altitude Jaarverslag 2015

Transcriptie

1 Gaining altitude Jaarverslag 2015

2 Inleiding 1 Voorwoord 2 Johan Decuyper, Gedelegeerd Bestuurder 2 Renaud Lorand, Voorzitter van de Raad van Bestuur 4 Activiteitenverslag Feiten & cijfers Missie, Visie, Strategie 9 Inhoud Prestaties Naar alsmaar meer efficiëntie 11 Bewegingen - Groei voor het 2 e opeenvolgende jaar 12 Interview - Léon Verhallen, Brussels Airport 14 Veiligheid - De veiligheid garanderen 15 Interview - Aliénor de Vareilles en Etienne Paquay, Belgocontrol 18 Capaciteit - En-routevertraging beïnvloed door stroom onderbreking van 27 mei 19 Interview - Youcha Mackelbert, Belgocontrol 22 Milieu - Duurzame efficiëntie 23 Interview - Pieter Steurbaut en Michaël Sanczuk, Brussels Airlines 26 Kostenefficiëntie : Ambitieus heffingenplan 27 Strategie Op naar een nieuw Belgocontrol 30 Jaarverslag Corporate Governance 42 Beheersverslag van de Raad van Bestuur 46 Verslag van het College van Commissarissen 52 Jaarrekening Glossarium 62

3 Belgocontrol is een autonoom overheidsbedrijf dat in 1998 werd opgericht met als belangrijkste missie de veiligheid te waarborgen van de luchtvaartnavigatie en dus ook van de passagiers en de overvlogen bevolking in het burgerlijke luchtruim waarvoor België verantwoordelijk is. Belgocontrol koppelt zijn opdracht van openbare dienst aan de hoge kwaliteit van zijn prestaties door kostenbeheersing, optimalisatie van de capaciteit, de vlotte doorstroming en de stiptheid van het luchtverkeer en duurzame ontwikkeling van de luchtvaart. De activiteitenzone van Belgocontrol is één van de meest complexe luchtruimen van Europa en strekt zich uit van de grond de controle van de bewegingen op de luchthavens van Brussel-Nationaal, Antwerpen, Charleroi, Luik en Oostende tot op vliegniveau 245 of ± meter boven België en tussen vliegniveaus 145/165 en 245 voor het Groothertogdom Luxemburg. De sectoren boven het vliegniveau 245 vallen onder de bevoegdheid van het EUROCONTROLluchtverkeersleidingscentrum in Maastricht (Nederland), waaraan België het beheer van het luchtverkeer in dit hogere luchtruim overgedragen heeft. Belgocontrol biedt tal van andere diensten aan die onontbeerlijk zijn voor het waarborgen van een veilig luchtverkeer zoals het verlenen van precieze en betrouwbare in real time luchtvaart- en meteorologische informatie. Het bedrijf is tevens verantwoordelijk voor het beheer van de infrastructuur en voor alle systemen op het vlak van ATM-gegevensverwerking (Air Traffic Management), communicatie, navigatie en surveillance (radarbewaking) die noodzakelijk zijn voor zijn eigen activiteiten en die van zijn klanten: luchtvaartmaatschappijen en andere luchtruimgebruikers, de Belgische luchthavens en de overheid. Het bedrijf levert ook opleidings- en consultancydiensten aan zijn externe klanten. Als verlener van geïntegreerde diensten speelt Belgocontrol een actieve rol in de luchtvaartsector en valoriseert het zijn deskundigheid op internationaal vlak, volledig in lijn met de filosofie van een eengemaakt Europees luchtruim. De herschikking daarvan in functionele luchtruimblokken (FAB s: Functional Airspace Blocks) waartoe de lidstaten van de Europese Unie zich hebben verbonden, is één van de meest zichtbare resultaten van de verordeningen in het kader van het Gemeenschappelijk Europees Luchtruim. Samen met zijn partners uit Duitsland, Frankrijk, Luxemburg, Nederland en Zwitserland, heeft Belgocontrol het gemeenschappelijk luchtruimblok FABEC opgericht (FAB Europe Central) met als doel de efficiëntie van de luchtvaartnavigatie in het hart van Europa te verbeteren. 1 Belgocontrol Jaarverslag 2015 inleiding

4 voorwoord Vijf vragen aan Johan Decuyper Gedelegeerd Bestuurder 2 Hoe zou u 2015 samenvatten? Het voorbije jaar zal altijd in ons geheugen gegrift staan als het jaar van de stroompanne van 27 mei. Maar hoe betreurenswaardig dat incident ook was, ik onthoud er toch ook vooral de positieve aspecten van. Wij zijn er die dag in uiterst moeilijke omstandigheden in geslaagd om onze prioritaire opdracht te vervullen, namelijk het garanderen van de veiligheid van het luchtverkeer. Ik heb ook niets dan lof voor de manier waarop onze medewerkers hebben gereageerd. Het engagement van onze mensen in die periode was werkelijk bewonderenswaardig. Bovendien is toen heel duidelijk gebleken dat wij de nodige kennis en ervaring in huis hebben om een dergelijke crisis aan te kunnen. Naderhand hebben we de stroompanne aangegrepen als een kans om een aantal processen op gang te brengen of te versnellen die nodig waren om onze werking verder te verbeteren. Het spreekt voor zich dat we eerst en vooral de getroffen installaties hersteld en verbeterd hebben. Maar we hebben ook de crisisprocedures verfijnd zodat we in soortgelijke noodgevallen nog adequater kunnen reageren. En we hebben mogelijke single points of failure in onze organisatie in kaart gebracht om het risico op incidenten in de toekomst zoveel mogelijk te beperken of de impact ervan te minimaliseren. Zo hebben we van een tegenslag een opportuniteit gemaakt. Daar komt elke organisatie sterker uit. Op welke verwezenlijking van 2015 mag Belgocontrol fier zijn? Ik had het in juni al wat stoutmoedig aangekondigd maar mijn voorspelling is bewaarheid Johan Decuyper Gedelegeerd Bestuurder

5 Veiligheid is en blijft onze topprioriteit. Maar daarnaast willen we ook alles op alles zetten om de service continuity te verzekeren zodat we ook in geval van problemen de diensten kunnen blijven leveren die van ons verwacht worden. Belgocontrol scoort zeer goed inzake kostenefficiëntie en die lijn willen we aanhouden. geworden: Belgocontrol heeft het jaar afgesloten met een positief bedrijfsresultaat. Dat is voor het eerst sinds Daarmee komt een einde aan de moeilijke financiële periode waar we lang in verkeerden. Dat resultaat is in grote mate te danken aan het derde beheerscontract. Belgocontrol wordt nu correct vergoed voor de diensten die we leveren, ook op de regionale luchthavens. Maar daar staan engagementen tegenover die wij in 2015 zijn nagekomen en die we zeker ook in de toekomst zullen aanhouden. We zetten verder in op de verbetering van onze diensten. Door de financiële moeilijkheden moesten we onze investeringen de voorbije jaren beperken tot het strikt noodzakelijke, namelijk alles wat met veiligheid te maken had. Voor de rest moesten we blijven besparen op onze werkingsen personeelskosten. Vanaf nu kan Belgocontrol verstandig investeren in materiaal en mensen. Vorig jaar werden al 43 nieuwe medewerkers aangeworven, waaronder 13 aspirant-luchtverkeersleiders, en ook in 2016 zullen wij ons personeelskader nog verder versterken waar nodig. Waar wil Belgocontrol in 2016 verder op inzetten? Veiligheid is en blijft onze topprioriteit. Maar daarnaast willen we ook alles op alles zetten om de service continuity te verzekeren zodat we ook in geval van problemen de diensten kunnen blijven leveren die van ons verwacht worden. Daar hebben we vorig jaar al werk van gemaakt maar er is ook gebleken dat onze klanten soms meer van ons verwachten dan wat strikt genomen onze opdracht is. In overleg met hen willen we de mogelijkheden bekijken om aan die verwachtingen te voldoen, rekening houdend met de voorwaarden die daarmee gepaard gaan, operationele en financiële. Een heel fundamentele oefening die momenteel al loopt. Welke evoluties in de sector bepalen de toekomst van Belgocontrol? In eigen land denk ik in eerste instantie aan de samenwerking tussen Belgocontrol en Defensie. De business case die in 2015 is uitgewerkt, toont duidelijk aan dat er vele voordelen verbonden zijn aan een nog nauwere samenwerking en een collocatie op één site. Niet alleen logistiek en op vlak van personeel maar ook en vooral voor een efficiënter gebruik van het Belgische luchtruim, wat dan weer onze klanten ten goede komt. Internationaal blijven we verder meewerken aan het eengemaakt Europees luchtruim. Dat zal de toekomst van de luchtvaart en van de luchtverkeersleiding in eigen land en in heel Europa bepalen. We hebben onze vroegere defensieve houding daarin laten varen en denken nu volop mee aan hoe dat luchtruim best kan georganiseerd worden, ook in het belang van de Belgische luchtvaartsector in zijn geheel. Welke doelstelling moet Belgocontrol in 2016 zeker halen? Belgocontrol scoort zeer goed inzake kostenefficiëntie en die lijn willen we aanhouden. Als we verder gaan op de ingeslagen weg worden we in 2019 de goedkoopste ANSP binnen FABEC, met een unit rate en-route van 57,71. Dat is bijna 4 beter is dan in Belgocontrol Jaarverslag 2015 voorwoord van Johan Decuyper, Gedelegeerd bestuurder 3

6 voorwoord Vijf vragen aan Renaud Lorand Voorzitter van de Raad van Bestuur 4 Hoe zou u 2015 samenvatten? 2015 was het jaar waarin Belgocontrol niet alleen opnieuw een gezond financieel evenwicht bereikte, maar zich ook alsmaar beter bewust werd van zijn maatschappelijke rol. Belgocontrol heeft al zijn opdrachten altijd naar behoren vervuld, met een dienstverlening die aan de verwachtingen beantwoordt. Onze teams beschikken daarvoor over een unieke expertise en kennis inzake het beheer van het luchtverkeer in het Belgische luchtruim die we ook ten volle inzetten. Belgocontrol levert zeer goed werk, zoals opnieuw blijkt uit onze activiteitsindicatoren. van die nieuwe openheid. Op die ingeslagen weg willen we verder gaan. Op die manier willen we ook onze inbreng doen in het publieke debat over onder andere het baangebruik en de vliegroutes: door in alle objectiviteit onze wetenschappelijke kennis ter beschikking te stellen van alle betrokken partijen. Onze rol in het debat is om te informeren en te adviseren, nooit om te beslissen. Op basis van de genomen beslissingen leggen wij ons dan weer toe op onze primordiale rol: de veiligheid, de capaciteit en de vlotheid van het luchtverkeer verzekeren. Renaud Lorand Voorzitter van de Raad van Bestuur Nu willen we echter een stap verdergaan dan het louter uitvoeren van onze opdrachten en opener communiceren over onze activiteiten. Dat moet er onder meer toe leiden dat heel wat misverstanden weggenomen worden. De lancering van de website batc.be en onze eerste succesvolle deelname aan de Open Bedrijvendag getuigen Op welke verwezenlijking van 2015 mag Belgocontrol fier zijn? Als we de stroompanne die zich in mei voordeed buiten beschouwing laten, zijn alle operationele indicatoren in dit jaarverslag positief.

7 We communiceren nu ook openlijk over wat we doen zodat heel wat misverstanden weggenomen worden. Zonder de andere aspecten te verwaarlozen, moet er voor mij in 2016 speciale aandacht gaan naar klantgerichtheid. Tegenover de correcte vergoeding van onze diensten staan engagementen tegenover onze klanten die we willen en zullen honoreren. Welke evoluties in de sector bepalen de toekomst van Belgocontrol? Maand na maand krijgen we nieuwe groeicijfers te zien van onze Belgische luchthavens en luchtvaartmaatschappijen. De hele sector zit in een hausse, komt de moeilijkheden en klappen die het krijgt vaak te boven en daar vaart iedereen wel bij. Hoewel meer passagiers niet gelijk staat aan meer vliegbewegingen de vliegtuigen zijn groter en zitten voller heeft ook Belgocontrol zijn rol te spelen in dat positieve scenario. zijn rol te spelen in dat positieve scenario. Een veilig en vlot luchtruim trekt nog meer klanten aan. Die uitdaging willen wij samen met alle andere actoren uit de Belgische luchtvaartsector blijven aangaan. Welke doelstelling moet Belgocontrol in 2016 zeker halen? Het milieu blijft een aandachtspunt: hoe kunnen we de economische belangen van onze sector verzoenen met de kwaliteit van de leefomgeving? Belgocontrol werkte altijd al mee aan projecten die zoeken naar oplossingen daarvoor. Ook in de toekomst zullen we een enthousiaste medestander zijn van al wie daartoe initiatieven neemt en zullen we zelf ook initiatieven nemen. voorwoord van Renaud Lorand, Voorzitter van de Raad van Bestuur De stroompanne deed de vertragingen in 2015 logischerwijs enorm hoog oplopen. Maar zonder dat incident was ook dat resultaat uiterst positief. Het is evident dat we dergelijke incidenten in de toekomst zoveel als mogelijk moeten vermijden. Daar zijn al de nodige stappen toe gezet. Maar de voor het overige positieve resultaten tonen aan dat wij ons uitstekend van onze taken kwijten. Die werking verderzetten en waar mogelijk nog verbeteren, is ons gezamenlijk streven van elke dag. De nieuwe bedrijfsstrategie resultaatgericht, klantgericht, proactief, positieve focus, flexibiliteit werpt dus zijn vruchten af. We moeten die aanhouden als leidraad en elke van de onderdelen verder uitbouwen. Zonder de andere aspecten te verwaarlozen, moeten we in 2016 bijzondere aandacht schenken aan klantgerichtheid. Tegenover de correcte vergoeding van onze diensten staan engagementen tegenover onze klanten die we willen en zullen honoreren. Waar wil Belgocontrol in 2016 verder op inzetten? Het belang van Belgocontrol in de Belgische luchtvaartsector is vorig jaar zeer duidelijk gebleken, zij het op ongelukkige wijze met de stroompanne. Wij zijn ons volledig bewust van de rol die wij in het geheel te spelen hebben. Een performante luchtvaartsector is een cruciale pijler voor de economie van een land. Belgocontrol is één van de schakels waarop de andere partners rekenen. Wij willen hun vertrouwen waard zijn en samen werken aan de verdere uitbouw van de luchtvaartsector in ons land en binnen de internationale context. Dat de concurrentie in die sector en ook in de luchtverkeersleiding hard is, schrikt ons niet af. Wij weten meer dan ooit dat wij de talenten en de know-how in huis hebben om onze streng te trekken. En voortaan hebben we ook de middelen om de nodige investeringen te doen. 5 Belgocontrol Jaarverslag 2015

