dal glijdende ijstong. Zandsteen Gesteente ontstaan door op elkaar gedrukte lagen zand. Pagina 41 Kalksteen Gesteente ontstaan uit op elkaar gedrukte lagen met kalkskeletten van zeedieren.

43 Pagina 42

44 Tornado en orkaan Vooraf In Nederland kan het hard waaien, maar orkanen en tornado's komen hier gelukkig zelden voor. Deze harde winden kunnen namelijk behoorlijk verwoestend zijn. Maar wist je dat er een groot verschil is tussen een orkaan en een tornado? Nee? Na deze opdracht weet je het wel. Aan het eind van deze opdracht kun je: beschrijven hoe een orkaan ontstaat. beschrijven hoe een tornado ontstaat. aangeven waar op aarde regelmatig tornado s voorkomen. aangeven waar op aarde regelmatig orkanen voorkomen. beschrijven wat het verschil is tussen een orkaan en een tornado. Eindproduct In het eindproduct van deze opdracht staat een 'bekende' orkaan centraal.het eindproduct laat zien waar de orkaan is ontstaan en welke schade de orkaan heeft aangericht. Ook leg je in je eindproduct uit wat het verschil is tussen een orkaan en een tornado. Beoordeling Je laat het eindproduct beoordelen door je docent. Je docent zal het eindproduct beoordelen op: de inhoud: wordt duidelijk wat een orkaan is en hoeveel schade een orkaan kan aanrichten? de vorm: is het eindproduct origineel en met zorg gemaakt? Activiteiten Stap Pagina 43 Groepsgrootte Activiteit

45 Stap 1 Alleen Informatie lezen, websites bekijken en vragen over orkanen en tornado's beantwoorden. Stap 2 Alleen Informatie opdoen op het internet over de krachten van de natuur. Stap 3 Alleen Informatie opdoen op het internet over de orkaan Katrina. Stap 4 Alleen Eindproduct maken over een eigen gekozen orkaan. Benodigdheden Voor deze opdracht heb je een Bosatlas nodig. Tijd Voor deze opdracht heb je 2 uur nodig. Stap 1 Orkaan en tornado Bestudeer uit de Kennisbank de pagina's 5 en 6 over orkanen (hurricanes) en tornado's. Bekijk daarna de informatie over deze natuurverschijnselen op de aangegeven websites op internet. KB: Orkaan - tornado SchoolTV: Hoe ontstaat een orkaan? SchoolTV: Een verwoestende cycloon. BBC: Tornados BBC: Hurricanes Bezoek de websites hierboven en zoek het antwoord op de volgende vragen: Hoe ontstaat een tornado? Hoe ontstaat een orkaan? In welk gebied op aarde komen veel orkanen voor? Wat is het verschil tussen een orkaan en een tornado? Soms kom je ook de term cycloon tegen. Welk verschijnsel wordt met deze term beschreven? Orkanen, tornado's en cyclonen Lees de tekst hieronder. Het begint ieder jaar in augustus en duurt tot ongeveer In die periode hoor je vaak veel over orkanen, deze stromen met een windsnelheid van meer dan Orkanen worden soms ook of tyfonen genoemd of in het Engels hurricanes. Orkanen kunnen veel schade veroorzaken. Wegen en bruggen kunnen worden vernield alsof het luciferhoutjes zijn. Ook het ontzettend hard tijdens zo n storm. Daardoor lopen straten onder of veranderen in gevaarlijke Orkanen komen vooral voor rondom de boven de grote oceanen. Er bestaan vijf soorten orkanen: klasse 1 tot en met klasse 5. De laatste klasse is de sterkste en gevaarlijkste orkaan. Een is een ander soort storm dan een orkaan. Een tornado is een koker van keihard draaiende lucht die onderaan een enorme hangt. De lucht draait zo ontzettend snel dat op de plek waar de tornado de grond raakt alles wordt verwoest. In de tekst ontbreken nog een aantal woorden. Die woorden zie je hieronder. Selecteer de tekst en Pagina 44

46 kopieer de tekst naar een Worddocument. Vul vervolgens de ontbrekende woorden in. a cyclonen d orkaanseizoen g tornado b december d regent h onweerswolk c 117 km per uur e evenaar i modderstromen Stap 2 Krachten der aarde Op de volgende websites vind je informatie over tornado's en orkanen: Tornado's Orkanen Stap 3 Pagina 45

