Voorwoord 4. Voorwoord en leeswijzer 4 Voorwoord 4 Leeswijzer 6. Hoofdlijnen 7

Transcriptie

1

2 Inhoudsopgave Voorwoord 4 Voorwoord en leeswijzer 4 Voorwoord 4 Leeswijzer 6 Hoofdlijnen 7 Financiële hoofdlijnen 7 Rekeningresultaat Uitgangssituatie Eerste bestuursrapportage 2018 / kadernota Financieel meerjarenperspectief Ontwikkelingen taakstellingen 10 Gesloten systeem sociaal domein 11 Ontwikkeling financiële positie 12 Ontwikkelingen financiële positie 12 Programma 14 Programma's 15 Bestuur en dienstverlening 16 Wonen 21 Leven 27 Paragrafen 33 Lokale heffingen 34 Lokale lastendruk 34 Aanpassing tarieven 34 Weerstandsvermogen en risicobeheersing 35 Omschrijving 35 Onderhoud kapitaalgoederen 36 Omschrijving 36 Beheren op Niveau / riolering / afval 36 Overig 36 Rapport Rekenkamer 37 Financiering 38 Omschrijving 38 Bedrijfsvoering 39 Algemeen 39 Taakstelling bedrijfsvoering 39 2

3 Loonkosten 39 Verbonden partijen 40 Omschrijving 40 Ontwikkelingen 40 Grondbeleid & Uitvoeringsprogramma Structuurvisie Plus 42 Omschrijving 42 Algemene ontwikkelingen 42 Wonen 42 Werken 43 Risico's 43 Uitvoeringsprogramma Structuurvisie Plus 44 Bijlagen 45 Investeringen 47 Kredieten 47 Investeringsruimte Subsidies 48 Subsidies 48 Financiële positie 49 Financiële positie reserves en voorzieningen 49 Inleiding 49 Samenvatting 49 Totaal reserves Totaal voorzieningen Stille reserves 83 3

4 Voorwoord Voorwoord en leeswijzer Voorwoord Graag bieden wij u de kadernota aan. We verwerkten hierin ook de eerste bestuursrapportage Het vorige college heeft de kadernota voorbereid. Ons nieuwe college stelde het document vast. Dit markeert het begin van een nieuwe bestuursperiode in Etten-Leur. Zoals te verwachten bij aanvang van een nieuwe raadsperiode is de kadernota beleidsarm. Het nieuwe beleidskader voor de komende vier jaar bieden we tegelijk met deze kadernota aan. Dit beleidskader is gebaseerd op het raadsprogramma. Hierin liggen de ambities van de nieuwe gemeenteraad vast. Er valt nog voldoende te zeggen over de kadernota zoals deze er nu ligt. Financiële positie onder druk In de begroting 2018 was er een negatief saldo in 2018 van bijna 2,2 miljoen en in 2019 van Na het verwerken van de wijzigingen van deze kadernota is het tekort in deze jaren verder opgelopen. In 2020 staat nu nog een tekort van bijna ; de jaren 2021 en 2022 zijn weer positief. Ondanks het feit dat we met elkaar bij de begroting deze ontwikkeling aan zagen komen, maken deze cijfers duidelijk dat de financiële positie van Etten-Leur onder druk staat. Wij zullen de komende jaren scherp moeten sturen om de Etten-Leurse ambities te realiseren binnen het financiële kader. De ingezette lijn om deze ambities samen met al onze partners op te pakken vraagt nog een extra impuls. Hoewel deze kadernota beleidsarm is, zijn er zaken die van invloed zijn op de budgetten. In dit voorwoord lichten wij een aantal van deze wijzigingen in de bestuursrapportage en de kadernota toe. Taakstellingen: schone lei voor nieuw college De afgelopen jaren hebben we afgesproken om besparingen te realiseren op bepaalde budgetten en onderwerpen (taakstellingen). Een groot deel van deze taakstellingen realiseerden we door andere manieren van werken in te voeren, door te bezuinigen en door te zorgen voor extra inkomsten. Een aantal taakstellingen blijkt echter niet te realiseren. Daarom kiezen we ervoor om deze nu af te boeken. We vinden het niet gepast om deze - niet realistische - taakstellingen over te dragen aan een nieuw college. Dit geldt voor het resterende deel van de taakstelling op bedrijfsvoering, die tot en met 2018 ruimschoots behaald is. En voor de taakstelling in het sociaal domein voor de extra uitstroom participatiewet. In deze kadernota namen we hierover uitgebreide informatie op. 4

5 Personele uitbreidingen: de basis moet gegarandeerd zijn Het tekort van 2019 is verder toegenomen door onder andere de behoefte aan extra capaciteit. Deze personele uitbreidingen zijn hard nodig om de basis op orde te brengen of te houden en de continuïteit in het sociaal domein te behouden. Een deel van deze capaciteit is nodig voor applicatiebeheer en informatiebeveiliging. Dit vraagt steeds meer aandacht en specifieke deskundigheid. Een ander deel is voor het sociaal domein. Hier zetten we tijdelijke dienstverbanden om in structurele uitbreiding. Dit doen we omdat inmiddels duidelijk is wat nodig is voor de Wmo en Jeugdzorg en omdat we dit ook nodig hebben voor de uitvoering van deze taken voor de gemeente Zundert. We brachten de tijdelijke kosten ten laste van de reserve sociaal domein. Nu komen de kosten van structurele capaciteit voor rekening van de reguliere personeelsbegroting. De uitdagingen op het gebied van afval en de vraag naar kennis van waterbeheer en riolering leiden tot het voorstel om op deze vakgebieden capaciteit aan te trekken. Deze personele uitbreidingen verrekenen we in de tarieven. Naast deze wijzigingen die invloed hebben op het financiële perspectief zijn er nog twee zaken die we hier graag toelichten, namelijk de reserve Sociaal domein en de beschikbaarheid van middelen vanuit het Interbestuurlijk programma. Reserve Sociaal domein Op basis van de laatst bekende gegevens is de reserve Sociaal domein in 2019 negatief. We onttrokken de afgelopen jaren meer uit de reserve dan dat we hebben kunnen storten. De uitgaven in het sociaal domein blijken hoger dan we hebben ingeschat. Het is zeker goed geweest om met de reserve en het gesloten systeem te werken. Daarmee konden we de nieuwe taken op een gecontroleerde wijze opstarten. Het is aan het nieuwe college hoe we in de toekomst om moeten gaan met de reserve en het gesloten systeem. Inzet middelen Interbestuurlijk Programma Het Rijk stelde geld beschikbaar voor het Interbestuurlijk Programma van het nieuwe kabinet. De onderwerpen in dit programma zijn op hoofdlijnen beschreven, maar nog niet helemaal uitgekristalliseerd. Een deel van de onderwerpen waarbij inzet van de gemeenten wordt verwacht komt overeen met onze eigen bestuurlijke opgaven. Het is niet ondenkbaar dat het Rijk via dit programma extra inspanning vraagt van gemeenten. De ruimte die in 2020 en 2021 is ontstaan, hebben we hier dan voor nodig. We volgen de opzet en de nadere uitwerking van dit programma op de voet. Het college van burgemeester en wethouders 5