8 activiteiten verslag 2015

9 activiteiten verslag 2105 Feiten & cijfers Missie, Visie, Strategie 9 Prestaties Bewegingen 12 Veiligheid 15 Capaciteit 19 Milieu 23 Kostenefficiëntie 27 Strategie Op naar een nieuw Belgocontrol 30 Belgocontrol Jaarverslag 2015

10 activiteitenverslag 2015 Feiten & cijfers ,06 minuten gemiddelde vertraging per aankomst op Brussel-Nationaal bewegingen werden door Belgocontrol beheerd Evolutie van het aantal bewegingen beheerd door Belgocontrol +3,98% Evolutie van het aantal incidenten van type A (ernstig) en B (belangrijk) 8 24,7 miljoen KPI - Alle oorzaken KPI - Oorzaken CRSTMP Luchtverkeer eerste significant positief resultaat sinds 2008 Evolutie 30 gemiddelde ATFM-en-route-vertraging per vlucht beheerd door Belgocontrol En-route-ATFM-vertraging per vlucht (in minuten) ,24 0,17 0, ,20 0,15 0,14 0,14 0,13 0,14 0,14 0,04 0,03 0,03 0, , Doelstelling alle oorzaken Doelstelling oorzaken CRSTMP Zonder de impact van de stroompanne van 27 mei 2015, zou Belgocontrol ruimschoots de doelstelling inzake vermindering van de en-route-vertraging met 0,05 minuten per vlucht gemiddelde gehaald hebben. 0,08 0,02 0,02 0, ,08 0, Aantal en-routebewegingen Determined Unit Cost in In 2015 behandelde Belgocontrol bewegingen, 3,98 % meer dan in Daling van de determined unit cost (DUC) ( ) voor en-route-dienstverlening 68-12,4% 66 65,90-2,6% p.a ,79 60, ,04 58, , Verlaging van de DUC voor en-route dienstverlening in reële termen (2009) zoals voorgesteld door België-Luxemburg in het financiële luik van het prestatieplan dat werd voorgelegd aan de Europese Commissie. Aantal werknemers op 31/ A B Het record van 2014 werd niet geëvenaard, maar Belgocontrol zet toch een mooie prestatie neer met ongeveer 5 incidenten per miljoen bewegingen. Evolutie aantal werknemers FEBRUARI batc.be Belgocontrol en Brussels Airport Company lanceren samen de website batc.be waarop het huidige en geplande gebruik van de banen in alle transparantie kan worden bekeken, alsook de trajecten van de vliegtuigen rond de luchthaven en alle relevante informatie omtrent het beheer van de vertrekken en de aankomsten. Aanwerving van luchtverkeersleiders Lancering van de selectieprocedure voor nieuwe luchtverkeersleiders kandidaten melden zich aan voor de selectieprocedure. APRIL Samenwerking met Defensie Er wordt een raamovereenkomst afgesloten met Defensie en het DGLV met het oog op de integratie van het Aeronautical Information Publications Office (AIP Office) en de publicatie van een gezamenlijke civiel-militaire AIP. MEI 27 mei Een elektriciteitsprobleem legt het Belgische luchtverkeer urenlang lam. Na het oplossen van het probleem werd er versneld werk gemaakt van een structureel continuiteitsbeheer binnen het bedrijf. JUNI Nieuwe versie van de luchtverkeersleidingssoftware Na jaren van ontwikkeling wordt een nieuwe versie van de software voor de verwerking van de vliegplannen geïnstalleerd in het CANAC 2- luchtverkeersleidingscentrum (Eurocat versie IV).

11 Missie Visie Strategie Belgocontrol staat in voor de veilige en vlotte doorstroming, de capaciteit en de stiptheid van het luchtverkeer in overvlucht en bij nadering en beheert de bewegingen op de vijf openbare Belgische luchthavens. De luchtverkeersleidingssector in Europa is in constante evolutie op economisch, technologisch en operationeel vlak. Belgocontrol wil proactief inspelen op deze evoluties en de omgeving van morgen mee vorm geven door de verwezenlijking van de volgende visie: Belgocontrol wil een belangrijke rol blijven spelen in het luchtverkeer in het hart van het Europese luchtruim en voor de Belgische luchthavens, door een performante en innovatieve dienstverlening in overleg met zijn stakeholders. Met deze visie wil Belgocontrol de geprivilegieerde partner van de luchtruimgebruikers en de luchthavens blijven door hun kwaliteitsvolle, performante en innovatieve diensten te verlenen. OOSTENDE ANTWERPEN BRUSSEL CHARLEROI LUIK Om de visie te verwezenlijken wil Belgocontrol zijn diensten snel laten evolueren in overleg met zijn klanten met een drieledige strategie: 1) Sterke Partnerships: actief partnerships ontwikkelen met de andere actoren van de luchtverkeersleiding in België en in Europa. 2) Betrouwbare en Efficiënte dienstverlening: nieuwe werkingsmiddelen en werkmethodes ontwikkelen, waarbij innovatie, proactiviteit, verantwoordelijkheid nemen en transparantie centraal staan. 3) Flexibele en participatieve organisatie: samen bouwen aan een werkomgeving waarin iedereen het beste van zichzelf kan geven, waarbij het accent wordt gelegd op persoonlijke ontwikkeling, en waarbij medewerkers trots zijn op het bedrijf. Wil deze strategie slagen, dan zullen het engagement en de bijdrage van alle medewerkers nodig zijn. missie visie strategie 9 Luchtruim ( FL245) boven België en het Groothertogdom Luxemburg SEPTEMBER Nieuwe landingsystemen op de luchthaven van Luik Bestelling van nieuw Instrument Landing Systems (ILS) voor de banen 05R/23L op de luchthaven van Luik. Daarmee kunnen landingen zelfs bij verminderd zicht worden uitgevoerd. Meer veiligheid op de luchthaven van Charleroi Er werd een overeenkomst gesloten tussen Belgocontrol, de SOWAER (Société Wallonne des Aéroports), de luchthaven van Charleroi en het Waals Gewest voor de installatie van een Advanced Surface Movement Guidance & Control System (A-SMGCS) op de luchthaven van Charleroi. Dat systeem moet de piloten begeleiden op de taxibanen van de luchthaven, ook bij slecht zicht. OKTOBER Reorganisatie van Belgocontrol met de oprichting van een Directoraatgeneraal Program & Project Delivery en een cel Airspace, Procedure Design & Environment. DECEMBER Synergie tussen Defensie en Belgocontrol Voltooiing van de strategische studie naar de verwezenlijking van synergieën tussen Defensie en Belgocontrol inzake luchtverkeersleiding. Nieuwe naderingsprocedure op de luchthaven van Antwerpen Implementatie van een eerste RNP-naderingsprocedure (Required Navigation Performance) in België. Dankzij die techniek kunnen satellietgegevens worden gebruikt voor een veel preciezere navigatie. Belgocontrol Jaarverslag 2015

12 efficiency towards ever more efficiency

13 Naar alsmaar meer efficiëntie In 2015 kruisten nieuwe uitdagingen het pad van Belgocontrol: het bedrijf moet voortaan nieuwe Europese prestatiecriteria in acht nemen die in het FABECprestatieplan ingeschreven staan tot in 2019 en een strategie uitrollen om zijn dienstverlening te optimaliseren werd ook gekenmerkt door de stroompanne op 27 mei die het luchtverkeer in het Belgische luchtruim verstoorde. Die gebeurtenis vormde de aanleiding tot een echt bewustwordingsproces dat de manier waarop Belgocontrol zijn dienstverlening en de continuïteit ervan organiseert, grondig verandert. Belgocontrol is klaar om die uitdagingen aan te gaan, het bedrijf heeft de middelen om de nodige investeringen te doen en zijn strategie verder te implementeren, waarbij het zijn klanten, zijn opdracht en de kwaliteit van zijn dienstverlening hoog op zijn prioriteitenlijstje zet. prestaties Belgocontrol Jaarverslag 2015

14 activiteitenverslag 2015 bewegingen benaderen de niveaus van 2008, een scharnierjaar dat de wereldwijde economische crisis inluidde, met een belangrijke impact op de evolutie van het luchtverkeer. Het verschil met 2008 bedraagt nog amper 2,8% en verwacht wordt dat de kloof vanaf 2016 volledig gedicht is. Volgens de ramingen van EUROCONTROL zou de heropleving zich moeten doorzetten, hoewel het groeitempo de komende jaren wat trager zal zijn. Brussels Airport zet zijn opmars voort Beschouwd over heel 2015 was er enkel in mei een dipje wat het aantal bewegingen betreft (-0,37%). Ongelijke ontwikkeling op de regionale luchthavens In 2015 nam het verkeer op de 4 regionale luchthavens samen - Antwerpen, Charleroi, Luik en Oostende - met 2,5% toe, goed voor bewegingen, tegenover het jaar daarvoor. 12 Groei voor het 2 e opeenvolgende jaar In 2015 beheerde Belgocontrol in totaal bewegingen. Daarmee liet het een groei van 3,98% optekenen in vergelijking met de verkeerscijfers die in 2014 werden geregistreerd. Meer nog, ten opzichte van het jaar voordien verdubbelde de groei in het aantal bewegingen bijna. Het zenuwcentrum is het CANAC 2-verkeersleidingscentrum, dat voor een stijging zorgt met 4,97% vergeleken met Brussels Airport gaat er ook duidelijk op vooruit met +3,38% op jaarbasis. De regionale luchthavens knopen opnieuw aan met de groeicijfers en veerden globaal beschouwd op met 2,5%. Het CANAC 2-verkeersleidingscentrum dat het naderings- en en-routeverkeer tot op vliegniveau 245 beheert, controleerde bewegingen in 2015, wat een opmerkelijke toename met 4,97% betekent tegenover De positieve trend zette zich het hele jaar door, met groeipieken (> 5%) in juni, juli en augustus. Absolute topmaanden waren dan weer november (+8,11%) en december (+9,58%). De groei van het door CANAC 2 beheerde verkeer overtreft ruim de gemiddelde stijging van het verkeer in de en-routeverkeersleidingscentra van het FABEC die 2,48% bedroeg. Dat tweede opeenvolgende jaar van groei is het teken dat het luchtverkeer fors heropleeft. De door CANAC 2 beheerde verkeersvolumes Het verkeer op Brussels Airport zette zijn opmars in 2015 voort: het gaat er immers met 3,38% op vooruit vergeleken met het verkeersvolume van Belgocontrols luchtverkeersleiders hebben er bewegingen beheerd, tegenover het jaar daarvoor. Dat het aantal bewegingen er sinds twee jaar in de lift zit, is het resultaat van de groeiende concurrentie tussen de luchtvaartmaatschappijen, de lowcosters in het bijzonder, van het openen van nieuwe verbindingen en van de ontwikkeling van Brussels Airport als hub van de Star Alliance. Los van een lichte trendbreuk in 2011, was het aantal bewegingen sinds 2008 constant in vrije val. De verkeersvolumes lijken nu een stabielere stijgende koers te volgen en benaderen opnieuw de waarden van 2008, voordat de economische crisis toesloeg in de luchtvaartsector. Het aantal vluchten volgt nu - hoewel minder snel - de opwaartse trend van de passagiersaantallen. Met 23,4 miljoen passagiers in 2015 zette Brussels Airport een nieuw reizigersrecord neer. In vergelijking met 2014 nam het aantal passagiers toe met 7,0%. De evolutie die wij hebben opgetekend in 2015 verschilt van de situatie van de laatste jaren : de luchthavens van Antwerpen en Oostende leggen groeicijfers voor, terwijl het aantal bewegingen in Luik en Charleroi afneemt. Die vaststelling geldt zowel voor het IFR-verkeer (commerciële luchtvaart) als voor het VFR-verkeer (algemene luchtvaart). Antwerpen maakt de grootste sprong voorwaarts (+11,67%), vooral op het vlak van commercieel verkeer (+26,66%). Oostende kaapt de tweede plaats weg (+8,60%) met een stijging van het IFR-verkeer met 19,08%. Vooral het commerciële luchtverkeer heeft er de wind in de zeilen omdat Belgische luchtvaartmaatschappijen zoals JetairFly of Thomas Cook hun aanbod op die luchthavens hebben uitgebreid. Luik en Charleroi daarentegen doen het minder goed: ze gaan er respectievelijk met -3,09% en -2,38% op achteruit. Dat komt vooral omdat het VFR-verkeer neerwaartse druk zet op de cijfers; het commerciële verkeer op die luchthavens ondervindt immers nauwelijks een impact van die daling (-0,91% en -0,97%). In 2015 vertoont het IFR-verkeer een grillig patroon: het stijgt of daalt van de

15 ene maand op de andere, in meerdere of mindere mate. In verkeersvolume blijft Charleroi veruit de belangrijkste regionale luchthaven met bewegingen in 2015 (IFR en VFR samen), gevolgd door Luik (64.520), Antwerpen (62.889) en Oostende (55.831). grootste luchthaven van Parijs, Orly, is de stijging duidelijker met 1,4%. Twee van de drie Duitse luchthavens in de Europese top 20 kennen een lichte terugval (Frankfurt -0,2% en Düsseldorf -0,3%). München kan net in de zwarte cijfers blijven (+0,8%). Zürich blijft de enige Zwitserse luchthaven in de Europese top 20 in 2015 en kan een stabiel resultaat voorleggen tegenover 2014 (+0,3%). Ondanks een status quo wat het verkeersvolume betreft (+0,2%), zakte Genève naar de 21 e plaats in de Europese top. EUROCONTROL raamt de gemiddelde jaarlijkse groei van het luchtverkeer tegen 2021 op 1,9%. prestaties 2015 Groei in FABEC Het FABEC had in vluchten op de teller, goed voor een stijging met 1,81% ten opzichte van Per land beschouwd, maken de volumes aan overvliegend luchtverkeer een goede beurt, net zoals in Duitsland tekende eens te meer de kleinste vooruitgang op (+1,64%). Frankrijk (+1,65%) en Zwitserland (+1,69%) deden het iets beter. De groei in het door LVNL beheerde luchtruim (Nederland) onderscheidt zich van de rest (+3,10%), net zoals die opgetekend door het MUAC van Maastricht (+2,48%), dat het hogere luchtruim beheert (boven voet) van België-Luxemburg, Nederland en het noordwesten van Duitsland. De groei is dus het meest uitgesproken in het door Belgocontrol beheerde luchtruim (+4,97%) CANAC 2 - Bewegingen (in duizendtallen) Brussel-Nationaal - Bewegingen (in duizendtallen) ,97% Wat betreft het terminalverkeer, zet Brussels 60 Airport met +3,38% de sterkste groeicijfers neer van alle grote FABEC-luchthavens (degene die deel uitmaken van de top ,38% 40 van de 41 EUROCONTROL-lidstaten). 30 Ook de voornaamste luchthaven van Nederland, Schiphol, beleefde een boerenjaar 10 met +2,9%. De drukst bevlogen FABECluchthaven, Paris Charles De Gaulle, ging er OOSTENDE licht op vooruit met 0,9%. Op de tweede Regionale luchthavens - Bewegingen (in duizendtallen) ANTWERPEN CHARLEROI ,5% Regionale luchthavens - IFR-Bewegingen (in duizendtallen) +19,08% +26,66% -0,91% -0,97% 14 LUIK Belgocontrol Jaarverslag 2015