47 Orkaan Katrina In het Caribisch gebied komen gemiddeld in het orkaanseizoen 6 orkanen voor. Deze tropische orkanen bedreigen ieder jaar de landen rond de Golf van Mexico en de oostkust van de Verenigde Staten. De orkanen die in dit gebied ontstaan krijgen allemaal een naam. In 2012 waren de namen: Arlene, Bret, Cindy, Don, Emily, Franklin, Gert, Harvey, Irene, Jose, Katia, Lee, Maria, Nate, Ophelia, Philippe, Rina, Sean, Tammy, Vince en Whitney. Normaal worden de namen om de zes jaar hergebruikt, maar als een orkaan heel veel slachtoffers maakt, wordt de naam nooit meer gebruikt. Een voorbeeld van een naam die nooit meer gebruikt wordt, is 'Katrina'. Deze orkaan raasde in augustus 2005 door de Verenigde Staten en heeft vooral de stad New Orleans zwaar getroffen. Bekijk op internet een aantal afbeeldingen en filmpjes van de orkaan Katrina en van de verwoestingen die deze orkaan heeft aangericht. Stop na ongeveer 20 minuten. Stap 4 Toets Voor je begint aan de afsluiting maak je de toets 'Tornado's'. De toets bestaat uit een aantal gesloten vragen. Als je alle vragen beantwoord hebt, zie je je score. Je krijgt van de vragen die je fout hebt, het goede antwoord te zien. De score wordt opgenomen in het volgsysteem. Pagina 46

48 Klik op de knop 'Toets' om te beginnen: Tornado's kn.nu/mjgp3 1 Op de kaart van de VS zijn drie deelgebieden aangegeven. In welk deelgebied is het risico op tornado's het grootst? a. in deelgebied 1 b. in deelgebied 2 c. in deelgebied 3 2 Het orkaanseizoen begint ieder jaar in augustus en duurt tot ongeveer.... a. december b. januari c. februari 3 Wanneer een tropische storm een bepaalde windkracht bereikt noemen we zo'n storm een orkaan. Bij welke windkracht is dit het geval? Pagina 47

49 a. windkracht 10 b. windkracht 12 c. windkracht 14 4 Eind augustus 2005 zette orkaan Katrina de straten van New Orleans compleet onder water. Na deze ramp werd door de commissie Bring New Orleans Back, het volgende bepaald: Als duidelijk is dat bewoners niet in staat zijn hun huis, straat of wijk op te bouwen en tot leven te wekken, dan zullen hun huizen worden gesloopt en zal het terrein tot moeras worden omgevormd. Bekijk de tabel hieronder en gebruik de kaart hierboven. Welk van de stadsdelen loopt het grootste risico om tot moeras te worden omgevormd? Pagina 48

50 a. French Quarter b. Lakeview c. Lower Ninth Ward d. St. Bernard Parish 5 Op de kaart van de VS zijn vier deelgebieden aangegeven. In welk deelgebied is het risico op orkanen het grootst? Pagina 49

51 a. in deelgebied R b. in deelgebied S c. in deelgebied T d. in deelgebied U Stap 5 Eindproduct Op wikipedia vind je voorbeelden van orkanen die veel schade hebben aangericht. Ga naar deze site en ga naar de voorbeelden van orkanen. Kies twee of drie orkanen uit en bezoek de pagina's van deze orkanen. Kies vervolgens één van deze drie orkanen voor het maken van je eindproduct. In je eindproduct geeft je aan: Waar deze orkaan is ontstaan. Hoe de orkaan is ontstaan. Welke schade de orkaan heeft aangericht. Klaar? Laat je eindproduct beoordelen door je docent. Begrippenlijst Orkaan Een zeer krachtige wervelwind die bestaat uit een cirkelvormig lagedrukgebied. Een orkaan ontstaat boven zeewater van minimaal 27 C. Pagina 50 Tornado Een zeer krachtige wervelwind die ontstaat boven land door het botsen van warme vochtige en koude droge lucht.

52 Water Vloeistof die altijd van hoog naar laag stroomt en waaruit zeeën en rivieren bestaan. Tsunami Een grote vloedgolf veroorzaakt door een zeebeving. Pagina 51 Overstroming Het onder water lopen van een gebied dat onder normale omstandigheden droog ligt. Droogte Periode met een gebrek aan neerslag in combinatie met een hoge temperatuur.