6 Leeswijzer In deze kadernota schetsen wij op hoofdlijnen de beleidsmatige en financiële kaders voor de begroting 2019 en de meerjarenraming Heeft u vragen over de kadernota, neemt u dan contact op met onze medewerkers van team Financiën. Zij helpen u graag! Financiële verantwoording We verantwoorden onze financiële cijfers op hoofdlijnen. Dat betekent dat we alleen afwijkingen van of hoger ten opzichte van de gewijzigde begroting toelichten. Bij de toelichting op het financiële resultaat zijn voordelen als een positief bedrag opgenomen en nadelen als een negatief bedrag. Als extra verduidelijking, geven we dit ook met een V(oordeel) of N(adeel) aan. In de post 'overig' nemen we één of meerdere afwijkingen mee die elk afzonderlijk kleiner zijn dan Afronding We ronden de bedragen in de kadernota af op Het kan zijn dat er in één overzicht of tussen overzichten afrondingsverschillen zijn. 6

7 Hoofdlijnen Financiële hoofdlijnen Rekeningresultaat 2017 Het jaar 2017 sluiten we af met een negatief resultaat van Bij de tweede bestuursrapportage 2017 gingen we nog uit van een tekort van Een toelichting op het resultaat 2017 leest u in de jaarstukken De jaarstukken 2017 worden samen met deze kadernota door de gemeenteraad vastgesteld. Uitgangssituatie Op 6 november 2017 stelde de gemeenteraad de programmabegroting 2018 vast. De gemeenteraad heeft ook kennis genomen van de meerjarenraming (bedragen x 1.000) Begroting 2018 en meerjarenraming Aanpassing indexeringen Doorrekening jaar Startpositie Aanpassing indexeringen Voor de jaren actualiseerden we diverse indexeringspercentages. Deze indexeringspercentages sluiten aan bij onafhankelijke bronnen. De gebruikte uitgangspunten leest u hier. Doorrekenen jaar 2022 We maakten de berekening voor het jaar Door de aanpassing van de indexeringen en het aanmaken van het jaar 2022 ontstaat de startpositie voor het meerjarenperspectief

8 Eerste bestuursrapportage 2018 / kadernota De peildatum voor de eerste bestuursrapportage is 1 mei In de productbladen nemen we de beleidsmatige en financiële ontwikkelingen per product op die op 1 mei 2018 bekend waren en van invloed zijn op de uitvoering van de programmabegroting Deze productbladen zijn bij de begroting 2018 vastgesteld en vindt u terug bij de programma's Bestuur en dienstverlening, Wonen en Leven. In onderstaand overzicht leest u de grootste wijzigingen. Een uitgebreidere toelichting op de mutaties vindt u terug in de programma's Bestuur en dienstverlening, Wonen en Leven. (bedragen x 1.000) Programma 1. Bestuur en dienstverlening Algemene uitkering Dekking reserve sociaal domein (personeelslasten) Stelpost indexering Gemeenschappelijke Regelingen Personele uitbreidingen (4 FTE) Taakstelling Publiekszaken Taakstelling bedrijfsvoering Inzet middelen Interbestuurlijk programma Overig Wonen Veiligheidsregio Snippergroen Verkoop grond Personele uitbreiding afval en riool (2 FTE) Verhoging tarieven afval en riolering Omgevingswet Duurzaamheidsprogramma Overig Leven Subsidie Nieuwe Nobelaer GGD Wmo, werkbegroting Jeugd, BUIG-budget, Werkplein Dekking reserve sociaal domein Taakstelling BUIG Personele uitbreidingen (5,3 FTE) Algemene uitkering Overig Totaal alle wijzigingen

9 Financieel meerjarenperspectief De mutaties van de eerste bestuursrapportage 2018 en de kadernota leiden tot het volgende meerjarenperspectief (bedragen x 1.000) Startpositie Wijzigingen Saldo na 1e bestuursrapportage kadernota De wijzigingen vanuit de eerste bestuursrapportage leiden in 2018 tot een tekort van 3 miljoen. Bij de begroting was dit tekort nog 2,2 miljoen. De ervaring leert dat de eerste bestuurrapportage ieder jaar een tekort oplevert. De verwachting is dan ook dat dit tekort in de loop van het jaar kleiner wordt. Op dit moment stellen we geen aanvullende maatregelen voor. De redenen hiervoor zijn: het is lastig om gedurende het jaar beleid aan te passen om dit tekort te verkleinen; we wachten de ontwikkelingen van de verschillende circulaires af; de algemene reserve is voldoende om een mogelijk tekort op te vangen In de jaren 2019 en 2020 is sprake van een tekort. In 2021 en 2022 is er een overschot. Onzekerheden De ontwikkeling van het gemeentefonds is een onzekere factor die van invloed is op het financieel meerjarenperspectief. Het geld dat we van het nieuwe kabinet ontvingen voor het Interbestuurlijk programma (IBP) verwerkten we in het saldo. De positieve saldi van de jaren 2021 en 2022 kunnen nodig zijn voor de verdere invulling van het Interbestuurlijk programma. Het is daarom onzeker of dit geld ingezet kan worden voor extra ambities. 9

10 Ontwikkelingen taakstellingen Om een sluitende begroting te presenteren namen we bij de begroting 2018 diverse taakstellingen (dat betekent te realiseren besparingen ) op. In het onderstaande overzicht vindt u de stand van zaken bij het opstellen van de kadernota. (bedragen x 1.000) Programma 1 Bestuur en dienstverlening Programma 2 Wonen Programma 3 Leven / sociaal domein Programma 3 Leven / overig Totaal taakstellingen De mutaties uit de eerste bestuursrapportage 2018 en de kadernota zijn: (bedragen x 1.000) Programma 1 Bestuur en dienstverlening Programma 2 Wonen Programma 3 Leven / sociaal domein Programma 3 Leven / overig Totaal taakstellingen Na de verwerking van de mutaties van de eerste bestuursrapportage 2018 en de kadernota is de stand van zaken van de nog te realiseren taakstellingen als volgt: (bedragen x 1.000) Programma 1 Bestuur en dienstverlening Programma 2 Wonen Programma 3 Leven / sociaal domein Programma 3 Leven / overig Totaal taakstellingen