16 activiteitenverslag Interview Léon Verhallen Head of Aviation Marketing, Brussels Airport Belgocontrol is een troef om luchtvaartmaatschappijen aan te trekken. Denkt u dat de crisis die de groei van het luchtverkeer in Europa sinds 2008 een halt heeft toegeroepen nu achter ons ligt? Ja, dat denk ik toch. De kerosineprijs staat historisch laag, wat goed is voor de portemonnee van de luchtvaartmaatschappijen en tegelijk de groei van het luchtverkeer bevordert. Tijdens de crisis nam het aantal passagiers voortdurend toe. Wat erop wijst dat de mensen dus, ondanks alles, wel blijven reizen en zich verplaatsen. Dat het aantal vluchten die evolutie niet (helemaal) volgde, komt door structurele veranderingen in de strategie van de maatschappijen, die hun vloot stelselmatig vernieuwen met grotere toestellen dan voorheen en de bezettingsgraad van de vliegtuigen trachten te maximaliseren. De laatste 2 jaar stellen we echter vast dat ook het aantal bewegingen in de lift zit, voornamelijk door de grotere concurrentie tussen de lowcostmaatschappijen zoals Ryanair of Vueling, die hun Bekijk het interview hier activiteiten op Brussels Airport hebben opgestart of uitgebreid. We blijven uiteraard volop inzetten op de 3 andere segmenten van onze strategie, te weten de hub van Brussels Airlines en haar Star Alliance-partners, de maatschappijen van de nationale touroperators Jetairfly en Thomas Cook Airlines en tot slot de grote luchtvaartmaatschappijen die via langeafstandsvluchten Brussels Airport verbinden met de grootste luchthavens ter wereld. Wij dragen die verantwoordelijkheid als nationale luchthaven, we zijn de toegangspoort tot België. We doen er alles aan om die rol op te nemen door een evenwicht te bewaren in de hevige concurrentiestrijd tussen de nieuwe maatschappijen en Brussels Airlines, onze voornaamste klant. Ik ben dus optimistisch voor Brussels Airport en de luchtvaart in het algemeen, die verder zal blijven groeien.* Speelt Belgocontrol een belangrijke rol in de ontwikkeling van Brussels Airport? Zeker en vast. De kwaliteit van de luchtverkeersleidingsdiensten maakt integraal deel uit van onze business cases om Brussels Airport bij de luchtvaartmaatschappijen te promoten. We zijn trots te kunnen verklaren dat ze zich allerminst zorgen hoeven te maken over de stiptheid op Brussels Airport; ze is immers bij de beste van Europa. Ook de taxitijden zijn zeer kort. Dat zijn belangrijke gegevens voor de maatschappijen. Vervolgens tonen we hun een kostensimulatie met niet alleen de luchthaventaksen en heffingen, maar ook de heffingen voor luchtverkeersleiding Belgocontrol legt zeer aantrekkelijke tarieven voor op dat vlak! Dankzij het gunstige kostenplaatje van Brussels Airport en Belgocontrol kunnen we de maatschappijen een zeer voordelig pakket aanbieden. Voeg daar nog de kwaliteit van dienstverlening op de luchthaven, van de handling en van Belgocontrols luchtverkeersleidingsdiensten aan toe en je begrijpt dat Brussels Airport een zeer sterke speler op de markt is. Je kan gerust stellen dat Belgocontrol een troef is om luchtvaartmaatschappijen aan te trekken. Maar het essentiële criterium voor een maatschappij bestaat er nog steeds in dat ze een winstgevende activiteit kan ontwikkelen en dus ook kan rekenen op de beschikbare slots met de gewenste dienstregeling om aansluitingen met andere vluchten te verzekeren. Hoe heeft u de stroompanne van 27 mei 2015 beleefd? Ik was net op dat moment aan boord van een vliegtuig, klaar om op te stijgen. De piloot heeft ons op de hoogte gebracht van een elektriciteitsprobleem en heeft ons gevraagd om geduld te oefenen. Uiteindelijk zijn we terug in de terminal beland. Er was veel volk, maar ondanks alles heerste er een serene sfeer. De passagiers waren geïnformeerd over de situatie en begrepen dat zoiets kan gebeuren. Belgocontrol heeft ons snel en correct op de hoogte gebracht en wij konden de informatie doorgeven. Het leek ons dat de situatie te allen tijde onder controle was. De daaropvolgende dagen was er nog wat verwarring omtrent de verantwoordelijkheden... maar het belangrijkste is dat de diensten vrij snel konden worden heropgestart. Wat zou Belgocontrol nog kunnen verbeteren? Voor de Aviation Marketing is Belgocontrol een belangrijke partner. Maar ik denk dat Belgocontrol niet voldoende aanwezig is op het vlak van klantenrelaties. Zo wordt er bijvoorbeeld om de 3 maanden een grote meeting gehouden het AOC (Airline Operators Committee) and BAR (Board of Airline Representatives) waarop de operationele en commerciële managers van de luchtvaartmaatschappijen, handlingmaatschappijen, alsook van de luchthavens, enz. vertegenwoordigd zijn. Daar worden dan de ontwikkelingsprojecten van de luchthaven voorgesteld, zoals de Connector of de vernieuwingswerken van de banen. Dergelijke meetings zijn nuttig omdat iedereen gelijktijdig wordt geïnformeerd en zich dan eventueel kan aanpassen aan gewijzigde of nieuwe situaties. Ik denk dat het een meerwaarde zou zijn als Belgocontrol daaraan deelnam. Het bedrijf zou uitleg kunnen geven over zijn operationele en technische projecten en een nog duidelijkere bereidheid aan de dag leggen dat het deel uitmaakt van de luchthavengemeenschap. * Dit interview werd gehouden vóór de aanslagen van 22 maart 2016 op Brussels Airport.

17 veiligheid De veiligheid garanderen In 2015 werd Belgocontrol geconfronteerd met een uitzonderlijk voorval: een stroompanne waarbij het luchtruim waarvoor het bedrijf verantwoordelijk is, moest worden geëvacueerd. Hoewel het om een ernstig incident ging, was de veiligheid te allen tijde gegarandeerd. Het bedrijf komt er sterker uit en is meer dan ooit vastberaden om al zijn diensten en processen continu te optimaliseren, vooral dan op het vlak van de veiligheid, en nog een stap verder te gaan dan de Europese doelstellingen. Het aantal incidenten overschrijdt lichtjes dat van 2014, het jaar waarin Belgocontrol zijn beste resultaat ooit neerzette, maar de veiligheidscultuur en de maturiteit van zijn veiligheidsbeheersysteem (SMS) blijven vooruitgang boeken. prestaties 2015 > De luchtverkeersleiders rapporteren hoe langer hoe meer incidenten, zelfs de kleine (680 tegenover 622 in 2014). Na analyse zullen er lessen uit worden getrokken. Dat is het uitgangspunt van het continue optimaliseringsproces. > Het aantal incidenten van categorie A en B waarin Belgocontrol een verantwoordelijkheid draagt, is lichtjes gestegen vergeleken met 2014: er vallen 2 incidenten van categorie A en 4 van categorie B te betreuren. Dat aantal blijft echter extreem laag. Het gaat om de 3 e beste score van de voorbije 10 jaar. > De verhouding tussen het aantal incidenten van categorie A en B en het aantal bewegingen bedraagt procentueel 0,000554%, of 5 incidenten per miljoen vluchten. Daarmee blijft Belgocontrol ruim onder zijn interne doelstelling van 0,0015%. > De veiligheidscultuur ging er met 9% op vooruit in > In de Safety Maturity Survey verbetert Belgocontrol nogmaals zijn scores, waarmee het bedrijf de groeiende maturiteit van veiligheidsbeheersysteem aantoont. > De afdelingen Safety Management Unit (SMU) en Quality werden samengevoegd tot één Safety & Quality-dienst voor een zo nauw mogelijke samenwerking. Het ISO certificaat van het bedrijf werd in december vernieuwd. DE 3 ACTIEDOMEINEN VAN HET SMS. Het veiligheidsbeheersysteem (SMS) steunt op 3 actiedomeinen, met een proactieve en reactieve insteek. 1. Proactief: de systematische analyse van het risico verbonden met verandering. Alle nieuwe systemen, procedures, technologieën, uitrustingen en operationele concepten worden grondig geanalyseerd met de veiligheid als invalshoek. In 2015 kreeg de BSA-ANS 51 meldingen i.v.m. verandering, waarvan de belangrijkste verband hielden met een nieuwe softwareversie van het CANAC 2-verkeersleidingscentrum, de procedures voor een maandelijkse validering van de dieselgeneratoren, de herziening van de Leuven Rechtdoor-vertrekroute en de precisienaderingsprocedures op de luchthavens van Antwerpen en Charleroi. 2. Proactief: de permanente audit van het veiligheidsniveau. Er worden interne en externe audits uitgevoerd om de processen met een verhoogd risico te identificeren en correctieve acties te ondernemen. De BSA-ANS heeft opvolgingsaudits uitgevoerd in de installaties van Belgocontrol. Er werd geen enkele inbreuk op de veiligheid vastgesteld. 3. Reactief: systematisch rapporteren over en analyseren van veiligheidsgerelateerde voorvallen (SRO - Safety Related Occurrences). Elk incident wordt gemeld en geïnventariseerd. Vervolgens wordt het geanalyseerd om er nuttige lessen uit te trekken en te vermijden dat een gelijkaardig incident zich nog voordoet. In 2015 werden er 680 incidenten gemeld. Daarbij draagt Belgocontrol een verantwoordelijkheid in 54 incidenten, waarvan 2 van categorie A (ernstig), 4 van categorie B (belangrijk), 6 van categorie C (betekenisvol) en 42 van categorie E (zonder impact op de veiligheid). 15 Belgocontrol Jaarverslag 2015

18 2 activiteitenverslag 2015 Aantal incidenten Voor deze prestatie-indicator legt Belgocontrol zichzelf als doelstelling op dat de limiet van 1 incident van categorie A of B per gecontroleerde bewegingen niet mag worden overschreden. Dat betekent dat incidenten van categorie A en B amper 0,0010% van het totale aantal gecontroleerde bewegingen mogen uitmaken. In 2015 zette Belgocontrol, met een score van 0,000554%, ofwel ongeveer 5 incidenten van categorie A en B per miljoen bewegingen, een zeer goed resultaat neer, rekening houdend met de stijging van het luchtverkeer ten opzichte van de vorige jaren. Een alsmaar beter ingeburgerde veiligheidscultuur Voor het zesde jaar op rij nam het aantal gerapporteerde incidenten toe: terwijl er nog 622 incidenten werden gemeld in 2014, bedroeg dat aantal al 680 in Die toename met 9% betekent niet dat er meer incidenten zijn, maar dat ze systematischer worden gerapporteerd door de luchtverkeersleiders. Vooral incidenten zonder enige impact op de veiligheid (categorie E) worden veelvuldiger gemeld. Dat toont aan dat de verkeersleiders zich almaar meer bewust zijn van de noodzaak om elk incident te melden, hoe klein ook. Sinds Belgocontrol het veiligheidsbeheer systeem in 2004 invoerde, gaat de veiligheidscultuur er voortdurend op vooruit. Hoewel het systeem al een bepaalde graad van maturiteit verworven heeft, blijft die cultuur groeien, vooral dankzij betere reporting tools, een snelle opvolging en de toepassing van de Just Culture-principes door het management. De Just Culture wil bevorderen dat luchtverkeersleiders veiligheidsgerelateerde voorvallen gaan rapporteren. Ze berust op het principe dat een verkeersleider niet gesanctioneerd zal worden voor acties of beslissingen die overeenstemmen met zijn ervaring en opleiding. Tegelijk zal Belgocontrol andere acties ondernemen om de veiligheidscultuur sterker te verankeren in het bedrijf: zo zullen de verantwoordelijkheden inzake veiligheid worden herzien, zullen er continue opleidingen worden georganiseerd op alle niveaus van de 20 Evolutie van het aantal incidenten van categorie A en B in verhouding tot het aantal bewegingen (%) Evolutie van het aantal incidenten van categorie A (ernstig) en B (belangrijk) 25 Aantal gerapporteerde incidenten (per jaar) door de luchtverkeersleiders van Belgocontrol ,000554% % Tolerantiedrempel A&B ~ Bewegingen Doel < Met 6 incidenten (categorie A en B) per miljoen bewegingen behaalt Belgocontrol een zeer goede score van 0, %. Daarmee scoort het beduidend lager dan de doelstelling van 0,0010% en de tolerantiedrempel van 0,0015%. A B Σ van aantal voorvallen gerapporteerd door de verkeersleiders van Belgocontrol % Δ Het aantal meldingen van voorvallen is gestegen van 622 meldingen in 2014 naar 680 in Deze stijging van 9% betekent niet dat er zich meer incidenten voordeden, maar wel dat ze meer systematisch werden gemeld door de luchtverkeersleiders. EVOLUTIE VAN INCIDENTEN (SRO - SAFETY RELATED OCCURENCES) VOLGENS GRAAD VAN ERNST A - Ernstig B - Belangrijk C - Betekenisvol D - Onbepaald E - Zonder impact op de veiligheid TOTAAL Type incidenten gemeld door alle ATS-units in Verblinding door laserpennen Schending van het luchtruim Overschrijding van de minimale separatieafstand Inadequate separatieafstand RWY incursion RWY excursion Niet-gerespecteerde ATC clearance Niet-gerespecteerde ATM procedure Rapporteren van ongevallen Verwarring identificatie vliegtuig Niet- naleving van LoA Transponderprobleem TCAS rapporten Werkmethodes Andere EBOS EBLG EBCI EBAW ACC APP EBBR TWR

