Natuurverschijnselen. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Transcriptie

1 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 21 december 2018 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Aardbeving Video: Aardbeving Aardbeving - Groningen Aardbeving - Tsunami Video: Tsunami Vulkanen - 1 Vulkanen - 2 Video: vulkaanuitbarsting Orkaan Video: Orkaan Tornado Overstroming Droogte Over dit lesmateriaal Pagina 1

3 Aardbeving De aardkorst is niet één geheel, maar bestaat uit verschillende platen. Die platen bewegen ten opzichte van elkaar. Soms bewegen twee platen evenwijdig ten opzichte van elkaar. Dat langs elkaar bewegen van twee stukken aardkorst gebeurt niet geleidelijk maar in plotselinge stappen. Er ontstaat een grote spanning, die duurt totdat de platen ineens losschieten. Zo'n plotselinge stap geeft soms een enorme schokgolf: een aardbeving. Een aardbeving verspreidt zich doorgaans in een cirkelvorm. Het midden van die cirkel wordt aangeduid met epicentrum. In het epicentrum zijn de schokken het heftigst en vaak vind je rond het epicentrum de meeste verwoestingen. Het epicentrum ligt op het aardoppervlak recht boven het hypocentrum. Het hypocentrum is de plaats onder de aardkorst waar de aardbeving ontstaat. Video: Aardbeving Hoe ontstaat een aardbeving? Aardbeving - Groningen In Groningen komen steeds meer lichte aardbevingen voor. Hoe kan het dan dat de mensen in Groningen zulke schade aan hun huizen krijgen? Zijn die huizen slecht gebouwd? De schaal van Richter geeft alleen de sterkte van aan aardbeving aan en niet welk effect de aardbeving heeft. Hoe de bevingen zich uiteindelijk uiten, heeft te maken met een aantal factoren. 1. Vertraging Eén van die factoren is vertraging. De eerste jaren van gaswinning vonden er bijna geen aardbevingen plaats. Iets in de aarde zorgt ervoor dat er een vertraging zit tussen het onttrekken van gas en de bevingen. Waar die vertraging door komt is nog onduidelijk. 2. Bodem Een tweede factor die van invloed is op de manier waarop een beving zich uit, is de bodem en een bepaalde afstand. De bodem is allesbepalend voor hoe intens een aardbeving kan zijn. Is deze Pagina 2

4 bijvoorbeeld slap of rotsachtig? De Groningse bodem is slap hierdoor neemt de intensiteit van de beving toe, omdat de bodem als het ware helemaal mee zwiept in een soort golfbeweging. 3. Leeg Maar er is nog een factor die kan verklaren waarom de bevingen in Groningen steeds heftiger worden. De zandsteenlaag waar het gas in zit opgeslagen, wordt steeds verder leeggezogen waardoor er een onderdruk ontstaat die niet weg kan. Dat de aardbevingen zwaarder worden, komt dus doordat het reservoir verder leeg raakt. 4. Breuken Een ander proces dat wellicht kan verklaren waarom de aardbevingen in Groningen de laatste tijd zo vaak van zich laten horen, heeft alles te maken met breuken. Want, hoewel de belangrijkste oorzaak van de bevingen in Groningen waarschijnlijk het onttrekken van gas aan de ondergrond is, spelen ook breuken wellicht een rol in het gebied. Zie de site van de NOS voor een kaart met een goed overzicht van de epicentra van de aardbevingen in en rondom Groningen. De eerste geregistreerde aardbeving vond plaats bij Assen op 26 december 1986 en sindsdien zijn er door het KNMI in dit gebied ongeveer 1000 aardbevingen geregistreerd met een maximale magnitude van 3,6. (Bron: KNMI) Hieronder een overzicht uit begin augustus 2017 van de 15 laatste aardbevingen. Aardbeving - Tsunami Pagina 3