11 Gesloten systeem sociaal domein In de kadernota 2016 sprak de gemeenteraad af dat het sociaal domein financieel een gesloten systeem is. Reden hiervoor is dat er op de budgetten van de nieuwe taken (drie decentralisaties) forse kortingen plaatsvonden. Door het vormen van een reserve kunnen deze tekorten tijdelijk opgevangen worden. Positieve en negatieve resultaten verrekenen we met deze reserve. Binnen het gesloten systeem vallen alle taken en voorzieningen in het kader van de Participatiewet, minimabeleid, Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) en Jeugdzorg. Omdat we vanaf 2015 niet wisten wat de exact benodigde capaciteit voor jeugdzorg en Wmo moest zijn, namen we de eerste jaren vaak personeel aan op basis van tweejarige contracten. De tijdelijke dienstverbanden brachten we in 2015 en 2016 ten laste van de reserve sociaal domein. Deze tijdelijke dienstverbanden maakten we na deze twee jaar structureel. In 2017 brachten we deze kosten ten laste van het personeelsbudget. Vanaf 2018 doen we dit structureel. Ook hebben we met de gemeente Zundert een dienstverleningsovereenkomst om de Wmo en Jeugdzorg en andere onderdelen voor de gemeente Zundert uit te voeren. Hierdoor is ons werkgebied uitgebreid met inwoners. Dit vraagt om een andere omvang van de formatie. Hieronder vindt u het verloop van de reserve Sociaal domein. De mutaties uit de eerste bestuursrapportage 2018 en de mutaties uit de kadernota 2019 nemen we hierin op. Uit dit overzicht blijkt dat we de afgelopen jaren meer uit de reserve hebben moeten onttrekken dan dat we hebben kunnen storten. Naast de productkosten betalen we de uitvoeringskosten van het sociaal domein uit de reguliere begroting. Totaal zijn de uitgaven sociaal domein hoger dan we hebben begroot. We zullen de komende periode keuzes moeten maken over het al dan niet handhaven van het gesloten systeem en de reserve Sociaal domein, maar ook inhoudelijke afwegingen moeten maken. (bedragen x 1.000) Stand 1 januari Stortingen Onttrekkingen Stand 31 december

12 Ontwikkeling financiële positie Ontwikkelingen financiële positie Op basis van de geactualiseerde meerjarenbegroting bij deze kadernota brengen we de financiële positie van reserves en voorzieningen en het verloop voor de komende jaren in beeld. Het overzicht van alle reserves en voorzieningen vindt u bij de gedetailleerde financiële positie. Hieronder geven we in grafieken het verloop voor de verschillende soorten reserves en voorzieningen weer. Hierdoor ontstaat een beeld van de ontwikkeling van de financiële positie van de gemeente Etten-Leur in de komende jaren. Reserves Reserves behoren tot het eigen vermogen en zijn in principe vrij inzetbaar. Aan sommige reserves ligt een bestemming ten grondslag. Deze zijn dus niet vrij inzetbaar. De algemene reserves zijn vrij om in te zetten. Het totaalbedrag aan reserves is per 31 december ,7 miljoen. Hiervan behoort ongeveer 11,2 miljoen tot de algemene reserves. Voor 2018 en volgende jaren zijn claims op deze algemene reserves opgenomen zodat het werkelijke vrije deel ongeveer 7,7 miljoen bedraagt. Mutaties reserves In de volgende overzichten geven we de mutaties weer in de reserves, zoals we deze in de eerste bestuursrapportage 2017 en kadernota verwerkten. Stortingen (bedragen x 1.000) Reserve landschapsbeheer - beleid Reserve sociaal domein Onttrekkingen (bedragen x 1.000) Algemene risico reserve Reserve Optimalisatie bedrijfsvoering Reserve automatisering Reserve elektronische dienstverlening Reserve sociaal domein Reserve Structuurvisie Plus Grondbedrijf

13 Weerstandsratio De weerstandsratio namen we op in de jaarrekening over 2017 en bedraagt 2,3. De bovenstaande mutaties in de algemene reserves namen we hierin niet op. Bij het opstellen van de begroting 2019 actualiseren we het risicoprofiel, inclusief de besluitvorming uit deze kadernota. Voorzieningen Voorzieningen behoren tot het vreemd vermogen en zijn nodig om uitgaven in de toekomst te kunnen doen. De belangrijkste voorzieningen zijn de onderhoudsvoorzieningen (bijvoorbeeld Beheren op Niveau). De voorzieningen kunnen alleen voor een ander doel worden ingezet als het beleid wordt aangepast (bijvoorbeeld een lager kwaliteitsniveau van Beheren op Niveau). 13

14 Programma 14

15 Programma's 15

16 Bestuur en dienstverlening Ontwikkelingen eerste bestuursrapportage 2018 Uitvoering Wat is de stand van zaken bij de productdoelstellingen? Volgens plan Niet geheel behaald 1e berap 2e berap jaar Niet behaald Dit programma bevat 44 productdoelstellingen. Hiervan verlopen er 43 volgens plan. We verwachten dat we 1 doelstelling dit jaar niet geheel halen. De afwijkingen lichten we in het bijlagenboek bij de betreffende producten toe. De financiële ontwikkelingen van de tweede bestuurrapportage nemen we op bij de begroting Wat willen we bereiken? De vijf O s (Onze inwoners, maatschappelijke Organisaties, Ondernemers, Onderwijs en andere Overheden) hebben vertrouwen in de gemeente. Wanneer vertrouwen? Afspraken nakomen Betrekken wanneer je nodig bent Geeft antwoord Transparantie Openheid Doen wat je zegt en wat van je wordt verwacht Tijdigheid Geld wordt goed besteed Ruimte voor initiatieven Doelstellingen op programmaniveau In Etten-Leur is ruimte voor initiatieven: taken worden op een volwaardige en gelijkwaardige wijze uitgevoerd door de vijf O s, uitgaande van de eigen verantwoordelijkheid. De gemeente betrekt de vijf O s bij en informeert de vijf O s over de voorbereiding, vaststelling en uitvoering van beleid. De dienstverlening aan de vijf O s is tijds- en plaatsonafhankelijk, uitstekend en transparant. Digitaal waar mogelijk, fysiek contact waar nodig. 16

