Rapporteurs: ing. L.J.A.R. van der Klugt en ir. Th.J. van den Boom, TNO Bouw, Rijswijk. Opmaak: Plaatwerk Rotterdam. Copyright SBR, Rotterdam

Transcriptie

1

2 Rapprteurs: ing. L.J.A.R. van der Klugt en ir. Th.J. van den Bm, TNO Buw, Rijswijk Opmaak: Plaatwerk Rtterdam Cpyright SBR, Rtterdam

3 I stichting buwresearch Tegels p gevels, ' Rtterdam, maart 1998 Cpyright SBR, Rtterdam

4 1:: la... 'iii 'Ë CJ 'ij > 'ij Delstelling Stichting Buwresearch Stichting Buwresearch (SBR) verleent de buwnijverheid hulp bij het vrkmen en het plssen van knelpunten bij tepassing van nieuwe inzichten en ntwikkelingen gericht p verbetering van kwaliteit, prductiviteit, arbeidsmstandigheden en zrg vr de werkgelegenheid. Belangrijke delstellingen zijn: Het verzamelen van knelpunten en het waarnemen van relevante ntwikkelingen vr de buwnijverheid. Het stimuleren van de cördinatie van de prgrammering van nderzek. Het leiding geven aan nderzekprjecten, Het verspreiden en uitdragen van de resultaten naar alle geledingen van de bedrijfstak. De Stichting en degenen die aan dit prduct hebben meegewerkt hebben een z grt mgelijke zrgvuldigheid betracht bij het verwerken - naar de laatste inzichtenvan de pgenmen gegevens. De mgelijkheid dat zich desndanks tch njuistheden en/ f nvlkmenheden kunnen vrden, kan niet wrden uitgeslten, De gebruiker van het prduct aanvaardt daarvr het risic. De Stichting sluit, mede ten beheve van degenen die aan dit prduct hebben meegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit vr schade die mcht vrtvleien uit het gebruik van infrmatie uit dit Stichting Buwresearch Alle rechten vrbehuden. Niets uit deze uitgave mag wrden verveelvudigd, pgeslagen in een geautmatiseerd gegevensbestand, getransfrmeerd tt sftware, f penbaar gemaakt, in enige vrm f p enige wijze, hetzij elektrnisch, mechanisch, dr ftkpieën, pname f enige andere manier, znder vrafgaande schriftelijke testemming van de uitgever. Vr zver het maken van kpieën uit deze uitgave is tegestaan p grnd van artikel16b Auteurswet 1912 in verbinding met het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvr wettelijk verschuldigde vergedingen te vlden aan de Stichting Reprrecht (Pstbus 882, 1180 AW Amstelveen). Vr het vernemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in blemlezingen, readers en andere cmpilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient u zich te richten tt: Stichting Buwresearch, Pstbus 1819, 3000 BV Rtterdam. N part f this bk may be reprduced in any frm by print, phtprint, micrfilm, stred in a database r retrieval system, r any ther means withut written permis sin frm the Stichting Buwresearch. Cpyright SBR, Rtterdam

5 Inhudspgave Vrwrd Inleiding Ondergrnd 2. Afwerking met tegels 3. Aanbrengen van tegels 4. Detailleren 5. Uitvering 6. Praktijknderzek 7. Labratriumnderzek 8. Samenvatting, cnclusies en aanbevelingen Literatuur Tabellen stichting buwresearch Cpyright SBR, Rtterdam 3

6 t! 'iij,!! C.J UI "ij > c:n UI "ij c:n 4 Cpyright SBR, Rtterdam stichting buwresearch

