Cognitieve gedragstherapie bij het chronisch vermoeidheidssyndroom en CGT bij chronische vermoeidheid na kanker

Transcriptie

1

2 Expert Centre Chronic NKCV Fatigue Cognitieve gedragstherapie bij het chronisch vermoeidheidssyndroom en CGT bij chronische vermoeidheid na kanker Prof. dr. Gijs Bleijenberg, klinisch psycholoog en hoofd NKCV UMC St Radboud Nijmeegs Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid

3 Nijmeegs Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid Nijmeegs Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid UMC St Radboud Mercator I Toernooiveld EC Nijmegen tel fax nkcv@umcn.nl

4 Expert Centre Chronic NKCV Fatigue Taken van het Nijmeegs Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid Kennis vermeerdering Kennistoepassing Kennisoverdracht

5 Informatie over het NKCV NKCV Website voor scientists: Website voor patiënten: Website voor professionals:

6 Expert Centre Chronic NKCV Fatigue Programma Wat is CVS? Is CVS een psychiatrische diagnose? Zit CVS tussen de oren? Wat is het nut van de diagnose CVS? Vicieuze cirkelgang in het contact De 3 p s Wat is CGT voor CVS? Inhoud en effect Contra-indicaties CGT Vermoeidheid na kanker: wat is bekend? CGT voor vermoeidheid na kanker Verschillen CVS en VNK Beschikbaarheid

7 Expert Centre Chronic NKCV Fatigue Wat is het chronisch vermoeidheidssyndroom?

8

9 Expert Centre Chronic Fatigue Consensusdefinitie Chronisch Vermoeidheidssyndroom (CVS) Chronisch invaliderende moeheid Langer dan 6 maanden Lichamelijk onverklaard Begeleidende symptomen spierpijn/ gewrichtspijn/ concentratie stoornissen/ geheugen problemen/ slaapstoornissen/ hoofdpijn

10 Expert Centre Chronic Fatigue Hoe vaak komt chronische vermoeidheid in Nederland voor? Gezondheidsraad CVS rapport 2005: CVS patiënten Recent onderzoek in algemene bevolking: min CVS ptn, 70% bezocht ha, 7% kreeg CVS diagnose Op grond van onderzoek onder huisartsen: Chronische vermoeidheid samenhangend met een chronische ziekte: 451 per inwoners >>> patiënten

11 Expert Centre Chronic NKCV Fatigue Is CVS een psychiatrische diagnose?

12 Proportion current psychiatric diagnoses in CFS and general population mood anxiety other one of more DSM diagnoses 5 0 CFS (n=264) general population (n=7076)

13 Estimated Marginal Means CBT for CFS current psychiatric diagnosis and effect of CBT on fatigue severity Current psychiatric diagnosis yes no 38 baseline post-test follow-up

14 Expert Centre Chronic NKCV Fatigue Zit CVS tussen de oren?

15 NKCV Een blik tussen de oren: MRI en fmri bij CVS Floris de Lange, FC Donders Centre for Cognitive Neuroimaging

16 Hersenstructuur NKCV de Lange et al., Neuroimage (2005)

17 Hersenstructuur NKCV * * de Lange et al., Neuroimage (2005)

18 NKCV

19 NKCV Er bleek een significant verband tussen toename in grijze stof en toename in snelheid van informatieverwerking

20 De diagnose CVS, maar dan? NKCV Meest gestelde vraag: Wat is de oorzaak van CVS?

21 Expert Centre Drie P s om chronische Chronic NKCV Fatigue vermoeidheid te begrijpen: Predisponerende factoren Precipiterende factoren Perpetuerende factoren vergemakkelijken het ontstaan van de vermoeidheid zijn de aanleiding tot het ontstaan van de klachten houden de klachten in stand

22 Expert Centre De 3 p- s in een model Chronic NKCV Fatigue infectie? operatie? MOEHEID cognities gedrag omgeving psychopathologie lichamelijke inactiviteit traumatische ervaringen in de jeugd persoonlijkheid?