17 Samenwerking levert voordelen op voor de kwaliteit en/of middelen. Geld wordt goed besteed: De meerjarenraming is structureel sluitend. Er is een goede balans tussen prijs (lokale lasten) en het kwaliteitsniveau (voorzieningenniveau diverse beleidsvelden). Verbonden partijen Binnen programma 1 werkt Etten-Leur samen met de volgende verbonden partijen: Gemeenschappelijke Regeling Regio West-Brabant (RWB); N.V. Rewin (Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Rewin West-Brabant); Gemeenschappelijke Regeling Belastingsamenwerking West-Brabant (BWB); Gemeenschappelijke Regeling West-Brabants Archief (WBA); N.V. Bank Nederlandse Gemeenten (BNG); Gemeenschappelijke Regeling ICT West-Brabant-West; Stichting Inkoopbureau West-Brabant. Meer informatie vindt u in de paragraaf verbonden partijen. Welke effectindicatoren hanteren we hierbij? Effectindicator Realisatie 2017 Begroting Gemeenten Etten- Leur Landelijk inwoners Percentage van de inwoners dat veel - heel veel vertrouwen 38% 33% 34% 44% 45% 46% 47% 47% heeft over de wijze waarop de gemeente wordt bestuurd. 1 Het gemiddelde rapportcijfer dat inwoners geven voor de samenwerking met inwoners en organisaties en de mate waarin zij worden betrokken bij de totstandkoming en uitvoering van beleid. 2 6,2 6,1 6,2 6,5 6,5 6,5 6,5 6,5 Algemeen oordeel van de inwoners over de individuele 7,8 7,8-7,8 7,9 7,9 8,0 8,0 dienstverlening. 3 De plaats op de ranglijst gemeentelijke woonlasten in West Minimaal Brabant. 4 plaats 5 Minimaal plaats 5 Minimaal plaats 5 Minimaal plaats 5 Minimaal plaats 5 1 Bron: WaarStaatJeGemeente.nl -> dashboard Etten-Leur -> Burgerpeiling -> Benchmark data -> Inhoud: Instrumenten: Burgerpeiling: Relatie inwoner-gemeente: vertrouwen manier waarop de gemeente wordt bestuurd 2 Bron: WaarStaatJeGemeente.nl -> dashboard Etten-Leur -> Burgerpeiling -> Samenwerking met inwoners. Bij de deelnemende gemeenten WaarStaatJeGemeente.nl was in 2014 en 2015 de hoogste score 6,5 3 Bron: Dashboard Dienstverlening -voorheen Benchmark Publiekszaken- / rapportcijfer 1-10 / het cijfer betreft het gemiddelde van de scores in het Dashboard Dienstverlening op tevredenheid balie, telefoon en digitaal. 4 Bron: COELO Atlas (Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden) Beleidskader We investeren in de relatie met onze partners en zijn zelf een betrouwbare partner. Spreken is zilver, luisteren is goud. Etten-Leur is een krachtige entiteit in de regio en heeft regie op samenwerking. Dienstverlening digitaal waar het kan, persoonlijk waar het moet. Persoonlijk betekent met menselijke maat en gastheerschap. 17

18 Bij de producten nemen we de activiteiten voor 2018 op. Afwijkingen van beleidskader/collegewerkprogramma Taxatie woningen op basis van gebruiksoppervlakte De Waarderingskamer wil dat, binnen een overgangstermijn van vijf jaar, alle gemeenten en uitvoeringsorganisaties de woningen verplicht gaan taxeren op basis van gebruiksoppervlakte. De belangrijkste reden hiervoor is, dat dit beter aansluit bij de markt. De uitvoering hiervan betekent onder andere dat de gebruiksoppervlakte opgenomen moet worden in de WOZ (Waardering onroerende zaken) objectregistratie. De gebruiksoppervlakte dient voldoende nauwkeurig en betrouwbaar te zijn en moet uitgesplitst worden naar WOZ onderdelen. In de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) kan dit nog niet helemaal, maar het moet wel mogelijk worden. De Belastingsamenwerking West-Brabant (BWB) komt in 2018 met een plan van aanpak. Hiermee ontstaat er inzicht in het noodzakelijke budget en de benodigde tijdsbesteding. Telefooncentrale We besteden de nieuwe telefooncentrale regionaal aan. De ingebruikname van de nieuwe telefooncentrale staat gepland voor Voor de nieuwe telefooncentrale is nog geen budget gereserveerd. De exacte omvang van de kosten (incidenteel en structureel) zijn nog niet bekend. Kantoorautomatisering en beveiliging mobiele apparaten Om digitaal en tijd-, plaats- en apparaatonafhankelijk te werken is nieuwe kantoorautomatisering nodig. Ook is het noodzakelijk om mobiele apparaten op afstand te kunnen beveiligen. We onderzoeken de omvang en de kosten van dit project. Klimaatbeheersing en aanpassingen stadskantoor We ronden op dit moment de ontwerpen voor de verschillende aanbestedingstrajecten af. Door gestegen bouwkosten en de krapte op de aanbestedingsmarkt voor installatietechnische projecten vallen de kosten mogelijk hoger uit. Als dat het geval is, informeren we de gemeenteraad hierover. Financiële ontwikkelingen (bedragen x 1.000) Saldo programma conform startpositie Wijzigingen 1e bestuursrapportage Kosten referendum Formatie Griffie Afschrijvingen Ambitie dienstverlening Algemene Uitkering Leantraject APV Reserve optimalisatie bedrijfsvoering Ambitie dienstverlening Reserve ambitie dienstverlening Kosten ICT Reserve automatisering Actualisatie DVO Zundert