7 Vrwrd De eisen die wij aan gevels stellen nemen te in die zin dat naast het technisch resultaat k het esthetisch uiterlijk een belangrijkere rl gaat spelen. Deze twee fenmenen staan echter p gespannen vet met elkaar. De beheerder van het buwwerk zekt naar het evenwicht tussen investering- en explitatieksten terwijl de beleving van het gebuw niet zijn uit te drukken in een cijfermatige benadering. Tegels, p al dan niet geïsleerde gevels, wrden gelijk andere buwmaterialen sterk thermisch maar k mechanisch belast. Vr het verkrijgen van meer duidelijkheid werd er dr TNO Buw nderzek in-situ maar k in het labratrium uitgeverd. De uitvering lag in handen van twee TNO-medewerkers te weten de heer ing. L.J.A.R. van der Klugt, als deskundige p het gebied van keramische buwmaterialen, en de heer ir. Th.J. van den Bm, als deskundige p het gebied van lijmen en kitten. Discussies tijdens de vergadering van de begeleidingscmmissie en gesprekken met individuele leden leverden waardevlle gegevens p die verwerkt zijn in het cmmissierapprt dat nu vr u ligt. Dit nderzek is financieel mede mgelijk gemaakt dr de vlgende bedrijven: Bedrijfschap STS; Afbuwbedrijf te Werden urcl B.v. te Wrmerveer Gail-Inax AG te Haarlem Granl Hlland v..f. te Alphen aid Rijn Istn B.V. te Haaksbergen Kninklijke Msa B.V. te Maastricht Schönx/Akz Nbel te Amstelveen Spadn Agenturen B.V. te Warmnd Zwaan B.V. te Lisse De cmmissie was samengesteld uit de nderstaande persnen die p persnlijke titel deelnamen aan het tt stand kmen van dit cmmissierapprt. Dat betekent dat nadrukkelijk wrdt pgemerkt dat de rganisatie f het bedrijf waarte zij behren ver de inhud van het cmmissierapprt niet kan wrden aangesprken. H.P. Burger, Bedrijfschap STS; Afbuwbedrijf te Werden, vrzitter J. Akemann, Striktherm B.V. te Raamsdnkerveer, crrespnderend lid P. Bakker I Tegelhandel- en tegelzetbedrijf Venhuizen, te Venhuizen L.G.J. van den Berg, ARWO B.v. te Heemstede R. van Bxtel, LS te 's-herthgenbsch ing. J.c. van s, Stichting Buwresearch te Rtterdam, prjectmanager J.W. Klsters, M.A.C. Klsters B.V. te Meerkerk K. Ptjans, Schönx GmbHI Akz Nbel te Rsendahl (D) J.P.J. Rs, Zwaan B.V. te Lisse U.A. Spadn, Spadn Agenturen te Warmnd, crrespnderend lid T. Sterkenburg, Master Builders PCI B.V. te Osterhut, crrespnderend lid F. Terwindt, BKB, B.V. Kwaliteitsverklaringen Buw te Rtterdam P. Trmp, Granl Hlland v..f. te Alphen aid Rijn A. Verhijde, urcl te Wrmerveer C. Weerts, Kninklijke Msa B.V. te Maastricht H.P. Wehnes, Gail lnax AG te Haarlem, crrespnderend lid H.J. Wielens, Istn B.V. te Haaksbergen, crrespnderend lid stichting buwresearch Cpyright SBR, Rtterdam 5