19 organisatie, zal veiligheidsgerelateerde informatie intern vlotter worden gecommuniceerd en zal de mate waarin die verschillende acties aan de veiligheidscultuur bijdragen worden geëvalueerd. Er loopt momenteel een specifieke studie in samenwerking met EUROCONTROL om trends met betrekking tot de veiligheidscultuur te kunnen afleiden. De meest frequente incidenten Belgocontrol was slechts verantwoordelijk voor een beperkt deel van de incidenten die zich voordeden (54 op 680, of 7,9%). Zoals vorig jaar hield het vaakst voorkomende incident in 2015 verband met pogingen tot verblinding van piloten of verkeersleiders door laserpennen. Een tweede type van incident dat frequent voorkomt, is het binnenvliegen van een gecontroleerd luchtruim door VFR-piloten (Visual Flight Rules - vlucht op zicht) zonder voorafgaande toestemming. Die twee fenomenen treffen vooral, maar niet uitsluitend, de regionale luchthavens. Het feit dat Belgocontrol systematisch incidenten rapporteert, heeft ertoe bijgedragen dat die problemen voortaan aangepakt worden: ze worden namelijk erkend als luchtvaartrisico en in het nationaal veiligheidsplan (NVP) opgenomen. Het systematisch blijven rapporteren van die incidenten zorgt ervoor dat veiligheidsaspecten hoog op de agenda blijven staan voor de bevoegde autoriteiten. Het nationaal veiligheidsplan heeft operationele doelstellingen vastgelegd om de meest frequente incidenten terug te dringen. Om bepaalde doelstellingen te bereiken, wordt nauw samengewerkt met Belgocontrol, in het bijzonder bij: het voorkomen dat laserstralen naar vliegtuigen worden gericht; het uitvoeren van het Europees actieplan om runway incursions te voorkomen (European Action Plan for the Prevention of Runway Incursions - EAPPRI) ; het uitvoeren van het nationaal actieplan om het risico op luchtruimschending te verminderen. Wat betreft het zonder toestemming binnenvliegen van een luchtruim, vertaalde de gecoördineerde actie tussen het Directoraat-generaal Luchtvaart (FOD Mobiliteit), de Luchtcomponent van Defensie, EUROCONTROL, Belgocontrol en de sportieve en recreatieve luchtvaartfederaties zich in concrete acties. Na de publicatie in 2014 van een brochure die moest zorgen voor een grotere sensibilisering van dit probleem bij de VFR-piloten, werden de gegevens, afkomstig van een enquête onder de piloten tussen april 2013 en mei 2015, geanalyseerd. Die enquête geeft duidelijk het verband aan tussen het binnendringen in een luchtruim, de plaats, de periode, de weersomstandigheden en de ervaring van de piloot. Aan de hand van die gegevens kan er voortaan gerichter actie gevoerd worden. Systematische en standaardanalyse van de incidenten De gerapporteerde incidenten systematisch analyseren is van kapitaal belang. Een dergelijke procedure moedigt niet alleen de verkeersleiders aan om alle incidenten te melden, maar helpt ook en vooral er de oorzaak van te bepalen en de nodige maatregelen te treffen zodat ze zich niet meer voordoen. Om de ernst van die incidenten te beoordelen hanteert Belgocontrol sinds 2010 de Risk Analysis Tool (RAT), waarmee het de Europese doelstelling naleeft die vereiste dat dat standaardinstrument ten laatste in december 2014 zou worden gebruikt. De ernst van een incident wordt bepaald door verschillende criteria, zoals de verticale en/of horizontale separatie en het niveau van controle over de situatie. Veiligheidsbeheersysteem (SMS) wint aan maturiteit Elk jaar werkt Belgocontrol mee aan de Safety Maturity Survey (EoSM Effectiveness of Safety Management). Dat is een audit die tot doel heeft de efficiëntie van zijn veiligheidsbeheer te meten. Zo worden er 26 doelstellingen, verdeeld over 11 domeinen, onder de loep genomen en wordt er een score van 1 tot 5 (van laag naar hoog) aan toegekend. In 2015 heeft Belgocontrol een score van 3 gekregen voor 7 van de 26 doelstellingen, een score van 4 voor 12 doelstellingen en een score van 5 voor Maturiteit van het SMS (Safety Management System). Aantal doelstellingen per maturiteitsniveau Scores behaald door het Safety Management System van Belgocontrol voor de 26 doelstellingen uit de Safety Maturity Survey (1 = laagste score, 5 = hoogste score). Na een audit van de BSA (Belgian Supervisory Authority) werden deze resultaten aan het EASA (European Aviation Safety Agency) doorgegeven. 7 doelstellingen. Dat is een duidelijk merkbare verbetering ten opzichte van 2014 gezien 2 extra doelstellingen de maximale score (5) toegekend kregen. Belgocontrol zal zijn veiligheidsbeheersysteem blijven ontwikkelen om minstens een score van 4 te behalen voor alle doelstellingen, zoals opgelegd door de Europese Commissie voor 31 december Maar Belgocontrol wil verder gaan dan enkel maar conform te zijn met de Europese doelstellingen op het gebied van veiligheid. Het bedrijf wil een score van 5 behalen voor zo veel mogelijk doelstellingen en zelfs de beste van de klas zijn in de mate van het mogelijke. De stroompanne: geen impact op de veiligheid Op 27 mei 2015 vond een technisch incident van de hoogste ernstgraad plaats. Daardoor waren de radar- en radiocommunicatiesystemen van het CANAC 2-controlecentrum niet beschikbaar (en-route en nadering). De controletorens van Brussels Airport en de regionale luchthavens konden wel hun volle capaciteit benutten. Dankzij de professionele houding van ons operationeel en technisch personeel en de efficiënte medewerking van de naburige verkeersleidingscentra, kwam de veiligheid van het luchtverkeer nooit in het gedrang. Het eindverslag over het beheer van het incident geeft een aantal verbeteringspunten aan, zoals de audit van alle kritieke systemen, de contingencyprocedures en de regelmatige opleiding voor het gebruik van de noodsystemen. Aan alle lessen die we uit dit incident getrokken hebben, werd concreet gestalte gegeven in specifieke projecten ter continue verbetering, wat alleen maar ten goede kan komen van de kwaliteit van onze dienstverlening en van de veiligheid, onze topprioriteit. prestaties Belgocontrol Jaarverslag 2015

20 activiteitenverslag Interview Aliénor de Vareilles Process & Monitoring Manager DGO Etienne Paquay Monitoring Manager DGS De Safety Assessments: onontbeerlijk voor het uitoefenen van Belgocontrols opdracht. Welke rol spelen jullie in het veiligheidsgebeuren? Aliénor : Wij analyseren de risico s verbonden met verandering. Wat mij betreft, zijn dat veranderingen van operationele aard, zoals de procedures of werkmethodes die de luchtverkeersleiders hanteren. Ik bied ondersteuning voor wat betreft de regels die moeten worden gevolgd opdat een operationele verandering in alle veiligheid verloopt. Ik draag bij tot het uitwerken van wat men de safety assessments noemt. Dat is een van de praktische toepassingen van het veiligheidsbeheersysteem (SMS) in het domein van de operaties. Etienne : Mijn werk is erg gelijkaardig, maar is vooral toegespitst op de veranderingen op het vlak van uitrustingen, systemen, software, Bekijk het interview hier met andere woorden de tools van de luchtverkeersleiders. Hoewel wij afhankelijk zijn van verschillende afdelingen in de organisatie (Operaties en Systemen n.v.d.r.), werken wij in de praktijk wel nauw samen. Wanneer er zich een verandering bij Belgocontrol voordoet, dan moet je immers rekening houden met 3 aspecten: de uitrustingen, de gebruikers en de procedures. Breng je een verandering in een systeem aan, dan leidt dat vaak tot een wijziging van een procedure of van een werkmethode. Die moeten dan ook weer worden beoordeeld uit een veiligheidsoogpunt. Er is ook het aspect van de certificering. De safety assessments zijn zeer strenge documenten die internationale regels volgen. Die regels verplichten op hun beurt tot standaardprocedures, op basis waarvan Belgocontrol wordt gecertificeerd als verlener van luchtvaartnavigatiediensten door zijn regulator, de BSA-ANS (Belgian Safety Authority for Air Navigation Services). Dat werk is dus onontbeerlijk opdat Belgocontrol zijn opdracht kan uitvoeren. Bekijk het interview hier 1 2 Opmerkelijke voorbeelden uit jullie vakgebied in 2015? Aliénor : De indienststelling van versie 4 van de Eurocat-software waarmee het CANAC 2- controlecentrum is uitgerust. Dat was een zeer belangrijk project voor ons bedrijf aangezien het ging om het zenuwcentrum van de luchtverkeersleiding. Bovendien heb ik met eigen ogen kunnen vaststellen dat onze rol werkelijk gewaardeerd werd, omdat er bijvoorbeeld rekening werd gehouden met onze vraag om meer tests uit te voeren, nog voor de eigenlijke indienststelling. Etienne : De nieuwe versie van de Eurocatsoftware natuurlijk, maar daar was sprake van een operationele uitdaging, eerder dan een technische. In mijn vakgebied was het ILS (Instrument Landing System) op de luchthaven van Luik een belangrijk project. Daarmee zullen vliegtuigen immers kunnen landen bij slecht zicht. Wat is jullie drijfveer bij dit werk? Aliénor : Ik vind het zeer verrijkend, want alle aspecten van het bedrijf komen aan bod. Van de verkeersleider die het verkeer beheert tot de technicus die de systemen onderhoudt. Aangezien de veiligheid verankerd is in alle geledingen van het bedrijf, komen wij in contact met iedereen. Ik haal er ook erg veel voldoening uit om op zo n brede schaal te kunnen werken in de organisatie. Ook het menselijke aspect is prominent aanwezig. Het is teamwerk, ik bied ondersteuning bij de veiligheidsgerelateerde regels die moeten worden gevolgd om een verandering door te voeren. Wij nemen dus de tijd om in te werken op de veiligheidscultuur en het bevorderen ervan door informatieve workshops te organiseren, veelvuldig te communiceren met de verkeersleiders om hun uit te leggen waarom wij hen nodig hebben en waarom het in hun eigen en in ieders belang is, daar het gaat om luchtvaartveiligheid. We nodigen hen uit om ook problemen te melden die zij ervaren in hun dagelijkse activiteiten, of zaken die beter kunnen. Het is echt cruciaal om een vertrouwensrelatie op te bouwen. Ik speel ook een rol in de opleidingen door te wijzen op de veiligheidsaspecten die erin vervat moeten zitten. Etienne : De afwisseling en het belang van dit werk voor Belgocontrol en meer in het algemeen voor de bijdrage tot de luchtvaartveiligheid. Zonder die inspanningen om alles in lijn te krijgen met de reglementaire vereisten inzake veiligheid, zouden onze uitrustingen en ons hele bedrijf niet gecertificeerd worden en zou Belgocontrol zijn opdracht niet kunnen uitvoeren. Ik sta regelmatig in contact met onze regulator (BSA-ANS) en met de

21 toeleveringsbedrijven. En wij handelen uiterst transparant; het doel is immers om telkens opnieuw een gecertificeerde, betrouwbare en veilige uitrusting te installeren die vlot kan worden onderhouden en gebruikt door mijn collega s door beproefde procedures te volgen. We bieden concrete hulp aan onze collega s op de werkvloer, wat zeer waardevol is. We staan voor hen klaar wanneer ze een verandering in een systeem moeten aanbrengen en leggen hun de veiligheidsaspecten uit waarmee ze rekening moeten houden voor de specifieke actie die zij moeten uitvoeren, alsook de toegevoegde waarde van die demarche. Wij hebben trouwens een coachinginstrument ontwikkeld dat een schematisch overzicht biedt van de projectaanpak, de opleiding, de interoperabiliteit,... Wij nemen dus ook deel aan de verankering van de veiligheidscultuur, aan de opvolging van de procedures en aan het melden van problemen die opduiken. Wij houden steeds een vinger aan de pols en bieden altijd een luisterend oor. Dat maakt integraal deel uit van ons werk. Zijn jullie ook betrokken bij onderzoeken naar aanleiding van een incident? Aliénor : Niet rechtstreeks, want mijn team safety practitioners maakt deel uit van dezelfde afdeling als de luchtverkeersleiders en, uit hoofde van een regel van het Europees luchtvaartveiligheidsagentschap (EASA - European Aviation Safety Agency), moeten alle onderzoekers onafhankelijk zijn. Om die verplichting na te leven heeft de SMU (Safety Management Unit) de OSU opgericht (Operational Safety Unit) die niet afhangt van het operationele management en die, geheel neutraal, de onderzoeken verricht na een incident. Wij strijken neer na het onderzoek om de aanbevelingen en de veranderingen te implementeren die worden aanbevolen in de onderzoeksverslagen. Etienne : Dat verschilt dan wel van het DG Systemen; de safety practitioners worden immers ook opgeleid als onderzoekers voor de incidenten van technische aard. Zij werken niet rechtstreeks op het terrein, dus kunnen ze hun opdracht volledig onafhankelijk uitvoeren. capaciteit En-routevertraging beïnvloed door stroomonderbreking van 27 mei Voor 2015 heeft Belgocontrol zijn doelstelling ter vermindering van de en-routevertraging niet gehaald. Hoofdoorzaak daarvoor is de impact van de stroomonderbreking van 27 mei 2015 die het Belgische luchtruim lamlegde en de verkeersleiders ertoe verplichtte de clear the sky -procedure te volgen. Daarbij werden alle vluchten naar de nabijgelegen luchthavens en luchtruimen afgeleid. De veiligheid van het luchtverkeer was op geen enkel moment in gevaar, maar de talrijke reguleringen die naar aanleiding daarvan uitgestuurd werden, zorgden voor aanzienlijke vertragingen. Zonder die gebeurtenis zou Belgocontrol zijn doelstelling bereikt hebben en positief bijgedragen hebben tot de prestatie van het FABEC. Inzake vertraging bij de aankomsten op de luchthavens haalde het dan weer wel ruimschoots zijn doelstellingen. prestaties De daling van de en-routevertragingen: een gemeenschappelijke doelstelling voor het FABEC Om de capaciteitsprestaties in deze tweede referentieperiode ( ) te meten, heeft de Europese Commissie als indicator de gemiddelde en-route-atfm-vertraging per vlucht vooropgesteld. Vertragingen brengen immers een grote kost met zich mee voor de Belgocontrol Jaarverslag 2015