19 (bedragen x 1.000) Dekking reserve Sociaal domein (personeellasten) 10. Applicatiebeheerder informatiebeveiliging en privacy (1 fte) 11. Applicatiebeheerder (1,5 fte) Contractmanagement (1 fte) Reserve Optimalisatie bedrijfsvoering Werkplekbeleid (0,5 fte) Communicatieadviseur (1 fte) Stelpost indexeringen gemeenschappelijke regelingen 16. Inzet middelen Interbestuurlijk programma (IBP) 17. Taakstelling publiekszaken Taakstelling bedrijfsvoering Overig Totaal wijzigingen Saldo programma na berap-kadernota Toelichting financiële ontwikkelingen Onderwerp Toelichting 1. Kosten referendum Het in maart gehouden referendum planden wij niet in het jaar De extra kosten worden gecompenseerd door een hogere algemene uitkering. 2. Formatie Griffie Door diverse ontwikkelingen die ook gevolgen hebben voor de gemeenteraad is er extra ondersteuningsbehoefte bij de griffie. 3. Afschrijvingen Ambitie Het kabinet stopte in 2017 de operatie Basisregistratie Personen (BRP). Hierdoor voerden we de geplande dienstverlening werkzaamheden niet uit. We blijven werken met het huidige BRP-systeem. Door landelijke ontwikkelingen is de invoering van electronische identiteit (eid) vertraagd. Hierdoor zijn de afschijvingslasten in 2018 lager. 4. Algemene Uitkering We actualiseerden de maatstaven en verwerkten de maartcirculaire. Hierin verwerkte het ministerie de (financiële) gevolgen van het Regeerakkoord en de financiële afspraken vanuit het Interbestuurlijk programma (IBP). Deze circulaire is ter voorbereiding van de voorjaarsbesluitvorming bij het Rijk. In de meicirculaire 2018 worden gemeenten hierover geïnformeerd. 5. Leantraject APV Voor de verdere uitvoering van het Leantraject APV (Algemeen Plaatselijke Verordening) is tijdelijke urenuitbreiding nodig. 5. Reserve optimalisatie De extra kosten verrekenen we met de reserve optimalisatie bedrijfsvoering. bedrijfsvoering 6. Ambitie dienstverlening In 2018 en de jaren daarna voeren we diverse nieuwe e-diensten burgerzaken in. Ook digitaliseren we vanaf 2018 de invoering van zakelijk parkeren. We geven de komende jaren een impuls aan de digitale dienstverlening voor ondernemers. 6. Reserve ambitie De kosten van Ambitie Dienstverlening verrekenen we met de reserve. dienstverlening 7. Kosten ICT De huidige ICT infrastructuur van Etten-Leur is sterk verouderd. De nieuwe infrastructuur besteden we regionaal aan. De implementatie staat gepland voor medio Tot die tijd lopen we nog risico s en kan de continuïteit van de bedrijfsvoering en de dienstverlening in gevaar komen. Er zijn investeringen nodig om de risico s de komende jaren te verkleinen. Ook loopt het project virtualisatie wat ervoor zorgt dat we tijd-, plaats- en plaatsformonafhankelijk kunnen gaan werken. Het vervangen van hardware sluit daarnaast goed aan bij het project onze nieuwe werkomgeving, waarin we bezig zijn met het vormgeven van de nieuwe werkomgeving voor onze medewerkers. 7. Reserve automatisering De ICT-kosten verrekenen we met de reserve. 8. Actualisatie DVO Zundert We actualiseerden de DVO (dienstverleningsovereenkomst) met Zundert. 9. Dekking reserve Sociaal domein Een gedeelte van (structurele) personeelslasten verrekenden we met de reserve Sociaal Domein. Dit is (personeellasten) onwenselijk. Deze personeelskosten komen nu voor rekening van de reguliere personeelsbegroting. 10. Applicatiebeheerder Om te voldoen aan de AVG (Algemene verordening gegevensbescherming) is er structueel inzet nodig. informatiebeveiliging en privacy (1 Deze persoon beheert het ISMS (information Security Management System) en onze privacytool. Dit fte) kwaliteitssysteem borgt de processen rondom informatiebeveiliging en privacy. 19

20 Onderwerp Toelichting 11. Applicatiebeheerder (1,5 fte) Door de toenemende digitalisering in de dienstverlening en de bedrijfsvoering zijn extra applicatiebeheerders nodig. 12. Contractmanagement (1 fte) Integrale aansturing en beheer van alle contracten is nog onvoldoende georganiseerd. Professioneel contractmanagement is noodzakelijk voor goed opdrachtgeverschap, betere afstemming tussen vraag en aanbod en risicobeheersing. 12. Reserve Optimalisatie De kosten voor het contractmanagement verrekenen we met de reserve optimalisatie bedrijfsvoering. bedrijfsvoering 13. Werkplekbeleid (0,5 fte) In het kader van het werkplekbeleid is er voor inzet en gebruik van digitale en electronische hulpmiddelen steeds beleidsadviserende en ondersteunende inzet nodig. Medewerkers die overgegaan zijn naar ICT West-Brabant West deden deze werkzaamheden. 14. Communicatieadviseur (1 fte) De medewerkers van de gemeente doen hun uiterste best om zo goed mogelijk invulling te geven aan de communicatie naar onze inwoners. Om onze collega s blijvend te helpen, het juiste moment te vinden, de goede boodschap te formuleren, klantgericht te schrijven en op de hoogte te houden van de relevante ontwikkelingen, is een extra communicatieadviseur nodig. Etten-Leur beschikt momenteel over één communicatiemedewerker per inwoners. Uit een benchmark (2017) blijkt dat andere gemeenten één communicatiemedewerker inzetten voor tot inwoners. De hoge werkdruk heeft als gevolg dat het ziekteverzuim bij communicatie in 2018 is opgelopen naar 7%. 15. Stelpost indexeringen Van een groot aantal gemeenschappelijke regelingen is de begroting ontvangen en verwerkt in deze gemeenschappelijke regelingen kadernota. Hierdoor kan de stelpost die we daar voor opgenomen hadden verlaagd worden. 16. Inzet middelen In de raadsbrief van 18 april 2018 informeerden wij de raad over de verwerking van de maartcirculaire Interbestuurlijk programma (IBP) Wij stelden toen voor om de financiële gevolgen van de uitwerkingen van de maatregelen uit het Regeerakkoord en het IBP op te vangen door middel van de vorming van een reservering in de begroting. Het college heeft inmiddels andere inzichten gekregen en verwacht dat het huidige beleid grotendeels aansluit bij het IBP. De volledige reservering voor het IBP brengen we daarom toch volledig ten gunste van de begrotingssaldi. 17. Taakstelling publiekszaken Het is niet mogelijk deze taakstelling te realiseren, we boeken de taakstelling af. De medewerkers zetten we in om de nieuwe taken uit te voeren. Enkele voorbeelden hiervan zijn: bestrijding identiteitsfraude, digitale identiteit en landelijke aanpak adreskwaliteit. 18. Taakstelling bedrijfsvoering Bij de begroting 2016 spraken we af besparingen te realiseren op de bedrijfsvoering van in 2016, oplopend tot in 2017, in 2018 en in Vanaf 2016 zijn we hiermee serieus aan de slag gegaan. De taakstellingen voor de jaren 2016 t/m 2018 hebben we ruimschoots gerealiseerd. Om het bestaande beleid tegen de minimaal gewenste kwaliteitsnormen uit te voeren, is verdere besparing echter niet mogelijk. Daarom doen we in deze kadernota dan ook voorstellen voor personeelsuitbreiding. Van de taakstelling van voor 2019 hebben we ruim gerealiseerd. Het restant boeken we af. 19. Overig Overig. 20