8 1:: al.. 'iij 'Ë CJ 'ii > 'ii Inleiding In tenemende mate wrden gevels vrzien van een tegelafwerking. Ok de inmiddels in ns land ingeburgerde buitengevelislatiesystemen wrden steeds vaker, tenminste p beganegrndniveau, met tegels afgewerkt in plaats van met een sierpleister, Om ged en duurzaam functinerend buitentegelwerk te realiseren met vanzelfsprekend met verschillende zaken rekening wrden gehuden. Daarbij den zich nder meer de vlgende vragen vr: Aan welke eisen meten tegels vr buitentepassing vlden en maakt het verschil f de tegels p een steenachtige f p een islerende ndergrnd wrden tegepast? Verdienen geglazuurde f juist ngeglazuurde tegels de vrkeur? He grt en dik mgen f meten tegels bij de verschillende tepassingen zijn? He meten die tegels aangebracht en gevegd wrden? Zijn dilataties ndig en he meten die dan aangebracht wrden m schade aan de betegeling f zelfs aan de ndergrnd te vrkmen? Bij deze gevelrenvatie nderging het wijkgedeelte waarte de betreffende wngebuwen behnlen als het ware een facelift. Ieder gebuw kreeg een eigen, dr een kunstenaar ntwrpen kleurstelling. 'Uitschulpen', een typisch vrstschadebeeld van geglazuurde tegels. Deze schadevrm is nafhankelijk van de aard van de ndergrnd. De witte kringen zijn het begin van het uitvallen van een stukje glazuur met een aanklevend stukje van het tegellichaam. TNO Buw bracht bij Stichting Buwresearch nder de aandacht dat er bij een aantal tepassingen in buitensituaties vrstschade aan de tegels ptrad. Daarbij werd erp gewezen dat die tegels steeds aan urpese nrmen vldeden, inclusief de urpese vrstbestandheidsnrm. Ok werd pgemerkt dat het hier een schadevrm betreft die de indruk geeft dat die te maken heeft met gewijzigde prductietechnlgie. Tegelleveranciers suggereerden dat de tepassing van tegels p een warmte-islerende tussenlaag nredelijk hge eisen aan de vrstbestandheid van de tegels zu stellen. Stichting Buwresearch breidde het dr TNO Buw vrgestelde nderzek uit met zaken als die welke hiervr werden aangestipt. Het del werd zdende het vergaren van infrmatie p grnd waarvan aanbevelingen zuden kunnen wrden gedaan met betrekking tt de tepassing van tegels p gevels. Het nderzek bestnd uit het vergaren van kennis bij betrkkenen, uit inspecties aan uitgeverde en ng in uitvering zijnde prjecten, alsmede uit riënterend labratriumnderzek. Bij de inspecties ging het m zwel nieuwbuw als renvatiewerk, gekzen uit prjecten die dr de cmmissieleden werden genemd. Die cmmissieleden brachten k een belangrijk deel van de bestaande praktijkkennis in. De nderzekers brachten nder meer kennis in die zij eerder pdeden bij nderzek aan tegelschadegevallen en nderzek met betrekking tt het ntwikkelen van gevelislatiesystemen. Omdat het aanbrengen van tegelwerk p gevelislatiesystemen ten tijde van het nderzek tamelijk actueel was en k mdat in het verleden meer aandacht is besteed aan tegelwerk p steenachtige ndergrnd, zijn er meer prjecten geïnspecteerd waarbij gevelislatie werd aangebracht dan waarbij tegels p een steenachtige ndergrnd zijn gelijmd. In het bijznder werd gezcht naar prjecten waarbij dezelfde tegels zwel p steenachtige als p warmte-islerende ndergrnd waren aangebracht. 6 Cpyright SBR, Rtterdam stichting buwresearch