22 activiteitenverslag > Impact van de stroomonderbreking van 27 mei op de enroutevertraging: 66% van de en-routevertraging van 2015 werd veroorzaakt door de stroompanne van 27 mei die het gevolg was van een maandelijkse verificatie van een noodgenerator. Die gebeurtenis joeg de gemiddelde door Belgocontrol gegenereerde en-routevertraging de hoogte in tot 0,14 minuten per vlucht. Daardoor greep het bedrijf naast zijn vooropgestelde doelstelling tot vermindering van de vertragingen tot 0,07 minuten per vlucht voor 2015 (CRSTMP-oorzaken: C-Capacity, R-Routing, S-Staffing, T-Equipment, M-Airspace management, P-Special events). Zonder die panne zou Belgocontrol zijn doelstelling hebben gehaald en een resultaat van 0,05 minuten per vlucht hebben neergezet. > De meest ambitieuze doelstelling: zoals voor de 1 e referentieperiode ( ), behoudt Belgocontrol verreweg de meest ambitieuze doelstelling van het FABEC om maximaal bij te dragen tot de algemene FABEC-doelstelling en nog ruimer, tot de Europese doelstelling. Die doelstelling bedraagt 0,08 minuten en-routevertraging per vlucht voor alle oorzaken van vertraging samen beschouwd en 0,07 minuten per vlucht voor enkel de CRSTMP-oorzaken, m.a.w. degene die niet te wijten zijn aan externe factoren en die Belgocontrol kan beheersen. > Het FABEC haalt zijn doelstelling niet: de algemene FABEC-doelstelling tot vermindering van de enroutevertraging vastgelegd in het prestatieplan voor 2015 bestond uit het beperken van de gemiddelde en-routevertraging tot 0,48 minuten per vlucht (alle oorzaken samen beschouwd) en tot 0,37 minuten per vlucht voor de CRSTMP-oorzaken. Het FABEC registreerde in 2015 een gemiddelde vertraging van 0,70 minuten per vlucht en van 0,48 minuten per vlucht voor de CRSTMP-oorzaken. > Doelstellingen bereikt op de luchthavens: tijdens de 2 e referentieperiode ( ) waarin de prestaties van de verleners van luchtvaartnavigatiediensten worden beoordeeld door de Europese Commissie, werden doelstellingen opgelegd tot vermindering van de vertragingen die specifiek betrekking hebben op het aankomstenbeheer op de luchthavens. Het FABECprestatieplan bevatte twee doelstellingen voor Belgocontrol: de gemiddelde vertraging per vlucht (enkel CRSTMP-oorzaken) beperken tot 0,12 minuten op Brussels Airport en tot 0,06 minuten op de luchthaven van Luik. Die twee doelstellingen werden bereikt, vermits Belgocontrol die vertragingen kon beperken tot respectievelijk 0,06 en 0,00 minuten per vlucht. luchtvaartmaatschappijen en hebben een negatieve invloed op het milieu doordat er nutteloos brandstof verbruikt wordt. De Performance Review Body van de Europese Commissie evalueert de capaciteitsprestaties op FAB-niveau (Functional Airspace Blocks) op basis van hun prestatieplan. De prestaties van het FABEC in zijn geheel zullen worden beoordeeld in het licht van twee aparte doelstellingen: enerzijds en-routevertraging waarbij alle oorzaken samen worden beschouwd en anderzijds vertraging waarvan de oorzaak enkel toe te schrijven is aan CRSTMP (C-Capacity, R-Routing, S-Staffing, T-Equipment, M-Airspace management, P-Special events) waarop de dienstverleners een invloed kunnen uitoefenen. Die laatste doelstelling is gelinkt aan een systeem van financiële stimulansen. Voor 2015 had het FABEC als doelstelling vooropgesteld om de 0,48 minuten en-routevertraging per vlucht niet te overschrijden, alle oorzaken samen beschouwd. De doelstelling voor enkel de CRSTMP-oorzaken werd nog strenger met 0,37 minuten per vlucht. Die doelstelling is een bijdrage van het FABEC tot de algemene Europese doelstelling die 0,5 minuten per vlucht ,24 bedraagt. 0,17 15 Impact van de panne van 27 mei In het verlengde van de FABEC-doelstelling inzake en-routecapaciteit kreeg elk lid een bijdrage tot die doelstelling toegewezen. Om positief tot de , FABEC-doelstelling bij te dragen, moest Belgocontrol de door zijn CANAC 2-controlecentrum gegenereerde gemiddelde en-route- ATFM-vertraging doen dalen tot 0,08 minuten per vlucht in 2015, alle oorzaken samen beschouwd en tot slechts 0,07 minuten per vlucht voor de CRSTMP-oorzaken. Die doelstellingen zijn verreweg de meest ambitieuze van heel het FABEC. Tijdens de 3 jaren van de 1 e referentieperiode ( ) heeft Belgocontrol zijn doelstellingen ruimschoots bereikt, met nagenoeg onbestaande en-routevertragingen (0,03 minuten per vlucht in 2012, 0,08 in 2013 en 0,02 in 2014). Het feit dat die doelstelling in 2015 niet werd gehaald, is enkel te wijten aan de stroomonderbreking van 27 mei die het luchtverkeer volledig lamlegde en de verkeersleiders van Belgocontrol ertoe verplichtte talrijke verkeersreguleringen op te leggen om het luchtruim vrij te kunnen maken. Die reguleringen lagen aan de basis van grote vertragingen. Vertraging en-route per vlucht - Jaarlijkse prestatie En-route-ATFM-vertraging per vlucht (in minuten) 0,20 0,15 0,14 0,14 0,13 0,14 0,14 0,04 0,03 0,03 0, , ,08 0,02 0,02 0, KPI - en-routevertraging per vlucht (alle oorzaken) KPI - en-routevertraging per vlucht (CRSTMP-oorzaken) En-route-verkeer ,08 0,07 0,08 0,07 Aantal en-routebewegingen ,08 0,07 0,08 0,09 0,07 0, Jaarlijkse doelstelling (alle oorzaken) Jaarlijkse doelstelling (CRSTMP-oorzaken)

23 66% van de en-routevertraging van 2015 werd immers veroorzaakt op 27 mei. Door de gevolgen van die gebeurtenis werd de gemiddelde en-routevertraging omhooggestuwd tot 0,14 minuten per vlucht. Zonder die panne zou Belgocontrol zijn doelstelling hebben gehaald, met een mooi resultaat van 0,05 minuten per vlucht en zou het bedrijf, net zoals in 2014, de beste leerling van de FABEC-klas geweest zijn. Het FABEC mist zijn doestelling Het FABEC heeft aan het begin van deze 2 e referentieperiode ( ) zijn doelstelling niet bereikt aangezien zijn gemiddelde gecumuleerde en-route-atfm-vertraging 0,70 minuten per vlucht bedroeg, alle oorzaken samen beschouwd, terwijl het zijn doelstelling was de 0,48 minuten niet te overschrijden. Kijk je uitsluitend naar de CRSTMP-oorzaken, dan benadert het FABEC zijn streefdoel zonder het echter te halen: 0,48 minuten per vlucht in plaats van 0,37. Hierbij moet worden opgemerkt dat die doelstellingen zeer ambitieus zijn en dat andere doelstellingen in andere domeinen, zoals kostenefficiëntie, een eerder negatieve invloed hebben op de prestatie op het vlak van capaciteit. De evolutie van de Europese ATM-systemen, gedragen door het SESARprogramma, maar ook de verbeteringen aan het FABEC-luchtruimontwerp dat het inzetten van operationele teams vereist, o.a. voor opleiding, dreigen ook het capaciteitsbeheer complexer te maken. Naast die factoren die een impact hebben op de (dalende) en-routevertraging kan ook het toenemende luchtverkeer worden vermeld. Hoe intensiever het verkeer, hoe groter het risico op verzadiging. In vergelijking met 2014 nam het luchtverkeer voor Belgocontrol immers toe met 3,98%, goed voor meer dan 115 bijkomende vluchten per dag. Het FABEC verwerkte op zijn beurt meer dan 270 bijkomende vluchten per dag (+1,81%). Stiptheid op de luchthavens: doelstellingen volledig behaald Met het aanbreken van de 2 e referentieperiode werd er een nieuwe prestatiekernindicator ingevoerd op het vlak van capaciteit: de gemiddelde vertraging per vlucht bij aankomst op de luchthavens. Voor Belgocontrol zijn enkel Brussels Airport en de luchthaven van Luik betrokken. Er werden twee afzonderlijke doelstellingen vastgelegd: het niet overschrijden van 0,12 minuten vertraging per vlucht op Brussels Airport en van 0,06 minuten te Luik. Enkel de CRSTMP-oorzaken, m.a.w. die waarop Belgocontrol een invloed heeft, worden in aanmerking genomen voor die aan een financiële stimulans gelinkte indicator. Die doelstellingen werden in 2015 met vlag en wimpel behaald, gezien de gemiddelde vertraging per vlucht bij aankomst slechts 0,06 minuten bedroeg op Brussels Airport en die op de luchthaven van Luik zelfs nihil was (0,00 minuten). In het licht van de ontwikkeling van de luchthavens en een optimale dienstverlening aan die laatste is stiptheid een cruciaal gegeven. Naast de nieuwe Europese indicator die op aankomsten betrekking heeft, heeft Belgocontrol indicatoren behouden ter beoordeling en verbetering van de stiptheid van de vertrekken op Brussels Airport. Het beheer van de stiptheid op Brussels Airport maakt grotendeels gebruik van AMS, het door Belgocontrol ontwikkelde torenluchtverkeersleidingssysteem, waarmee niet enkel de controletorens van de vijf openbare luchthavens uitgerust zijn, maar ook de Flight offices van die luchthavens en het CANAC 2-controlecentrum. Het AMS implementeert het concept van Collaborative Decision Making (CDM) en zorgt voor een permanente informatie-uitwisseling tussen de verschillende actoren in de activiteitsketen op de luchthaven om de stiptheid optimaal te beheren. Zo bedroeg de taxitijd in 2015 minder dan 15 minuten voor 96,59% van de vluchten (97,83% in 2014) en vond 94,09% van de take-offs plaats binnen de tolerantiedrempel van 3 minuten in vergelijking met het voorziene uurrooster (89,17% in 2014). prestaties Gemiddelde en-route-atfm-vertraging per vlucht per ANSP van het FABEC Gemiddelde vertraging per vlucht bij aankomst op Brussels Airport Gemiddelde vertraging per vlucht bij aankomst te Luik 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 0,08 0,18 0,37 0,35 0,22 0,16 0,48 0,07 0,14 0,29 0,27 0,17 0,14 0,37 0,14 0,14 Belgocontrol 0,34 0,23 MUAC 0,86 0,61 DSNA Alle oorzaken samen beschouwd Jaarlijkse doelstelling (alle oorzaken) 0,21 0,11 0,09 0,07 0,09 0,06 0,70 0,48 DFS Skyguide LVNL FABEC CRSTMP-oorzaken Jaarlijkse doelstelling (CRSTMP-oorzaken) Vertraging bij aankomst per vlucht (in minuten) Aantal aankomstbewegingen 1, ,60 1,40 1, , ,00 0,84 0,88 0,80 0, , , ,20 0,12 0,12 0,12 0,12 0,11 0,01 0,07 0,03 0,06 0, KPI Vertraging bij aankomst per vlucht Jaarlijkse doelstelling (alle oorzaken samen beschouwd) (CRSTMP-oorzaken) Vertraging bij aankomst per vlucht Aantal aankomsten (CRSTMP-oorzaken) Vertraging bij aankomst per vlucht (in minuten) 0,80 0,70 0,60 0,50 Aantal aankomstbewegingen 0,40 0,30 0,30 0,20 0,20 0,14 0,09 0,10 0,03 0,00 0,00 0,0 0,06 0,00 0,06 0,06 0,06 0, KPI Vertraging bij aankomst per vlucht Jaarlijkse doelstelling (alle oorzaken samen beschouwd) (CRSTMP-oorzaken) Vertraging bij aankomst per vlucht Aantal aankomsten (CRSTMP-oorzaken) Belgocontrol Jaarverslag 2015

24 activiteitenverslag 2015 Interview Youcha Mackelbert Directeur-generaal Program & Project Delivery Na de stroompanne van 27 mei drong het tot ons door dat het nodig was om een structureel continuïteitsbeheer in te voeren. Bekijk het interview hier als doel om de continuïteitsgarantie van onze diensten te versterken. gevoerd met de verschillende luchthavens waarvan wij het luchtverkeer beheren. Die denkoefening en dialoog moeten worden voortgezet en moeten concreet vorm krijgen in een SLA (Service Level Agreement) tussen Belgocontrol en zijn klanten. Het hoofddoel is onze klanten tevreden stemmen! Het is dus ook belangrijk om een minimaal dienstniveau te bepalen en te formaliseren in geval van problemen. In functie van die dienstniveaus gaan we onze systemen, processen en menselijke middelen aanpassen om ze optimaal te kunnen garanderen. Wat brengt de toekomst? De dialoog met onze klanten en stakeholders blijven we onafgebroken aangaan. Daar staat de pas opgerichte afdeling Customer Relation Management binnen het DG Internationalisering en Externe Relaties borg voor. Mede daardoor is de aanzet gegeven tot een diepgaande verandering in alle geledingen van het bedrijf. Wij zullen ons dus ook richten naar de toekomstige ontwikkelingsprojecten van onze klanten om hen naar best vermogen te ondersteunen. Het is tevens onze maatschappelijke verantwoordelijkheid en onze bijdrage tot de economie van ons land. 22 Welke maatregelen werden er intern genomen naar aanleiding van het incident op 27 mei 2015? Vooreerst hebben wij onmiddellijk na het incident gereageerd: onze teams werden opgetrommeld en dankzij hun competentie kon de dienstverlening al vrij snel worden heropgestart. Iedereen binnen het bedrijf was het er meteen roerend over eens: dat willen we nooit meer meemaken! Het Directiecomité en de Raad van Bestuur erkenden spoedig de noodzaak om een structureel continuïteitsbeheer in te voeren binnen het bedrijf. Wat leidde tot de oprichting van de functie van Business Continuity Manager. Naar aanleiding van die analyses hebben wij een reeks projecten opgestart die die continuïteit moeten verzekeren. Welke initiatieven heeft Belgocontrol als dienstverlener dan genomen om zijn klanten gerust te stellen? Parallel met die interne inspanningen hebben wij een dialoog opgestart met onze klanten en stakeholders, de luchthavens en, onrechtstreeks, de luchtvaartmaatschappijen. Samen willen wij het dienstniveau bepalen dat zij van ons verwachten, zowel onder normale operationele omstandigheden als in situaties met beperkte werking, wanneer er een probleem opduikt. We hebben natuurlijk de acties geanalyseerd die aan de basis van de panne zelf lagen en, om te vermijden dat zulke situaties zich ooit nog voordoen op een ander niveau, hebben wij al onze afdelingen geauditeerd en al onze kritieke systemen onderworpen aan risicoanalyses, met Het leek ons immers cruciaal om onze waaier aan diensten opnieuw af te stemmen op de behoeften van onze klanten. Daartoe hebben wij een enquête afgenomen bij onze stakeholders en constructief overleg