21 Wonen Ontwikkelingen eerste bestuursrapportage 2018 Uitvoering Wat is de stand van zaken bij de productdoelstellingen? Volgens plan Niet geheel behaald 1e berap 2e berap jaar Niet behaald Dit programma bevat 107 productdoelstellingen. Hiervan verlopen er 92 volgens plan. We verwachten dat we 15 doelstellingen dit jaar niet geheel halen. De afwijkingen lichten we in het bijlagenboek bij de betreffende producten toe. De financiële ontwikkelingen van de tweede bestuurrapportage nemen we op bij de begroting. Wat willen we bereiken? In Etten-Leur is het prettig wonen, werken en leven. Wat is prettig werken en leven? Veilig Schoon en duurzaam Voorzieningen Bereikbaarheid Fijne buurt Groen Comfort Doelstellingen op programmaniveau Etten-Leur is veilig, heel, schoon, groen en alles is goed bereikbaar en toegankelijk. Etten-Leur biedt een gevarieerd, duurzaam en vraaggericht aanbod aan woningen en voorzieningen binnen bestaand stedelijk gebied. Verbonden partijen Binnen programma 2 werkt Etten-Leur samen met de volgende verbonden partijen: Gemeenschappelijke Regeling Veiligheidsregio Midden en West-Brabant; Gemeenschappelijke Regeling Nazorg Gesloten Stortplaatsen Bavel-Dorst en Zevenbergen; 21

22 Gemeenschappelijke Regeling Omgevingsdienst Midden- en West-Brabant (OMWB); N.V. Brabant Water. Meer informatie vindt u in de paragraaf verbonden partijen. Welke effectindicatoren hanteren we hierbij? Effectindicator Realisatie 2017 Begroting Etten- Landelijk Gemeenten Leur inwoners Score van het oordeel van inwoners over hun woon- en 7,97 7,93 7,79 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 leefomgeving. 1 Score voor verbondenheid met de buurt 2 7,43 7,43 7,02 7,4 7,4 7,4 7,4 7,4 Score van het oordeel van inwoners over sociale veiligheid in 6,32 6,32 6,59 6,3 6,4 6,4 6,5 6,5 de buurt 3 Stand van zaken duurzaamheid (Balans economie, ecologie en p.m. p.m. p.m. p.m. p.m. welbevinden) People - Planet - Profit. 4 1 Bron: WaarStaatJeGemeente.nl -> dashboard Etten-Leur -> Burgerpeiling -> Buurt als leefomgeving 2 Bron: WaarStaatJeGemeente.nl -> dashboard Etten-Leur -> Burgerpeiling -> Leefomgeving -> Gebondenheid aan de buurt 3 Bron: WaarStaatJeGemeente.nl -> dashboard Etten-Leur -> Burgerpeiling -> Leefomgeving -> Sociale veiligheid 4 Bron: WaarStaatJeGemeente.nl -> dashboard Etten-Leur -> Energie en Klimaat -> Duurzaamheidsscore Beleidskader We bouwen voor de vraag en bevorderen duurzaamheid. Burgers voelen zich veilig in hun buurt. Economie, ecologie en algemeen welbevinden zijn in balans. Je komt vlot en veilig van de ene naar de andere plek. Het openbaar gebied is toegankelijk en schoon. De kwaliteit van het groen wordt alleen behouden door meer inzet van bewoners en bedrijven. Geen vervuiling of schade door water. We scheiden ons afval en dragen samen zorg voor minder zwerfafval. Minder gemeentelijk vastgoed, kostprijsdekkende huur en meer samenwerken. Bij de producten nemen we de activiteiten voor 2018 op. Afwijkingen van beleidskader/collegewerkprogramma Duurzaamheidsagenda 2050 In 2050 is Nederland duurzaam: energieneutraal, klimaatbestendig en circulair (hergebruik van afvalstoffen als grondstof). Op landelijk niveau werken partijen aan een gezamenlijke duurzaamheidsagenda. De VNG inventariseert wat dit voor gemeenten gaat betekenen. Gemeenten krijgen in elk geval een prominente rol bij de uitvoering. Om deze rol goed op te pakken, hebben we voor een lange periode geld nodig om de veranderingsprocessen te begeleiden en te stimuleren. In 2018 werken we lokaal aan een Routekaart klimaatneutrale gemeente (deze kaart vormt een belangrijke bouwsteen voor de Omgevingsvisie). Voor het opstellen van deze routekaart vragen we via de eerste bestuursrapportage een bedrag van Voor 2019 reserveren we , voor en vanaf 2021 structureel voor het begeleiden en stimuleren van projecten. Dit bedrag loopt per jaarop. Afhankelijk van de 22

23 uitkomst van landelijke afspraken en de routekaart komen we bij de Kadernota met aanvullende voorstellen. De kosten voor begeleiding staan los van noodzakelijke investeringen in bijvoorbeeld gemeentelijk vastgoed, scholen, openbare ruimte, wagenpark en afvalinzameling. De duurzaamheidsagenda heeft op veel onderdelen van de begroting effect. Vanaf 2020 gaan we daarmee rekening houden. Verbeteren biodiversiteit Een duurzaam Nederland is mede gebaseerd op een florerend ecosysteem. Dit vraagt om bescherming van planten- en diersoorten (biodiversiteit). Deze zorgplicht geldt voor iedereen. De gemeente heeft hierin ook een rol. In de Milieuvisie formuleerden we als doel om een duidelijke toename van kenmerkende planten- en diersoorten te bevorderen. We moeten dan wel beschikken over een inventarisatie van beschermde soorten. Afgelopen jaar stelde de woningcorporatie Alwel voor om voor het stedelijk gebied samen een inventarisatie op te stellen, een zogeheten soortenmanagementplan. Dit plan gaat verder dan een inventarisatie. Het bevat ook aanbevelingen over het beschermen van voldoende leefgebied. Het voordeel van dit plan is dat binnen een tijdsbestek van een jaar een totaal beeld voor het stedelijk gebied wordt bereikt. Zo voorkomen we afzonderlijke onderzoeken op projectniveau (bijvoorbeeld bij renovatieplannen voor woningen). En besparen we kosten. Na aftrek van de bijdrage van Alwel resteert een bedrag van Het plan stellen we in 2019 op. Invoeren Omgevingswet Op 1 januari 2021 treedt de Omgevingswet in werking. De nieuwe wet maakt het omgevingsrecht eenvoudiger en toegankelijker voor inwoners, ondernemers en overheden. De wet gaat onder andere uit van een andere manier van werken bij overheden. Gemeenten, provincies en waterschappen krijgen tot 2029 de tijd om stapsgewijs, gefaseerd en beheerst aan de nieuwe regelgeving te voldoen. Vanaf 2021 handelen zij wel nieuwe initiatieven volgens de nieuwe wet af. Daarnaast beschikken zij over een basisvariant voor de informatievoorziening. Het Rijk betaalt de kosten voor het opzetten van deze voorziening. Gemeenten betalen hieraan mee. Verder zijn zij verantwoordelijk voor de eigen invoeringskosten (zoals het opstellen van de verplichte documenten, het volgen van opleidingen, organisatie- en cultuurveranderingstrajecten en aansluiting van de eigen digitale voorziening op de landelijke informatievoorziening). Voor de invoering van de Omgevingswet staat in de lopende begroting ongeveer In het investeringsplan is gereserveerd. We beloofden om bij de Kadernota een meerjarenraming te presenteren. Dit is niet mogelijk. We beschikken nog niet over de juiste informatie. VNG en Deloitte ontwikkelden een financieel model. Dit model is gebaseerd op kengetallen. Een doorrekening naar lokaal niveau is nodig. We verwachten daarover pas eind dit jaar te beschikken. Voor 2019 nemen we voorlopig op. En voor aansluitende jaren houden we rekening met een opbouwend bedrag. Vanaf 2021 benutten we hiervoor het bedrag voor herziening van bestemmingsplannen ( ). Dit bedrag valt dan vrij. Bij de Kadernota komen we met een onderbouwde meerjarenbegroting. 23