53 Thematoets Krachten der aarde Je gaat een zogenaamde thematoets maken. De thematoets bestaat uit 10 random (= willekeurige) vragen over dit thema. Soms is een vraag een reproductievraag, soms meer een inzichtvraag. Doe je de toets een tweede keer dan krijg je weer 10 random vragen. Dat zullen veelal anderen zijn, maar je kunt ook dezelfde vragen nogmaals tegenkomen. Na het beantwoorden van de vragen krijg je je resultaat te zien. Je ziet ook welke vragen je goed en welke vragen je fout hebt beantwoord. Bij iedere vraag vind je onder [Meer info]-knop een link naar een item uit de Kennisbank. Met behulp van die informatie kun je opzoeken wat het goede antwoord op de vraag is. Thematoets: Krachten der aarde Pagina 52

54 Afsluiting thema Krachten der aarde Je hebt alle opdrachten van het thema Krachten der aarde gemaakt. Tijd voor de afsluiting. Je gaat met z'n tweeën een online krant maken. In de krant komen artikelen, foto's, schema's, tijdlijnen, enzovoorts. Alles wat in de krant komt heeft te maken met het thema. Natuurlijk kunnen jullie gebruik maken van de eindproducten die jullie al gemaakt hebben, maar jullie kunnen ook nieuwe producten maken. De krant maak je op de site: Op de site wordt uitgelegd hoe je een goede krant maakt. Beoordeling De digitale krant wordt beoordeeld door je docent. Je krijgt een goede beoordeling als: Inhoud : de krant minimaal vijf producten (artikelen, stips, fotocollages, etc) bevat. Inhoud : de producten in de krant over de onderwerpen uit de opdrachten gaan. Netheid : er aandacht is besteed aan de opmaak/lay-out van de krant. Taal : de teksten niet te veel taalfouten bevatten. Pagina 53

55 Verderkijker Krachten der aarde Verderkijker Aan het eind van dit thema vind je de 'verderkijker'. De verderkijker biedt een selectie bij het thema passende fragmenten uit het archief van Beeld en Geluid. Voor thema Krachten der aarde zijn tien fragmenten geselecteerd. Om de Teleblik fragmenten te kunnen bekijken moet je ingelogd zijn op teleblik. Voor meer informatie over het inloggen ga naar: teleblik.nl/faq/hoe-krijg-ik-toegang-tot-teleblik Let op: Om een video af te sluiten, moet je eerst op stop drukken en dan pas de popup wegklikken.? 1 Plaattektoniek Verschillende aardbevingen uit de geschiedenis in japan komen ter sprake. Bij Japan komen verschillende platen bij elkaar. Plaattektoniek - 1 Aardplaten schuiven uit elkaar op IJsland. Plaattektoniek Aardbevingen Bevingen en tsunami in Japan. Aardbevingen - 1 Beelden van een bewegende winkel tijdens aardbeving en uitleg over spanningsopbouw die tot een aardbeving leidt bij breuklijnen. Aardbevingen Vulkanen Bentveld bezoekt met dr. Francesca Bianco, geofysicus, de Vesuvius in Italië. Vulkanen - 1 De vulkaan Lati heeft vroeger negen maanden lang lava en gassen uitgestoten. Vulkanen - 2?4 Erosie en verwering In de Franse badplaats Menton heeft na een lange periode van droogte door een wolkbreuk een aardverschuiving plaatsgevonden. Erosie en verwering - 1 Verontreinigde, zure regens en stofdeeltjes zorgden voor verzuring van bossen en gebouwen. Erosie en verwering Tornados Op 20 mei is het dorp Moore in de Amerikaanse staat Oklahoma door een tornado voor een groot deel verwoest. Tornados - 1 Windhoos in Wijk bij Duurstede Tornados - 2 Pagina 54

56 Over dit lesmateriaal Colofon Het thema 'Krachten der aarde' is ontwikkeld door auteurs en medewerkers van StudioVO. Fair Use In de Stercollecties van StudioVO wordt gebruik gemaakt van beeld- en filmmateriaal dat beschikbaar is op internet. Bij het gebruik zijn we uitgegaan van fair use. Meer informatie: Fair use Mocht u vragen/opmerkingen hebben, neem dan contact op via de helpdesk VO-content. Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 december 2016 om 15:15 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau VWO 2; HAVO 1; VWO 1; HAVO 2; Leerinhoud en Landschappen (en menselijke activiteit); Systeem aarde; Endogene processen; doelen Werking van endogene krachten wereldwijd; Relaties tussen endogene processen; Aardrijkskunde; Werking van exogene processen; Exogene processen; Natuurrampen; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting 13 uur en 0 minuten Trefwoorden leerlijn, rearrangeerbare Gebruikte Wikiwijs Arrangementen content, VO. (2015). Aardbevingen hv hv123 content, VO. (2015). Erosie en verwering hv hv123 Pagina 55

57 content, VO. (2015). Plaattektoniek hv hv123 content, VO. (2015). Thema: Grenzen en identiteit hv Grenzen_en_identiteit hv123 content, VO. (2016). Tornado en orkaan hv hv123 content, VO. (2015). Vulkanen hv hv123 Pagina 56