25 milieu Duurzame efficiëntie Milieu-efficiëntie is een cruciaal gegeven voor onze klanten en voor de hele maatschappij. Daarbij wordt ingezet op een lager brandstofverbruik en minder geluidshinder in de buurt van de luchthavens. Voor de tweede referentieperiode ( ) legde het FABEC nieuwe doelstellingen vast inzake horizontale vluchtefficiëntie om zo bij te dragen aan een Europees gemiddelde. Samen met de optimalisatie van de en-routetrajecten blijft Belgocontrol de groene landingen (Continuous Descent Operations, kortweg CDO s) ontwikkelen, een vliegprocedure waarbij het toestel continu daalt. Daarbij wordt gevoelig minder brandstof verbruikt en meet men minder geluidshinder bij de nadering en de landing. prestaties 2015 > Om te beoordelen hoe efficiënt de vliegtuigtrajecten zijn, wordt als indicator steevast de horizontale efficiëntie van de en-routevluchten gehanteerd (KEA Key Performance Environment Indicator based on Actual trajectory), maar die wordt nog uitgebreid met nieuwe doelstellingen en met een nieuwe berekeningsmethode, waarbij een vergelijking wordt gemaakt tussen het door een vliegtuig afgelegde traject en de kortst mogelijke route tussen de luchthaven van vertrek en die van aankomst. > De doelstelling is om het verschil tussen de werkelijk gevlogen route en de kortste route terug te dringen tot maximaal 2,96% eind Er werden tussentijdse waarden vastgelegd. > In 2015 bedroeg het verschil tussen de door de vliegtuigen afgelegde enrouteafstand en de ideale route gemiddeld 3,36% in het FABEC-luchtruim, terwijl de tussentijdse doelstelling voor ,30% bedroeg. > De Continuous Descent Operations-procedures (CDO s), of groene landingen, zijn sinds juni 2015 van toepassing op alle banen van Brussels Airport. > Er werden werkgroepen opgericht voor de toepassing van CDO s op de luchthavens van Charleroi en Luik. Efficiënte vluchten... Een van de beste manieren om de impact van het luchtverkeer op het milieu te verminderen is om de door de vliegtuigen gevlogen afstanden te verkleinen om zo hun brandstofverbruik en hun uitstoot terug te dringen. De Europese Commissie heeft dus als prestatie-indicator de gemiddelde horizontale en-route-efficiëntie van het werkelijke traject gekozen (KEA - Key Performance Environment Indicator based on Actual trajectory). Dat is het verschil tussen de lengte van het en-routedeel van het werkelijke traject, vastgesteld op basis FAB1 FAB2 FAB3 L1 van surveillancegegevens, en het overeenstemmende deel van de orthodromische afstand (Great Circle Distance). De GCD wordt bekomen door alle IFR-vluchten die binnen het FABEC-luchtruim worden uitgevoerd of datzelfde luchtruim doorkruisen, op te tellen. Voor deze 2 e referentieperiode ( ) heeft de Commissie het concept achieved distance ingevoerd, waarmee lokale efficiëntieverliezen (lokale prestaties van het FABEC) kunnen worden onderscheiden van efficiëntieverliezen die te wijten zijn aan het netwerk (inkomend of uitgaand luchtverkeer in het FABEC-luchtruim). Achieved1 (H1) Achieved2 (H2) Achieved3 (H3) Gemiddelde horizontale en-route-efficiëntie wordt gemeten door het procentuele verschil tussen de werkelijk afgelegde route (L) en de theoretisch kortste afstand, de achieved distance (H). L2 L3 23 Belgocontrol Jaarverslag 2015

26 activiteitenverslag Nm FAB1 Alle vluchten die het FABEC-luchtruim doorkruisen, worden mee in rekening genomen tijdens hun en-route-fase. De vliegtuigtrajecten in een straal van 40 nautische mijl rond de luchthaven van vertrek en/of bestemming worden niet in aanmerking genomen voor de berekening. Het FABEC-prestatieplan heeft als doelstelling bepaald dat het verschil tussen de kortste route en de werkelijk gevlogen route moet worden verminderd tot maximaal 2,96% eind KPI - Horizontale efficiëntie van de en-routevluchten in het FABEC Inefficiency (%) 3,9 3,8 3,7 3,6 3,5 3,4 3,3 3,2 3,1 3,0 31/12/ /01/ /02/ /03/ /04/205 31/05/ /60/ /07/ /08/2015 Er werden tussentijdse waarden gedefinieerd voor 2015 (3,30%), 2016 (3,22%), 2017 (3,14%) en 2018 (3,05%). Er werd geen enkele individuele bijdrage van de FABEC-lidstaten tot deze doelstelling vastgelegd.... ondanks een net niet gehaalde doelstelling De efficiëntie van de vluchten is geenszins verminderd in vergelijking met vorig jaar. De doelstelling voor 2015, die nog dwingender was omwille van de berekeningsmethode, zou gehaald zijn als de steekproeven dezelfde was geweest als die van KEA 30/09/2015 In 2015 bedroeg het verschil tussen de ideale route en de door de vliegtuigen afgelegde en-routeafstand gemiddeld 3,36% in het FABEC-luchtruim terwijl de tussentijdse doelstelling voor ,30% bedroeg. We stellen vast dat de KEA lichtjes steeg, maar die stijging was verwacht omdat de FABEC-staten sinds juni 2015 hun radargegevens om de 30 seconden uitsturen, wat de nauwkeurigheid ervan doet toenemen, maar de horizontale efficiëntie kunstmatig doet afnemen. Dat verklaart waarom het FABEC iets boven die doelstelling zit. 31/10/ /11/ /12/ /01/ /02/2016 CDO s op alle banen van Brussels Airport De Continuous Descent Operations-procedures (CDO s), of groene landingen, op Brussels Airport zijn sinds juni 2015 van kracht op alle banen. CONTINUOUS DESCENT OPERATION (CDO) Resultaten van de Continuous Descent Operations (CDO) op Brussel-Nationaal werden toegepast Brandstof CO 2 Geluid A320 (narrow-body) -50 kg -157 kg -2dB A330 (wide-body) -100 kg -314 kg -3dB Bovenstaande waarden stemmen overeen met een CDO ingezet op ongeveer meter hoogte. De geluidsmetingen werden uitgevoerd in een straal van 15 km rond de luchthaven. CDO s promoten CDO Samenwerken met de luchtvaartmaatschappijen is cruciaal om het gebruik van CDO s te maximaliseren. Het initiatief ertoe kunnen immers zowel de verkeersleiders als de piloten nemen. Het promoten van die procedure speelt dus een belangrijke rol. Het Fuel Efficiency Team van Brussels Airlines Gestabiliseerd op het ILS Trapsgewijze daling Conventioneel CDO (Continuous Descent Operation) is een operatie waarbij het vliegtuig continu daalt, in de mate van het mogelijke met minimale motorkracht, in functie van de kenmerken van de vlucht en de situatie van het luchtverkeer. Daardoor kunnen zowel de geluidshinder als het brandstofverbruik en de uitstoot van broeikasgassen worden teruggedrongen. gaf eind 2014 en begin 2015 een opleiding aan de naderingsluchtverkeersleiders van Belgocontrol. Daarin stelde de Belgische luchtvaartmaatschappij de eerste resultaten voor van de toepassing van CDO s voor haar vloot: over heel 2015 werd er dankzij die nieuwe procedures niet minder dan kg brandstof bespaard, enkel op de vluchten van Brussels Airlines (vs kg in 2014). Over de periode van december 2015, januari en februari 2016 kreeg 15% van de vluchten van Brussels Airlines groen licht van de verkeersleiders om een CDO uit te voeren. Voor de tweede referentieperiode ( ) vormen CDO s niet langer een prestatie-indicator. Maar de toepassing van CDO s is nog voor verbetering vatbaar, wat niet enkel bijzonder voordelig is voor de

27 luchtvaartmaatschappijen, maar ook voor het milieu en de omwonenden van de luchthavens. Hoe hoger een CDO namelijk wordt ingezet, hoe meer er op brandstofverbruik wordt bespaard en hoe sterker de geluidshinder afneemt. Het complexe luchtruim en de verkeersdichtheid zijn factoren die de toepassing van CDO s ook beïnvloeden. Daarom zullen parallel gevoerde projecten, zoals Precision Based Navigation (PBN), bijdragen tot de toename van het aantal CDO s en de efficiëntie ervan. Om de CDO s op de nationale luchthaven te promoten, werd een actieplan opgesteld en door de dienst AMS werd een nieuwe tool voor statistieken ontwikkeld. Met die tool kan het aantal uitgevoerde CDO s worden weergegeven in functie van hun verticaal profiel. De tool werd volledig intern ontwikkeld en kan dus worden aangepast aan de specifieke behoeften van Belgocontrol, maar ook aan evoluties in het domein. Belgocontrol heeft immers actief deelgenomen aan de CDO Task Force van Eurocontrol, met als doel om gemeenschappelijke parameters te identificeren waarmee de CDO s geharmoniseerd kunnen worden gemeten in heel Europa. Het actieplan voorziet tevens ruimte voor een grondige analyse, zowel door de piloten die naar Brussel vliegen als door de verkeersleiders. Daarbij nemen ze de elementen onder de loep die deze naderingstechniek op de luchthaven van Brussel kunnen vergemakkelijken. gebaseerd op het CEM-model (Collaborative Environmental Management), om CDO s te implementeren. Die werkgroepen bestaan uit verkeersleiders, piloten en leden van verschillende bevoegde instanties en stellen ons in staat om gezamenlijk te werken aan een almaar kwaliteitsvollere dienstverlening en tegelijkertijd onze partnerships te versterken. Informatie als kern van duurzaam beheer Het internationale concept Collaborative Decision Making (CDM) illustreert duidelijk hoe belangrijk het uitwisselen van informatie wel is om de milieu-impact van het luchtverkeer te verminderen. Dankzij CDM kan een actor uit de luchtvaartsector luchtverkeersleiding, luchthavenuitbater, luchtvaartmaatschappij, handler of de CFMU van Eurocontrol - d.m.v. de permanente elektronische uitwisseling van informatie, de juiste beslissingen treffen in samenwerking met zijn partners. Precies door die uitwisseling kunnen bijvoorbeeld taxitijden worden teruggedrongen, de motoren op het goede moment worden gestart en kan er dus worden bespaard op het brandstofverbruik van vliegtuigen aan de grond. Ook de door verkeersreguleringen veroorzaakte vertragingen worden opgevangen, zonder dat er brandstof wordt verspild in een wachtcircuit. Allemaal factoren die de CO2 uitstoot en de luchtkwaliteit ten goede komen. prestaties Binnenkort CDO s op de regionale luchthavens Voor de regionale luchthavens werden in Luik en Charleroi werkgroepen opgericht, CDM is van kracht op Brussels Airport. CDM-toepassingen worden voorbereid op de regionale luchthavens via de ontwikkelingen van het AMS (Airport Movement System). Belgocontrol Jaarverslag 2015