24 Personeel grondbedrijf Etten-Leur voert een actief grondbeleid. Als gemeente pakken we zelf veel projecten op. We zijn verantwoordelijk voor de grondexploitatie. Momenteel is één medewerker hiermee belast. Dit is niet toereikend om alle projecten goed te begeleiden en de verplichte planning en controldocumenten op te stellen. We huren hiervoor nu extern personeel in. Willen we onze ambitie voor de komende periode van vier jaar halen dan is een structurele uitbreiding van de capaciteit met ongeveer 750 uur per jaar nodig. Deze capaciteit zetten we vooral in op de piekmomenten (maanden oktober t/m april). Het benodigde budget kan ten laste komen van de (rendabele) projecten van het grondbedrijf. Personeel vergunningverlening bouwen We huren een bouwplantoetser in. Nu de economie aantrekt, willen we hiervoor iemand in vaste dienst aannemen. De kosten verdienen we via leges terug. Tot op heden waren we terughoudend met het aantrekken van een vaste kracht. We hielden rekening met het vervallen van taken door de invoering van de Wet private kwaliteitswaarborging. De invoering van deze wet is uitgesteld. Een extra vaste medewerker stelt ons ook in staat om in De6 verband (samenwerking Etten-Leur met vijf buurgemeenten) als centrumgemeente beter aan omringende gemeenten diensten te verlenen. Personeel afvalinzameling Het gescheiden inzamelen van afval gericht op hergebruik als grondstof sluit aan bij de doelstelling van een circulaire economie (hergebruik van grondstoffen). Voor onder andere het begeleiden van projecten en het verwerken van gegevens in een digitaal beheerssysteem maken we nu gebruik van tijdelijke inhuur. Dit werk is niet van tijdelijke aard. Daarnaast verwachten we dat aanpassing van beleid aan landelijke regels extra werk met zich meebrengt. Om de taken op het gebied van afval goed op te pakken willen we een extra medewerker afval aantrekken. De kosten nemen we mee in het tarief voor de afvalstoffenheffing Personeel riolering De vraagstukkken op het gebied van waterbeheer en riolering zijn steeds complexer. We denken daarbij aan de maatregelen om Etten-Leur klimaatbestendig te maken (extra opvang hevige regenval, aanpassen capaciteit riolering, minder verharding in de openbare ruimten en op particuliere terreinen). Een succesvolle aanpak vraagt om meer samenwerking met de partners (waaronder waterschap, bedrijven en particulieren). Voor een goede aanpak ontbreekt de vakkennis en de tijd. Daarnaast is er onvoldoende tijd om de vele projecten in het openbaar gebied tot uitvoering te brengen. Een uitbreiding van de formatie is gewenst. De kosten nemen we mee in het tarief voor de rioolheffing Financiële ontwikkelingen (bedragen x 1.000) Saldo programma conform startpositie

25 (bedragen x 1.000) Wijzigingen 1e bestuursrapportage Veiligheidsregio Afschrijving klimaatinstallatie Algemene risicoreserve Afschrijving investering gemeentelijke gebouwen gebouwen 3. Algemene risicoreserve Afschrijving en rente projecten riolering Voorziening riolering Snippergroen Bouwen Extra tijdelijk personeel Grondbedrijf Grondbedrijf, reserves Duurzaamheid (klimaat) OMWB Verkoop grond Riolering (1 FTE) Rioolrechten Afval (1 FTE) Afvalstoffenheffing Omgevingswet Bestemmingsplannen Duurzaamheidsprogramma Natuurbescherming Overig Totaal wijzigingen Saldo programma na berap-kadernota