5 Aardbevingen worden geregistreerd met behulp van een seismograaf. De hevigheid van een aardbeving wordt gemeten op de schaal van Richter. Een aardbeving met een sterkte tot 4 op de schaal van Richter is een lichte aardbeving. Aardbevingen met een sterkte boven de 5 zijn al vrij krachtig. Een aardbeving waarvan het epicentrum in de zee ligt, wordt ook wel een zeebeving genoemd. Als een zeebeving in een korte tijd een grote hoeveelheid water verplaatst, kan er een tsunami ontstaan. Zo'n vloedgolf uit de zee overspoelt vaak zeer onverwacht de kuststrook en kan enorme schade veroorzaken. Video: Tsunami Hoe ontstaat een tsunami? Vulkanen - 1 Een vulkaan is een opening (krater) in het oppervlak van de aarde waar gesmolten gesteente (magma), gas en brokken gesteente door naar buiten komen. Een uitbarsting of eruptie is het moment waarop het materiaal door de vulkaan uitgestoten wordt. Eenmaal aan de oppervlakte stolt het magma en wordt het lava genoemd. Vulkanen worden vooral aangetroffen in gebieden waar tektonische platen aan elkaar grenzen. In 2017 hebben onderzoekers het grootste vulkanische gebied ter wereld ontdekt, onder het oppervlak van de uitgestrekte ijskap die West-Antarctica bedekt. In de regio vonden ze 91 nieuwe vulkanen, terwijl er al 47 bekend waren. De hoogste van de nieuwe vulkanen is bijna meter hoog, even hoog als de Eiger in Zwitserland. De ijslaag is 4 km dik waardoor de vulkanen niet zichtbaar zijn. Soms komt vulkanisme ook voor buiten deze grensgebieden. Bijvoorbeeld Hawaï, Yellowstone of de Canarische Eilanden. Zo'n gebied noem je een hotspot. Zie hieronder Hotspots op een wereldkaart. Pagina 4

6 1 - divergente plaatgrens; 2 - transforme plaatgrens; 3 - convergente plaatgrens; 4 - diffuse plaatgrens (orogene gordel); 5 - enkele prominente hotspots. In de buurt van vulkanen kom je soms door aardwarmte verwarmde heetwaterbronnen (geisers) tegen. Ze ontstaan daar omdat de aardkorst in de buurt van vulkanen dunner is dan op andere plaatsen. Vulkanen - 2 Vulkanen op de grens van twee oceanische platen In het midden van de Atlantische Oceaan ligt een grens van twee oceanische platen die langzaam uit elkaar drijven. Door de spleet tussen de platen kan gesmolten gesteente (magma) uit de aarde omhoog komen en is er dus sprake van vulkanische activiteit. Als de magma omhoog komt, koelt de magma af. Daardoor is op de grens van de twee platen een bergrug ontstaan. Vulkanen op de grens van een oceanische plaat en een continentale plaat Als een oceanische plaat en een continentale plaat botsen, ontstaan er vulkanen. De oceanische plaat wordt onder de continentale plaat geduwd en neemt water en brokken steen mee naar beneden. Hoe verder naar beneden, hoe heter het wordt. En uiteindelijk smelt het gesteente. Het stijgt als magma op uit de aardmantel, breekt door de aardkorst heen en wordt een vulkaan. Soms ontstaat er een hele rij vulkanen die samen een eiland vormen. Video: vulkaanuitbarsting Pagina 5