28 activiteitenverslag Interview Pieter Steurbaut Operational Efficiency Manager, Brussels Airlines Michaël Sanczuk Piloot en Fleet Manager bij Brussels Airlines 15% van onze landingen werd in CDO-modus uitgevoerd. Is het aantal CDO s gestegen in 2015 en welke brandstofbesparing brachten die met zich mee voor Brussels Airlines? Pieter : Ja, het aantal CDO s ging in stijgende lijn in Ongeveer 15% van onze landingen werd in CDO-modus uitgevoerd en daardoor kon onze vloot 231 ton brandstof besparen, goed voor een stijging met 54% in vergelijking met En in de eerste twee maanden van 2015 vonden er evenveel CDO s plaats als in héél Ook vandaag zet die tendens zich nog door; we stelden immers vast dat in de loop van de eerste 3 maanden van 2016 al 9% méér brandstof werd bespaard dan in diezelfde periode in CDO s maken deel uit van een waaier aan projecten van Brussels Airlines die erop gericht zijn zo veel mogelijk brandstof te besparen. En op dat gebied is er niet zoiets als een kleine besparing. Vele kleine hoeveelheden kerosine maken mettertijd een groot verschil! 2 1 Bekijk het interview hier Is er een doel vooropgesteld bij Brussels Airlines met betrekking tot de CDO s? Pieter : Toen we in november 2014 en januari 2015 het project aan de luchtverkeersleiders van Belgocontrol voorstelden, legden we samen een streefdoel van 20% CDO-landingen vast. Al bij al een billijke doelstelling, rekening houdend met de verkeersdichtheid en het complexe Belgische luchtruim. Die 20% is een gemiddelde op jaarbasis. Tijdens verkeersluwere periodes kunnen we uiteraard meer doen. Later zullen we een nieuwe doelstelling kunnen vooropstellen. Maar niet enkel het aantal CDO s is van tel, het draait ook om de kwaliteit van de CDO s. Kwaliteit? Michaël : Inderdaad, de kwaliteitsfactor is essentieel. Hoe hoger een CDO-landing wordt ingezet, hoe efficiënter ze is wat brandstofbesparing betreft. In een ideale wereld zou ze op kruishoogte moeten worden ingezet, zodra het toestel aan zijn daling begint. Op die grote hoogte verbruikt het vliegtuig immers veel minder. Maar in België is het luchtruim heel complex en het verkeer zeer dicht, dus is het moeilijk om een CDO-landing op grote hoogte aan te vatten. Bekijk het interview hier 1 2 Op welk niveau moet je dan te werk gaan om het gebruik van CDO s uit te breiden en de kwaliteit ervan te verbeteren? Michaël : We moeten inzetten op een vereenvoudiging van het luchtruim, bepaalde restricties i.v.m. de hoogte herzien en de verkeersstromen optimaliseren, hoewel die laatste uiteraard niet beperkt blijven tot het Belgische grondgebied. We beseffen natuurlijk dat een dergelijk procédé een enorme uitdaging vormt voor Belgocontrol, dat de teugels ook niet alleen in handen heeft. Het gonst van de activiteit in zo n beperkt luchtruim en een CDO inzetten vanaf kruishoogte zou veel coördinatie vergen tussen de naderingsen de en-routeverkeersleiding, alsook met EUROCONTROL (dat het verkeer boven m beheert n.v.d.r.). Ook het gebruik van de banen speelt mee een rol. Banen 25R/07L en 25L/07R zijn gunstiger voor CDO s. Baan 01, die vaker in de zomer wordt gebruikt omwille van de windrichting, verplicht ons om grote omwegen te maken, wat het moeilijker maakt om CDO-landingen uit te voeren. Je moet ook rekening houden met de informatie inzake de track miles: dat is de afstand die een toestel nog moet afleggen voordat het de grond raakt. Die informatie zou preciezer gemeld kunnen worden wanneer een CDO mogelijk is, want ze is cruciaal om de optimale daalsnelheid te berekenen. Pieter : Tijdens onze contacten met de luchtverkeersleiders merkten we op dat een goede CDO ook afhankelijk is van de vertrouwensrelatie tussen de verkeersleider en de piloot. Omdat de verkeersleider als het ware zijn verantwoordelijkheid in handen van de piloot moet leggen door die laatste het CDO-traject te laten volgen. Beide partijen moeten zich comfortabel voelen bij de procedure. Het is dus belangrijk dat er altijd open gecommuniceerd wordt tussen onze operations en Belgocontrol en dat het geringste probleem wordt gemeld opdat wij er een oplossing voor kunnen aanreiken. Wat is uw ervaring met de toepassing van CDO s in andere landen? Michaël : Behalve in de Scandinavische landen, waar er minder vliegverkeer is, komt het vrij zelden voor dat we de toestemming krijgen om CDO s uit te voeren in andere Europese landen waar de verkeersdichtheid vergelijkbaar is met de toestand in België. Frankrijk werkt met speciale CDOluchtvaartkaarten voor bepaalde zones, o.a. in Toulouse en Nice. Pieter : Toen het project in zijn kinderschoenen stond en er stemmen opgingen om CDO s toe te passen te Brussel, heerste er veel scepticisme omdat het luchtruim nu eenmaal bijzonder dicht en complex is. Maar de resultaten die we tot nu toe al hebben geboekt, zijn erg bemoedigend en kunnen als voorbeeld dienen voor andere gelijkaardige zones in Europa. Samen met Belgocontrol hebben we een voortrekkersrol gespeeld in deze aangelegenheid. Wat we nu al hebben verwezenlijkt, is prachtig, maar we moeten ambitieus blijven, de lat nog wat hoger leggen, en vooral doorgaan.

29 kostenefficiëntie Ambitieus heffingenplan prestaties 2015 België is opnieuw zeer ambitieuze verbintenissen aangegaan om de prijs van de luchtvaartnavigatiediensten te drukken. Ondanks een voorziene stevige daling van de en-routetarieven heeft de Europese Commissie de financiële doelstellingen niet gevalideerd. Het opnieuw financieel gezonde Belgocontrol is vastberaden de optimalisatie van zijn kosten voort te zetten en de nodige investeringen nieuw leven in te blazen om zijn klanten een dienst van de hoogste kwaliteit tegen de laagste prijs te bieden. Belgocontrol ondersteunt tevens de luchthavens door zich ertoe te verbinden de terminalheffingen te verminderen tussen 2015 en > In het luik kostenefficiëntie van het prestatieplan hebben België en Luxemburg zich ertoe verbonden de eenheidskost voor de enroute-luchtvaartnavigatiediensten (Determined Unit Cost - DUC) in hun luchtruim te verminderen met gemiddeld 2,6% per jaar tot in 2019 (in reële termen). De Europese Commissie was echter van mening dat het FABEC-prestatieplan, met inbegrip van de nationale luiken m.b.t. kostenefficiëntie, niet in lijn was met de Europese doelstellingen. > De Determined Unit Cost (DUC) van de en-routediensten bedroeg 61,79 in 2015 (in reële termen op basis van de prijzen van 2009), in vergelijking met de beginwaarde ten belope van 65,90 in 2014, goed voor een daling met 6,2%. > In 2015 lag het werkelijke verkeersniveau lichtjes hoger dan de Statfor-ramingen van EUROCONTROL. > Met de toepassing van het 3 e beheerscontract vanaf januari 2015 wordt Belgocontrol billijk vergoed voor de terminaldiensten die het bedrijf levert. > In 2015 daalden de unit costs die als basis dienen voor de tarifering van de terminaldiensten met gemiddeld 7,3% (in reële termen) in vergelijking met de beginwaarde van Op grond van het beheerscontract van Belgocontrol, nemen de unit costs (in reële termen) gemiddeld met 2,5% per jaar af in de periode > Belgocontrol sloot het boekjaar 2015 af met een winst van 24,7 miljoen. Nieuwe jaarlijkse dalingen van het enroute-eenheidstarief tussen 2015 en 2019 Het eenheidstarief stemt overeen met de prijs van een service unit luchtverkeersleiding in een gegeven luchtruim. In de verordening van het Gemeenschappelijk Europees Luchtruim van 2011 had de Europese Commissie een algemene Europese doelstelling vastgelegd waarbij het gemiddelde eenheidstarief met 10% (-3,5% per jaar) moest dalen op het einde van de eerste referentieperiode eind Voor de tweede referentieperiode ( ) legde ze een nieuwe algemene Europese doelstelling op: op jaarbasis moet dat gemiddelde eenheidstarief nu dalen met 3,3% of met 15,4% over heel de periode. Elke Staat moet een lager tarief in rekening brengen om zo een passende bijdrage te leveren tot de algemene doelstelling. Bij gebrek aan een gemeenschappelijk eenheidstarief voor de FABEC-lidstaten werd beslist om de prestatie inzake kostenefficiëntie op nationaal niveau te behouden. De FABEC-lidstaten dienden samen met het gezamenlijke prestatieplan ook nog een individueel luik in, gewijd aan de kostenefficiëntie. Door de tariefvermindering met 10% in de eerste referentieperiode ( ) beantwoordde België-Luxemburg geheel aan de verwachtingen van de Europese Commissie. Voor de daaropvolgende vijf jaar, die de tweede referentieperiode ( ) omvat, staat in het Belgisch-Luxemburgse luchtruim andermaal een prijsdaling met gemiddeld 2,6% per jaar in het voordeel van de luchtvaartmaatschappijen op het programma. Die verbintenis werd opgenomen in het herziene prestatieplan. Onlangs heeft de Europese Commissie het luik kostenefficiëntie echter verworpen, omdat ze van oordeel was dat er onvoldoende tot de algemene doelstelling bijgedragen 27 Belgocontrol Jaarverslag 2015

30 activiteitenverslag DETERMINED UNIT RATE EN RISK SHARING Wat fundamenteel veranderd is in de wetgeving over het Gemeenschappelijk Europees Luchtruim, is dat het principe van kostenrecuperatie (full cost recovery) vervangen werd door dat van risk sharing. Voordat de nieuwe reglementering van kracht werd, werden de eenheidstarieven elk jaar berekend op basis van de verhouding tussen de geraamde kosten voor het daaropvolgende jaar en het geraamde verkeersvolume, uitgedrukt in service units. Er werd een correctiemechanisme in de berekening ingebouwd om over- of onderfacturatie bij te sturen, zodat de dienstverlener al zijn kosten zou recupereren. In het nieuwe systeem werd het eenheidstarief tot Determined Unit Cost (D.U.C.) omgedoopt. De D.U.C. werd in 2014 vastgelegd voor de vijf jaar van de tweede referentieperiode ( ), nog altijd op basis van een raming van de kosten gedeeld door een raming van het verkeersvolume, opgesteld door Statfor (EUROCONTROL). Het is in die bewerking dat België-Luxemburg de daling met 3,5% heeft meegenomen, conform het prestatieplan. D.U.C. = Geraamde kosten Raming van de service units Aangezien het eenheidstarief vastligt, is het risico dubbel: als de werkelijke kosten de gebudgetteerde kosten overschrijden, dan tekent Belgocontrol verlies op. Hetzelfde geldt als het verkeersvolume lager is dan geraamd. Omgekeerd, als de werkelijke kosten onder de ramingen blijven of als de toename van het luchtverkeer hoger blijkt dan verwacht, dan boekt Belgocontrol winst. In tegenstelling tot het kostengerelateerde risico dat ten laste is van Belgocontrol, wordt het aan het verkeersvolume verbonden risico gedeeld door Belgocontrol en de luchtvaartmaatschappijen, of het nu gaat om winst of verlies. Op die manier is de eerste 2% verschil tussen de verkeersraming en het werkelijke verkeersniveau volledig ten laste van Belgocontrol. Elk verschil tussen 2 en 10% hoger wordt gedeeld door Belgocontrol (30%) en de luchtvaartmaatschappijen (70%). Elk verschil boven 10% wordt volledig door de luchtvaartmaatschappijen gedragen. werd, ondanks de geleverde inspanningen in de eerste referentieperiode en de geplande daling in het herziene plan voor de tweede referentieperiode. In 2015 bedroeg de Determined Unit Cost (DUC) van de en-routedienstverlening voor België-Luxemburg 61,79, in vergelijking met de beginwaarde van 65,90 in 2014 (in reële termen op basis van de prijzen van 2009), goed voor een daling met 6,2%. Zoals het er nu naar uitziet, kan België-Luxemburg in 2019 zelfs uitpakken met de laagste DUC van heel het FABEC. Hou je rekening met het correctiemechanisme, kom je uit op een gefactureerd eenheidstarief van 70,68 (tegenover 72,04 in 2014). Daardoor wordt België-Luxemburg Determined Unit Cost in Determined Unit Cost België-Luxemburg in EUR , , , de op twee na goedkoopste dienstverlener van het FABEC, na Nederland (66,57 ) en Frankrijk (70,00 ) en voor Duitsland (90,15 ) en Zwitserland (118,97 CHF). Evolutie van het systeem van gedeeld verkeersrisico in 2015 In 2015 nam het aantal en-route-service units in het Belgisch-Luxemburgse luchtruim met 3,9% toe, in vergelijking met De bewegingen in datzelfde luchtruim, namelijk diegene gecontroleerd door Belgocontrol (+ 5,0%) en door MUAC (+1,9%), zijn slechts met 3,1% gestegen. Dat verschil kan worden verklaard door het feit dat de service units rekening houden met het gewicht van de vliegtuigen en de gevlogen afstand in het luchtruim. 60, ,4% -2,6% p.a. Verdeling van het verkeersrisico Belgocontrol Luchtruimgebruikers + of verschil tussen het geraamde en het werkelijke verkeer : 2% 100% 0% > 2% 10% 30% 70% > 10% 0% 100% Verdeling van het verkeersrisico over de luchtvaartmaatschappijen en Belgocontrol. Het risico verbonden aan onze kosten is volledig ten laste van Belgocontrol. 58, ,

31 In 2015 bleven de verkeersramingen die de Statfor-dienst van EUROCONTROL in 2014 opstelde nipt onder het werkelijke verkeersniveau. Het verschil tussen die ramingen en het werkelijke verkeersvolume bedroeg nauwelijks 0,6%. Tariefdalingen voor dienstverlening op de luchthavens Los van het Europese prestatieplan voorziet het 3 e beheerscontract van Belgocontrol een daling van de eenheidskost met gemiddeld 2,5% per jaar voor het leveren van terminaldiensten over de periode van 2015 tot Die kost wordt uitgedrukt in reële termen. Bovendien moet de daling van die unit cost minstens gemiddeld 1,5% bedragen over een periode van 5 jaar voor elke heffingenzone, m.a.w. per luchthaven. In 2015 deed zich een eerste veelbetekenende daling voor vermits de gemiddelde gewogen eenheidskost van de terminaldiensten (in reële termen) in vergelijking met het basisjaar 2014 met 7,3% daalde. Structurele financiering van Belgocontrol opnieuw in evenwicht In 2014 heeft Belgocontrol nog te lijden gehad onder de gevolgen van zijn structureel financieringsprobleem dat sinds 2010 een schaduw wierp op zijn resultaten. Een groot deel van de terminaldiensten werd immers niet langer vergoed, wat leidde tot aanzienlijke verliezen. Vanaf januari 2015 kon Belgocontrol, dankzij de toepassing van het 3 e beheerscontract en het Koninklijk Besluit van 19 december 2014 houdende vaststelling van nadere regels tot de financiering van de kosten voor plaatselijke luchtvaartnavigatiedienstverlening, dat deel van de kosten voor de terminaldiensten dat niet aan de gebruikers kan worden doorgerekend, factureren aan de Belgische Staat. Zo werd een structurele oplossing geboden voor de jarenlange verliezen in de dienstverlening op de luchthavens en is de financiering van de terminalactiviteit in overeenstemming gebracht met de Europese reglementering. Investeren in de toekomst Het boekjaar 2015 wordt afgesloten met een winst van 24,7 miljoen. Dat is het gevolg van een hoger omzetcijfer enerzijds en lagere bedrijfskosten anderzijds. Aan de basis van het gestegen omzetcijfer ligt de vergoeding van de terminaldiensten, zowel op Brussels Airport als op de regionale luchthavens. Het toegenomen vliegverkeer en het stijgende aantal en-route-service units compenseren deels de dalende tarieven. Doordat de financiële stabiliteit weergekeerd is en er opnieuw groeiperspectieven voor het luchtverkeer zijn, kan Belgocontrol een punt zetten achter het restrictieve investeringsbeleid dat het bedrijf sinds 2010 noodgedwongen voerde. De investeringen werden al jarenlang beperkt tot het strikte minimum om de veiligheid van het luchtverkeer te verzekeren en aan de reglementaire vereisten en externe verplichtingen te beantwoorden gaf de aanzet tot een hernieuwd actief investeringsbeleid om gelijke tred te houden met de technologische ontwikkelingen (SESAR-programma, Pilot Common Projects) en om in lijn te blijven met de strategie van het bedrijf inzake partnerships, het nastreven van efficiëntie en de garantie van een continue dienstverlening. Tussen 2010 en 2014 daalde het personeelsbestand met 15%, maar vanaf 2015 Aantal werknemers op 31/ Evolutie aantal werknemers gaat het opnieuw crescendo, met 797 personeelsleden op de teller. De komende jaren zal het personeel verder versterkt worden, in het bijzonder bij de operationele verkeersleidingsdiensten, om de geschikte personeelsbezetting te bereiken en zo kwaliteitsvolle diensten te blijven verzekeren prestaties Belgocontrol Jaarverslag 2015