23 Wat is het nut van het stellen van de diagnose chronisch vermoeidheidssyndroom?

24 Expert Centre Nut van het stellen van de Chronic Fatigue NKCV diagnose CVS (1) Er is een evidence-based behandeling voor CVS

25

26 Wat is cognitieve gedragstherapie (CGT)?

27 Definitie van CGT NKCV Cognitieve gedragstherapie is een psychotherapeutische methode waarbij door beïnvloeding van denken en handelen vermindering van klachten wordt nagestreefd Welk denken en handelen wordt beïnvloed is afhankelijk van de specifieke aan de aandoening gerelateerde gedachten en gedragingen Dus: CGT voor CVS = CGT voor IBS = CGT voor depressie = CGT voor VNK

28 Expert Centre CGT Chronic Fatigue NKCV Cognitieve gedragstherapie is gericht op de instandhoudende cognities en gedragingen van de te behandelen aandoening

29 een stelling De presentatie van klachten door de patiënt wordt mede bepaald door de houding van de arts mee eens / niet mee eens?

30

31 Vicieuze cirkelgang in arts-patiëntcontact klachtpresentatie uitvoeriger klachtpresentatie ongeloof van de arts patiënt ervaart onbegrip krachtiger klachtpresentatie versterkt ongeloof van arts

32 NKCV Hoe de vicieuze cirkel met CVS patiënten te voorkomen? Luisteren naar het verhaal van de patiënt Serieus nemen van de klachten Uitleg van uitlokkende en instandhoudende factoren

33

34 Expert Centre Chronic Fatigue NKCV Model van instandhoudende factoren bij CVS idee geen invloed te hebben op klachten reactie van anderen in omgeving MOEHEID er moet een lichamelijke verklaring zijn" laag niveau activiteit BEPERKINGEN DAGELIJKS LEVEN letten op lichamelijke sensaties

35 Expert Centre Doel van de behandeling Chronic Fatigue Herstel Werkhervatting Bereiken van persoonlijke doelen bijv. huishouden, sporten, winkelen, op bezoek, op vakantie Ophouden jezelf als CVS-patiënt te beschouwen

36 Expert Centre Chronic NKCV Fatigue Individuele CGT voor CVS, wat komt er aan de orde? Vermoeidheidsdiagnostiek sessies over 6 maanden plus 2 followups in volgende 6 maanden Doelen vaststellen Partner en sociale omgeving Slaap-waakritme Cognitieverandering Activiteitenregulering Werkhervatting Evaluatie: doelen, geen CVS-patiënt meer

37 Expert Centre Chronic Fatigue NKCV Twee typen patienten RELATIEF ACTIEF relatief lichamelijk actief disfunctionele cognities omtrent het niet accepteren van moeheid moeheid wordt genegeerd als signaal om te stoppen LAAG ACTIEF weinig lichamelijk actief disfunctionele cognities omtrent angst voor act. en toename klachten moeheid als signaal om te rusten, activiteit te stoppen

38 Expert Centre Start activiteitenprogramma Chronic Fatigue NKCV RELATIEF ACTIEVE CVS PATIËNT LAAG ACTIEVE CVS PATIËNT

39

40 Expert Centre Chronic Fatigue NKCV Effectiviteit van cognitieve gedragstherapie voor CVS CGT controles Sharpe, 1996 Deale, 1997 Powell, 2001 Prins, 2001 Stulemeijer, 2005

41 Expert Centre Effect van CGT voor CVS Chronic Fatigue Afhankelijk van criteria van succes: 70% bereikt herstel bij het NKCV Niet meer extreem vermoeid Zichzelf niet meer als CVS patiënt zien Werkhervatting bij wie werk hadden (nog relatie met werk); werkhervatting bij anderen lastiger te bereiken