7 Waarom barst een vulkaan uit? Orkaan Als een tropische storm windkracht 12 bereikt noem je de storm een orkaan. Orkanen ontstaan boven zee, en alleen op plekken waar de watertemperatuur minstens 27 graden is. Het warme zeewater verdampt en stijgt in de warme lucht snel op. Als de lucht hoger in de atmosfeer weer afkoelt, daalt de lucht weer. Er ontstaan luchtstromen die, mede door de draaiing van de aarde, met een razende snelheid ronddraaien. Het middelpunt van de draaiing noem je het oog van de orkaan. Het orkaanseizoen begint ieder jaar in augustus en duurt tot ongeveer december. Orkanen worden soms ook cyclonen of tyfonen genoemd of in het Engels "hurricanes". Cyclonen, orkanen en tyfonen zijn allemaal benamingen voor hetzelfde. Het verschil zit hem in de plek waar ze ontstaan. Zo ontstaan cyclonen in de Indische Oceaan, tyfonen in de Stille Oceaan en orkanen, de meest bekende, in het Caribisch gebied. Orkanen kunnen door hun enorme kracht veel schade veroorzaken. Wegen en bruggen kunnen worden vernield alsof het luciferhoutjes zijn. Ook regent het ontzettend hard tijdens zo'n storm. Daardoor lopen straten onder of er ontstaan gevaarlijke modderstromen. Orkanen komen vooral voor rondom de evenaar boven de grote oceanen. Er bestaan vijf soorten orkanen: klasse 1 tot en met klasse 5. De laatste klasse is de sterkste en gevaarlijkste orkaan. Video: Orkaan Hoe ontstaat een orkaan? Tornado Pagina 6

8 Een wervelwind met zeer grote windsnelheden en een diameter van tientallen meters tot een kilometer, noem je een tornado. Een tornado is pas echt een tornado als de bovenste helft onder een flinke onweersbui hangt en het onderste gedeelte contact maakt met de grond. Verschillen tornado en orkaan Tornado's ontstaan, in tegenstelling tot orkanen, op het land en zijn moeilijk te voorspellen. Een satelliet kan een flinke onweersbui zien, maar kan geen tornado's waarnemen. Een waarschuwingssysteem voor tornado's is daarom lastig. Een waarschuwing voor een aankomende orkaan kan al wel enkele dagen voordat de orkaan aan land komt, uitgegeven worden. De levensduur van een tornado is zo'n 15 tot 20 minuten. Een orkaan kan enkele dagen actief zijn. Overstroming Als er grote hoeveelheden water uit een zee of rivier op het land komen, spreek je van een overstroming. Een ernstige overstroming wordt ook wel een watersnoodramp genoemd. In Nederland worden overstromingen vooral veroorzaakt door de Noordzee, die door storm wordt opgestuwd, waardoor dijken kunnen doorbreken. In 1953 leidde noodweer en een springvloed tot de Watersnoodramp in Zeeland. Maar ook de dijken langs rivieren zijn regelmatig doorgebroken. Extreme regenval of veel smeltwater uit de Alpen kunnen leiden tot wateroverlast langs de grote rivieren. Een andere oorzaak van een overstroming kan een zeebeving zijn. Als een zeebeving in een korte tijd een grote hoeveelheid water verplaatst, kan er een tsunami ontstaan. Zo'n vloedgolf uit de zee overspoelt vaak zeer onverwacht de kuststrook en kan enorme schade veroorzaken. Droogte Pagina 7

9 Als er gedurende een langere periode geen neerslag valt, spreek je van droogte. In Nederland is er zelden sprake van langdurige droogte. Bij zonnig weer met wind en hoge temperaturen kan er wel veel vocht verdampen, waardoor er een watertekort ontstaat, maar door kunstmatige beregening is het watertekort doorgaans goed aan te vullen. In landen die zuidelijker liggen, is er vaker sprake van droogte, met soms grote gevolgen. Watertekorten kunnen de voedselgewassen en het vee ernstige schade toebrengen en het voortbestaan van boerenbedrijven bedreigen. Als gevolg van de droogte kan de bovengrond verdrogen en vergruizen. De vegetatie kan kurkdroog worden waardoor de kans op stofvorming en natuurbranden groot is. In ontwikkelingslanden kan droogte tot grote hongersnoden leiden. Pagina 8

10 Over dit lesmateriaal Colofon Auteur VO-content Laatst gewijzigd 21 december 2018 om 15:25 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding en publicatie onder dezelfde licentie vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Eindgebruiker Moeilijkheidsgraad Trefwoorden leerling/student gemiddeld leerlijn, rearrangeerbare, rearrangeerbare leerlijn Pagina 9