9 1. Ondergrnd Bij een te betegelen gevel, f algemener gesteld bij aanbrengen van tegels p pgaand werk, kan het gaan m een steenachtige ndergrnd als metselwerk f betn. Het is echter k mgelijk tegels aan te brengen p een warmte-islerende laag die p z'n steenachtige ndergrnd is aangebracht. Dan is er sprake van een gevelislatiesysteem. Steenachtige ndergrnden Bij een z ruwe ndergrnd als metselwerk ligt het vr de hand de tegels aan te brengen met behulp van zetspecie. Steeds vaker wrdt echter de vrkeur gegeven aan lijmen. Daarte dient metselwerk eerst te wrden beraapt. Betn zal in het algemeen vlak geneg zijn m er de tegels direct p te kunnen lijmen. Gevelislatiesystemen Onder gevelislatiesystemen wrden in het kader van dit cmmissierapprt die islatiesystemen verstaan die aan de buitenzijde van een buwwerk wrden aangebracht. en belangrijk argument vr het tepassen van gevelislatie is dat het aanbrengen van thermische islatie aan de buitenzijde van een buwwerk buwfysisch gezien de beste plssing is. Gevelislatiesystemen wrden veel tegepast bij renvatie, maar k bij nieuwbuwprjecten wrdt meer en meer naar deze systemen gegrepen. In dat geval wrdt de gevel in het algemeen massief uitgeverd; in betn f in kalkzandsteen. Sms met er aan een bestaande gevel zveel gebeuren m die weer een gede verschijningsvrm te geven dat het gedkper is het geheel van een gevelislatiesysteem te vrzien. Bij samentrekking van gebuwen f bij aanbuw biedt het tepassen van gevelislatie met de daarbij mgelijke (kleurige) afwerking in de vrm van stukadrswerk f betegeling een gede mgelijkheid de afznderlijke gebuwdelen tt een architectnische eenheid te maken. Bij een gevelislatiesysteem wrden islatieplaten p de ndergrnd bevestigd met een cementgebnden, kunsthars-gemdificeerde lijm. Sms wrden de islatieplaten k ng mechanisch verankerd. De islatieplaten bestaan uit plystyreenschuim (PS), waarbij wrden nderscheiden geëxpandeerd (PS) en geëxtrudeerd plystyreenschuim (XPS). Verder wrden tegepast cellulair Dr middel van betegeling werd bij aanbuwen bijveging van een aantal lsse eenheden een fraai geheel gemaakt. glas en minerale-wlplaat. Bij geëxpandeerd PS gaat het m aan elkaar gekitte blletjes. Dit materiaal neemt -afhankelijk van de dichtheid van het materiaal- meer f minder water p. Bij geëxtrudeerd PS gaat het m een geslten-cellig materiaal dat is vervaardigd met behulp van een strengpers (extruder). Dit materiaal is er k in verschillende dichtheden en neemt nauwelijks tt geen water p. Op de islatieplaten wrdt een afwerklaag aangebracht bestaande uit een wapeningslaag en een laag die dient ter verfraaiing van het systeem. De wapeningslaag bestaat uit een minerale pleister p basis van cement f cement en kalk waaraan ter wille van de verwerkbaarheid, hechting en lagere elasticiteitsmdulus, stichting buwresearch Cpyright SBR, Rtterdam 7

10 't CD 'iii.!!! CJ 'ij > CD 'ij kunsthars is tegevegd. In die laag wrdt ter vermindering van de kans p scheurvrming een kunsthars-gecat glasweefsel ingebed. De wapeningslaag is nadrukkelijk niet bedeld als uitvlaklaag. Als de steenachtige ndergrnd niet vlak geneg is, dan dient die te wrden uitgevlakt vrdat de islatieplaten wrden aangebracht. In het geval de islatieplaten k mechanisch aan de ndergrnd wrden bevestigd, wrdt het weefsel in het algemeen ver de verankering aangebracht. Daarmee wrdt gemakkelijker een vlak geheel verkregen. Op de weefsellaag kmt veelal een vrstrijklaag en daarp de uiteindelijke afwerking: meestal een sierpleister, sms tegels. Onderscheiden wrden minerale en kunsthars-gebnden pleisters. Vr meer infrmatie, zie literatuur [1,2,3]. Uit de aard van het materiaal biedt een afwerking met sierpleister minder weerstand tegen mechanische belasting zals schuren, stten en baldadigheid dan een traditineel gevelmateriaal als metselwerk. Verwijdering van bekladdingen leidt nvermijdelijk tt lichte vlekken al was het maar dat de pleister daarmee plaatselijk k van vuil wrdt ntdaan. Vanwege de zwakte van het materiaal kmen straalmethden in principe niet in aanmerking vr het verwijderen van bekladdingen. Bij kunstharsgebnden pleister det zich bvendien het prbleem vr dat de kunsthars gemakkelijk kan wrden aangetast dr plsmiddel hudende verfafbijtmiddelen. Daarbij bestaat zelfs kans dat het plsmiddel dr de pleister dringt en de achterliggende plystyreenschuimplaat aantast. Waar bekladdingen kunnen wrden verwacht, dienen gepleisterde afwerkingen dan k van een anti-bekladdingcating te wrden vrzien die gede reinigbaarheid znder schade mgelijk maakt. Uitgebreide infrmatie ver anti-bekladdingmiddelen is te vinden in literatuur [4]. 8 Cpyright SBR, Rtterdam stichting buwresearch