42 met cognitieve gedragstherapie

43

44 Expert Centre Chronic Fatigue NKCV Contra-indicaties voor CGT voor CVS verwikkeld in beroepsprocedure rond CVS niet bereid of te motiveren tot behandeling voor CVS tegelijkertijd andere behandelingen voor CVS CVS is niet het belangrijkste probleem

45 Is iedere therapeut geschikt om CGT voor CVS uit te voeren?

46 Expert Centre Chronic Fatigue NKCV CGT voor CVS is niet gemakkelijk voor de therapeut Therapeuten na afloop van een effectstudie (tevoren geen klinische ervaring met CVS patiënten): CVS patiënten zijn moeilijker te behandelen dan psychiatrische patiënten 82% mee eens...of patiënten met lichamelijk onverklaarde klachten 54% mee eens

47 Expert Centre Chronic Fatigue NKCV Niet iedere therapeut die CGT in zijn pakket heeft, kan zonder meer CGT voor CVS uitvoeren Aanvullende training met supervisie is noodzakelijk

48 Expert Centre Kwaliteitsborging CGT Chronic Fatigue NKCV en beschikbaarheid Lid (of aspirant-lid) van de VGCT Training in CGT voor CVS van 30u Supervisie van behandelingen Evaluatie van elke behandeling door middel van meetinstrumenten Op grond hiervan: certificering CGT voor CVS GGNET (Oost Gelderland), GGZ-WNB, Ps Q- R dam gecertificeerd

49 Expert Centre Chronic Fatigue Cognitieve gedragstherapie bij vermoeidheid na kanker

50 NKCV V Hoeveel ziekte-vrije kankerpatiënten ervaren ernstige vermoeidheidsklachten? Hoe is het beloop van vermoeidheid na kanker?

51 NKCV % ernstig vermoeid (longitudinaal onderzoek) uitgezet tegen tijd sinds behandeling 50 % ,5 3 3,5 4, > 16 --> 24 jaar sinds behandeling

52 NKCV Hoe ernstig is het probleem? Welk effect heeft vermoeidheid op het dagelijks leven?

53 NKCV Beperkingen in het dagelijks leven (Sickness Impact Profile) 180 fatigue after treatment for breast cancer ziekte-vrije kankerptn ernstig moe slaap huish mob soc.int lopen alert werk recr P <.000

54 NKCV Beperkingen in het dagelijks leven (Sickness Impact Profile) 180 fatigue after treatment for breast cancer ziekte-vrije kankerptn ernstig moe 120 ziekte-vrije kankerptn niet moe 60 0 slaap huish mob soc.int lopen alert werk recr P <.000

55 NKCV fatigue after treatment for breast cancer Beperkingen in het dagelijks leven (Sickness Impact Profile) P <.000

56 NKCV Waar komt de moeheid vandaan? Is er een verband tussen de klachten en de voorafgaande behandeling?

57 NKCV 17 studies onderzochten relatie tussen ziektekarakteristieken en vermoeidheid geen relatie wel relatie aard diagnose 6 0 tumor grootte 2 0 tumor stadium 9 0 aantal betrokken lymfeklieren 2 0

58 NKCV relatie tussen behandelkarakteristieken en vermoeidheid geen relatie wel relatie soort behandeling 10 3 minder vermoeidheid bij een minder zware behandeling

59 gem. vermoeidheidsscore NKCV fatigue after treatment for breast cancer: follow-up Gemiddelde chronische vermoeidheids-score (over periode van 2 jaar) en verband met duur van behandeling < 1 maand 20 19,5 1-6 maanden >6 maanden 10 GLM: p<.05 0

60 NKCV NKC V % 20 Prevalentie uitgezet tegen tijd sinds behandeling (longitudinaal onderzoek) ,5 3 3,5 4, > 24 jaar sinds behandeling