26 Toelichting financiële ontwikkelingen Onderwerp Toelichting 1. Veiligheidsregio Het saldo van de Veiligheidsregio over 2017 was positief. We hebben daardoor een voordeel van Vanaf 2019 houden we rekening met een hogere bijdrage. Dit is een gevolg van de wijziging in het beleid (goedgekeurd door het Algemeen bestuur op 1 februari 2018) en stijgende lonen en prijzen in de komende jaren. 2. Afschrijving klimaatinstallatie Een deel van de werkzaamheden aan de klimaatinstallatie van de brede scholen Het Voortouw en De Pijler voeren we in 2018 uit. 2. Algemene risicoreserve De kosten voor deze werkzaamheden betalen wij uit de reserve. 3. Afschrijving investering We willen gemeentelijke gebouwen energiezuiniger en beter toegankelijk en bruikbaar maken voor gemeentelijke gebouwen mensen met een beperking. Vanwege capaciteitsgebrek verwachten we niet alle voor 2018 geplande gebouwen werkzaamheden uit te voeren. We hebben daardoor een lagere afschrijving. 3. Algemene risicoreserve Deze lagere afschrijving verrekenen we met de algemene risicoreserve. 4. Afschrijving en rente projecten In 2018 voeren we minder werk uit dan gepland. We kunnen volstaan met een lagere afschrijving en riolering hebben minder rentelasten. 4. Voorziening riolering Dit voordeel storten we in de voorziening riolering. 5. Snippergroen In 2018 verwachten we meer opbrengsten uit verkoop van snippergroen. 6. Bouwen Het positief economische klimaat leidt tot meer aanvragen voor omgevingsvergunning bouwen en wijziging van bestemmingsplannen. In 2018 verwachten we extra inkomsten uit leges. 6. Extra tijdelijk personeel Hieruit betalen we de inhuur van een bouwplantoetser, een junior juridisch medewerker vergunningen en een junior medewerker planologie. Met de vaste medewerkers kunnen we het aantal aanvragen niet aan. 7. Grondbedrijf Vanuit het Grondbedrijf verleenden we een bijdrage aan de kosten voor reconstructie van de Lange Brugstraat. 7. Grondbedrijf, reserves De bijdrage voor de reconstructie onttrekken we aan de reserves van het Grondbedrijf. 8. Duurzaamheid (klimaat) Een extern bureau krijgt opdracht om een plan van aanpak op te stellen voor het energieneutraal en klimaatbestendig maken van de gemeente, de zogeheten Routekaart Klimaatneutrale Gemeente. We hebben onvoldoende budget om hiervoor opdracht te verstrekken. 9. OMWB Over het jaar 2017 verwachten we een teruggave van de Omgevingsdienst Midden en West Brabant. Een deel daarvan zetten we in voor het opstellen van de routekaart. 10. Verkoop grond We verkochten een perceel grond naast de voormalige gymzaal aan de Vondellaan. 11. Riolering (1 FTE) De vraagstukken op het gebied van waterbeheer en riolering vragen om extra vakkennis en capaciteit. Vanaf 2019 willen we hiervoor een extra medewerker aantrekken. 11. Rioolrechten De kosten voor deze medewerker brengen we ten laste van de tarieven en/of voorziening riolering. 12. Afval (1 FTE) De landelijke doelen op het gebied van de afvalinzameling (onderdeel van de circulaire economie) leidt tot meer werk. Om dit werk goed op te pakken, huren we nu personeel voor 28 uur in. Vanaf 2019 willen we een vaste medewerker aantrekken. 12. Afvalstoffenheffing De kosten voor deze medewerker brengen we ten laste van de tarieven en/of voorziening afval. 13. Omgevingswet In 2021 treedt de Omgevingswet in werking. Voor een soepele invoering en uitvoering van deze wet vragen we extra geld. 14. Bestemmingsplannen Vanaf 2021 vervalt het budget voor herziening bestemmingsplannen. 15. Duurzaamheidsprogramma Vooruitlopend op de Routekaart Klimaatneutrale Gemeente vragen we vanaf 2019 jaarlijks een bedrag voor het begeleiden en stimuleren van projecten. 16. Natuurbescherming In 2019 inventariseren we samen met wooncorporatie Alwel (beschermde) planten en dieren in stedelijk gebied. Deze aanpak voorkomt extra kosten voor onderzoek bij individuele projecten. Partijen delen de kosten. 17. Overig Overig. 26

27 Leven Ontwikkelingen eerste bestuursrapportage 2018 Uitvoering Wat is de stand van zaken bij de productdoelstellingen? Volgens plan Niet geheel behaald 1e berap 2e berap jaar Niet behaald Dit programma bevat 94 productdoelstellingen. Hiervan verlopen er 91 volgens plan. We verwachten dat we 3 doelstellingen dit jaar niet geheel halen. De afwijkingen lichten we in het bijlagenboek bij de betreffende producten toe. De financiële ontwikkelingen van de tweede bestuurrapportage nemen we op bij de begroting. Wat willen we bereiken? In Etten-Leur kan iedereen meedoen en voorzien in de kosten van levensonderhoud. Wat houdt het in dat iedereen mee kan doen? Vrije keuze Iedereen is welkom Vraaggericht aanbod Geen drempels Hulp en ondersteuning Voldoende en toegankelijk aanbod van voorzieningen Sociale contacten Wat houdt het in om te kunnen voorzien in de kosten van levensonderhoud? Werk Eigen inkomen Inkomensvoorziening indien nodig Werkgelegenheid Doelstellingen op programmaniveau De gemeente sluit aan op wat inwoners werkelijk nodig hebben om deel te kunnen (blijven) nemen aan de samenleving. 27

28 De gemeente creëert in samenwerking met de O s (Onze inwoners, maatschappelijke Organisaties, Ondernemers, Onderwijs en andere Overheden) de basisvoorwaarden om naar vermogen mee te kunnen doen in de samenleving. De gemeente faciliteert in samenwerking met de O s een voldoende en toegankelijk aanbod van voorzieningen. De gemeente heeft zorg voor verenigingen en organisaties waarbij de inzet van vrijwilligers essentieel is. Iedereen die op arbeid is aangewezen om te voorzien in de kosten van levensonderhoud participeert naar vermogen op de arbeidsmarkt. Iedereen die niet kan voorzien in een eigen inkomen, kan aanspraak maken op een inkomensvoorziening. Iedereen die aanspraak maakt op een inkomensvoorziening levert naar vermogen een bijdrage aan de samenleving. De gemeente voorkomt dat inwoners onder de armoedegrens leven. Verbonden partijen Aan de realisatie van onderstaande doelstellingen van programma 3: de gemeente creëert in samenwerking met de O s de basisvoorwaarden om naar vermogen mee te kunnen doen in de samenleving; iedereen die op arbeid is aangewezen om te voorzien in de kosten van levensonderhoud participeert naar vermogen op de arbeidsmarkt; iedereen die niet kan voorzien in een eigen inkomen, kan aanspraak maken op een inkomensvoorziening; iedereen die aanspraak maakt op een inkomensvoorziening levert naar vermogen een bijdrage aan de samenleving; de gemeente voorkomt dat inwoners onder de armoedegrens leven werkt Etten-Leur samen met de volgende verbonden partijen: Gemeenschappelijke Regeling schoolverzuim en Voortijdig Schoolverlaten regio West-Brabant; Gemeenschappelijke Regeling Gemeentelijke Gezondheidsdienst (GGD) West Brabant; Gemeenschappelijke Regeling Regionale Ambulancevoorziening Brabant Midden-West-Noord (RAV); Gemeenschappelijke Regeling Werkvoorzieningschap West Noord-Brabant (WVS); Gemeenschappelijke Regeling Intergemeentelijke Sociale Dienst Werkplein Hart van West- Brabant. Meer informatie vindt u in de paragraaf verbonden partijen. 28