61 NKCV V Samenvattend Ernstige vermoeidheid kort na behandeling voor kanker komt voor bij 20 40% 3 4 jaar na behandeling is nog enige afname mogelijk tot 20 30%, maar niet na stamceltransplantatie Vermoeidheidsklachten leiden tot ernstige beperkingen in het dagelijks leven Er is geen verband tussen het soort behandeling en de ernstige vermoeidheid, behalve: Kortdurende behandeling zonder complicaties geeft minder kans op ernstige vermoeidheid Een langdurige, intensieve behandeling, bijv. een stamceltransplantatie, geeft meer kans op ernstige vermoeidheid

62 NKCV V Waar komt de moeheid vandaan? Welke factoren houden de vermoeidheidsklachten in stand?

63 NKCV V Ontstaansfactoren en instandhoudende factoren bij vermoeidheid na kanker en/of stoma MOE Uitlokkende factoren Instandhoudende factoren kanker behandeling van kanker

64 Ontstaansfactoren en instandhoudende factoren bij vermoeidheid na kanker NKCV MOE Uitlokkende factoren Instandhoudende factoren kanker behandeling van kanker onvoldoende verwerking verhoogde angst voor recidief disfunctionele opvattingen over vermoeidheid verstoord slaap-waakritme verstoord activiteitenpatroon verminderde sociale contacten en meer behoefte aan sociale steun

65 NKCV Cognitieve gedragstherapie bij patiënten met vermoeidheid na behandeling van kanker Cognitieve gedragstherapie bij patiënten met vermoeidheid na behandeling van kanker richt zich op de instandhoudende factoren van de vermoeidheid In verband met de grote individuele verschillen in instandhoudende factoren is de therapie op de individuele patiënt toegesneden

66 NKCV Onderdelen van Cognitieve Gedragstherapie voor vermoeidheid na kanker verwerking van kanker angst voor recidief VERMOEIDHEID cognities rondom vermoeidheid slaap-waak ritme activiteiten regulatie sociale steun en interacties somatische attributies verzet klachten, beperkingen self -efficacy lichamelijke activiteit mentale activiteit sociale activiteit

67 Behandelmodule 6 Social support and social interactions NKCV Wat is het effect van deze behandeling?

68 NKCV % patiënten niet meer moe na 6 maanden (CIS-fatigue < 35) CGT voor vermoeidheid na kanker Completers 60 % CGT Wachtlijst * P < 0.001

69 mean fatigue score_cis Expert Centre Chronic Fatigue Follow-up effect of CBT on fatigue (CIS- fatigue severity) Completers CBT n=70 baseline post-treatment 1.9 years following posttreatment

70 Sickness Impact Profile Expert Centre Chronic Fatigue Follow-up effect of CBT on CBT for fatigue after cancer functional impairment (SIP 8-total) 1200 Completers CBT n= baseline post-treatment 1.9 years following posttreatment

71 NKCV Wanneer starten met CGT voor VnK? -Vermoeidheid die 3 mnd na behandeling van kanker aanwezig is, gaat niet vanzelf over Dus: - Start Cognitieve gedragstherapie voor VnK als 3 maanden na behandeling van kanker er nog ernstige vermoeidheid bestaan

72 Verschillen CVS en VNK NKCV VNK één uitlokkende factor andere in stand houdende factoren: verwerking, angst voor recidief, attributie, reactie omgeving grote individuele verschillen pijn meestal minder van belang CVS diverse uitlokkende factoren mogelijk andere in stand houdende factoren: vaker lage lich. activiteit vaker sterke som. attributie minder begrip minder grote inter individuele verschillen pijn is (bijna) altijd een belangrijke klacht

73 Vermoeidheid na kanker NKC V Op de individuele patiënt toegesneden cognitieve gedragstherapie speciaal voor vnk is een effectieve interventie voor ziektevrije kankerpatiënten met blijvende vermoeidheidsklachten CGT voor VnK is behalve bij het NKCV beschikbaar in ziekenhuizen in Zwolle, Ede en Eindhoven

74 Nijmeegs Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid Nijmeegs Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid UMC St Radboud Mercator I Toernooiveld EC Nijmegen tel fax nkcv@umcn.nl