32 heading for a new Belgocontrol

33 Op naar een nieuw Belgocontrol Bij het nieuwe Belgocontrol staan de strategie 2015 klanten in het middelpunt van onze projecten en spelen we op hun behoeften in met een kwaliteitsvolle dienstverlening. Het nieuwe bedrijf ontwikkelt sterke partnerships ter versterking van een efficiënt luchtverkeer, houdt de vinger aan de pols van de technologische vooruitgang en bevordert zo de heropleving van de luchtvaartsector en 31 de Belgische luchthavens. Het nieuwe Belgocontrol zet in op de ontplooiing van zijn medewerkers. Door een werkomgeving te creëren waarin elk het beste van zichzelf kan geven. Het bedrijf stimuleert een bedrijfscultuur waarin creativiteit en motivatie de drijvende kracht zijn achter innovatie en prestaties. Belgocontrol Jaarverslag 2015

34 activiteitenverslag > Op 21 april 2015 ondertekenden Belgocontrol en Defensie een intentieverklaring om de integratie van de militaire luchtverkeersleiding in de installaties van Belgocontrol en mogelijke samenwerkingsopportuniteiten te bestuderen. > Er werd een kaderovereenkomst ondertekend met Defensie en het DGLV om een gemeenschappelijke luchtvaartinformatiedienst op te richten, AIM Belgium. > In 2015 werden de resultaten van de studie inzake de synergieën tussen Belgocontrol en ANA Lux overgemaakt aan de Belgische en Luxemburgse regering. Die synergieën behelzen voornamelijk de naderingsverkeersleiding, de Communicatie-, Navigatie- en Surveillancediensten alsook de contingencyprocedures. > Ingevolge de oproep tot het indienen van voorstellen van het Europese Agentschap INEA (Innovation & Network Executive Agency) in 2014 diende Belgocontrol 9 projectvoorstellen in voor de implementatiefase van het SESARprogramma (Single European Sky ATM Research). Zes daarvan werden gevalideerd en zullen worden gesubsidieerd. > De projecten tot herstructurering van het FABEC-luchtruim - South East, CBA Land/Central West, Free Route Airspace en FOCS - werden tijdelijk stopgezet. Er wordt een gewijzigd programma ter implementatie voorbereid voor maart > Na de stroompanne van 27 mei 2015 startte Belgocontrol met zijn klanten en stakeholders een proces van permanente dialoog op om hun behoeften in alle omstandigheden te identificeren. > Samen met zijn partner Brussels Airport Company lanceerde Belgocontrol op 11 februari 2015 de website batc.be waar iedereen in alle transparantie het huidige en voorziene gebruik van de banen kan raadplegen, alsook de trajecten van de vliegtuigen rond de luchthaven en alle nuttige informatie over het beheer van de vertrekken en aankomsten. > In 2015 werden er 43 nieuwe medewerkers aangetrokken bij Belgocontrol (tegenover 10 in 2014). > 13 kandidaat-luchtverkeersleiders die slaagden voor het vergelijkend wervingsexamen in januari 2015, vatten hun opleiding aan in september Solide partnerships voor een sterkere economie Eén van de sleutelelementen om de economische ontwikkeling van een land te garanderen is de uitbouw van een efficiënt verkeersnetwerk. In dat verband neemt de luchtvaart momenteel een al maar prominentere plaats in. In België is de luchtvaartsector goed voor meer dan 2% van de economie en van de tewerkstelling jobs hebben rechtstreeks of onrechtstreeks met de luchtvaart te maken. Vlot luchtverkeer, rechtstreekse en veilige routes zijn evenzoveel garanties voor de vitaliteit van tal van economische sectoren in België. Vermits de luchtvaart echter per definitie een supranationale vervoermodus is, kan België niet alleen handelen. Internationale samenwerking is dus essentieel, in het bijzonder met de buurlanden en de FABEC partners. Dat volstaat evenwel niet, want de samenwerking start op nationaal vlak tussen Belgocontrol, de Belgische Staat, de Gewesten en de militairen (Defensie) en betrekt ook de luchthavenautoriteiten en de luchtvaartmaatschappijen om een gezamenlijke visie op het Belgische luchtruim te ontwikkelen. Die visie moet erop gericht zijn de toegankelijkheid van de luchthavens te maximaliseren, efficiënte diensten te verlenen en op de behoeften van zowel burger- als militaire luchtvaart in te spelen. Die nationale en internationale samenwerking is cruciaal voor de toekomst van een belangrijk segment in onze nationale economie. Daarom heeft Belgocontrol een strategie ontwikkeld waarmee solide partnerships kunnen worden opgezet waarmee we de uitdagingen zullen kunnen aangaan die worden gesteld door de evolutie van het beheer van het Europese luchtruim. Samenwerking met Defensie: een opstap naar meer efficiëntie In hun gezamenlijk streven naar een maximale vluchtefficiëntie is een prominente rol weggelegd voor zowel Belgocontrol als Defensie. Het militaire luchtruim beslaat immers bijna 50% van het Belgische luchtruim. Het gebruik ervan voor de burgerluchtvaart wordt geregeld door de regels van het Flexible Use of Airspace (FUA), waarvan de toepassing van land tot land kan verschillen. Het doel is om het gebruik van het luchtruim zo flexibel mogelijk te maken opdat de efficiëntie van de burgervluchten en van de militaire missies gewaarborgd is. Met de ondertekening van een intentieverklaring op 21 april 2015 hebben Belgocontrol en Defensie beslist om een concrete studie te verrichten naar de colokalisatie en de integratie van de militaire luchtverkeersleiding in de installaties van Belgocontrol. Die integratie zou leiden tot schaalvoordelen en tot een efficiënter luchtruimbeheer. Die studie, waaraan 75 personeelsleden van beide partijen meewerkten, werd tussen mei en december 2015 verwezenlijkt. Er werden 27 samenwerkingsopportuniteiten geïdentificeerd in verschillende domeinen zoals luchtverkeersbeheer (ATM), technische diensten voor Communicatie, Navigatie en Surveillance (CNS), meteorologie, luchtvaartinformatie (AIM), alsook ondersteunende diensten. De resultaten van de studie werden aan de regering

35 overgemaakt, zodat we groen licht krijgen om de geïdentificeerde synergieën vanaf 2016 stapsgewijs in te voeren. De samenwerking met Defensie heeft al concrete vooruitgang geboekt in 2015 met onder andere: de ondertekening, in het domein van AIM, van een raamovereenkomst met Defensie en het DGLV voor het oprichten van een gezamenlijke burgerlijk-militaire dienst voor luchtvaartinformatie, genaamd AIM Belgium. De eerste opdracht van die dienst zal eruit bestaan een gemeenschappelijke AIP op te stellen en te publiceren (Aeronautical Information Publication). in het verlengde van de wervingscampagne van nieuwe luchtverkeersleiders in januari 2015, werd een werkgroep opgericht om nauwer te gaan samenwerken op het vlak van aanwerving en opleiding van burgerlijke en militaire luchtverkeersleiders. ingevolge de stroompanne van 27 mei 2015, werden de contingencyprocedures met het militaire luchtverkeersleidingscentrum van Semmerzake herzien en uitgebreid. Nauwere bilaterale samenwerking Ten gevolge van de patstelling waarin de operationele projecten van het FABEC zich thans bevinden, wenst de directie van Belgocontrol zich meer toe te spitsen op bilaterale samenwerking, zowel op nationaal vlak, met Defensie en het DGLV, als op internationaal vlak door middel van bilaterale akkoorden met onze partners van het FABEC. Die vorm van samenwerking kan al snel vruchten afwerpen, de prestaties bevorderen en als basis of model dienen voor ruimere samenwerkingsakkoorden in het FABEC. Gezamenlijke synergiestudie met ANA Lux Na hun 8 e gezamenlijke vergadering op 5 februari 2015, hebben de Belgische en Luxemburgse regering, met de Gaïchel VIII-verklaring, Belgocontrol en ANA Lux een mandaat gegeven om een haalbaarheidsstudie en kosten-batenanalyses uit te voeren om synergieën te ontwikkelen in zo veel mogelijk domeinen van de luchtvaartnavigatie. In uitvoering van dat mandaat hebben de directies van Belgocontrol en ANA Lux een project management-plan uitgewerkt voor de uitvoering van de twee studies, hetgeen werd gedaan tussen april en december Ze wijzen uit dat een versterkte samenwerking tussen Belgocontrol en ANA Lux inzake de naderingsverkeersleiding van Luxembourg Airport, Communicatie-, Navigatie- en Surveillancediensten en contingencyprocedures, goede vooruitgang zou betekenen op het vlak van veiligheid, milieu, capaciteit en kostenefficiëntie ten voordele van alle luchtruimgebruikers. De resultaten van die studies werden vervolgens ingediend bij de Belgische en Luxemburgse regeringen. Tijdens de haalbaarheidsstudie werd in november 2015 een akkoord afgesloten waarmee de actuele operationele ondersteuning door Belgocontrol aan ANA Lux wordt bevestigd. Het geeft een gedetailleerd overzicht van de diensten (en-routeverkeersleiding, Flight Information Services, alerting services, CNS, AIM en meteo) die Belgocontrol momenteel verleent aan ANA Lux en bevestigt de bestaande financiële akkoorden. Er werd ook bijzondere aandacht besteed aan de rapporteringsprocedure voor ernstige incidenten en ongevallen, alsook aan de bestaande contingencyplannen. In juni 2015 werd er tevens een simulatie van de contingencyprocedures gemaakt op het test- en opleidingsplatform van CANAC 2 met de medewerking van toren- en naderingsluchtverkeersleiders van ANA Lux. SESAR SESAR: uitrolfase opgestart Het SESAR-programma (Single European Sky ATM Research) is de technologische pijler van het Gemeenschappelijk Europees Luchtruim. Het is een ambitieus programma dat in 2004 werd opgestart met als doel om het beheer van het luchtverkeer in Europa fundamenteel om te vormen, waardoor het veiliger, efficiënter en milieuvriendelijker wordt moderne en meer geharmoniseerde Europese ATM-systemen. SESAR geeft SESAR DEPLOYMENT Oprichting van SESAR als technologische pijler van het Gemeenschappelijk Europees Luchtruim (SES) Oprichting van de SESAR Joint Undertaking (SJU) voor het coördineren en concentreren van alle relevante inspanningen op het gebied van onderzoek & ontwikkeling in ATM in de EU Resolutie van de Raad omtrent de bekrachtiging van het Europese ATM Master Plan Aanlevering van een eerste reeks door de SJU uit te rollen SESAR-oplossingen Oprichting van de SESAR Deployment Manager (SDM) Publicatie van de laatste uitgave van het Europese ATM Master Plan. - Begin van de grootschalige uitrol van SESAR doorheen Europa. strategie-partnerships 33 Belgocontrol Jaarverslag 2015

36 activiteitenverslag concreet gestalte aan de noodzaak tot samenwerking om op grote schaal resultaten te boeken. Maar liefst 70 organisaties hebben hun krachten gebundeld om het luchtverkeer een ander aanzien te geven. De periode vormt een cruciale fase voor het SESAR-programma. Er werden opmerkelijke vorderingen gemaakt, zoals de nieuwe versie van het Europese ATM Master SESAR: projecten Belgocontrol Implementation of RNP Approaches with Vertical Guidance at Brussels Airport (EBBR) MPLS WAN Project Initial WXXM Implementation on Belgocontrol systems Enhancement of Airport Safety Nets for Brussels Airport (EBBR) LARA integration into CANAC2 Implementation of RNP Approaches with Vertical Guidance at the Belgian civil aerodromes outside the Brussels TMA NewPENS stakeholders contribution for the procurement and deployment of NewPENS Implementation of A-SMGCS at EBCI and EBLG airports Plan, gepubliceerd in het laatste kwartaal van 2015, of de lancering van het tweede deel van de onderzoeks- en ontwikkelingsfase van het programma, genaamd SESAR 2020, onder leiding van de SESAR Joint Undertaking (SJU) waarin een vijftiental organisaties (industrie, luchthavens en ANSP s) zetelen waaronder twee FABEC-leden: DFS (Duitsland) en DSNA (Frankrijk). Sinds 2011 is Belgocontrol geassocieerd partner bij de SESAR Joint Toepassingsgebied Ontwikkeling en invoering van precisienaderingsprocedures voor de luchthaven van Brussel. Implementatie van een operationeel netwerk gebaseerd op IP voor alle sites van Belgocontrol. Implementatie van een nieuwe methode voor de uitwisseling van meteogegevens. Implementatie van veiligheidsnetten in het AMS om runway incursions te vermijden. Integratie in het Eurocat-systeem van het LARA-systeem voor een burgerlijk en militair beheer van het luchtruim. Ontwikkeling en invoering van precisienaderingsprocedures voor de regionale luchthavens (Oostende, Luik en Charleroi). TOTAAL VOOR DE GESUBSIDIEERDE PROJECTEN Implementatie van het netwerk voor de uitrol van het System Wide Information Management (SWIM). Installatie van een A-SMGCS (Advanced Surface Management Guidance & Control System) (grondradars, multilateratiesysteem en veiligheidsnetten) te Luik en Charleroi. TOTAAL VOOR DE VOORGESTELDE PROJECTEN Totaal budget (50% van EU-subsidies) Undertaking via een contract met de DSNA. In dat verband nemen talrijke experts van Belgocontrol deel aan uiteenlopende activiteiten van de SJU, in het bijzonder op gebied van ATFCM/ASM, beheer van aankomsten en vertrekken, CDO s of nog de mens-machine-interface van de werkposten van de verkeersleiders. Wij zijn nu ook in de uitrolfase van het programma beland, waarbij men nieuwe systemen en technologieën voor het beheer van het luchtverkeer wil industrialiseren en implementeren. Tijdens die uitrolfase zullen gezamenlijke projecten (common projects) worden uitgevoerd. Die laatste leggen de luchtvaartnavigatiedienstverleners op om bepaalde functionaliteiten te implementeren die als essentieel worden beschouwd in het SESAR-programma en die op geharmoniseerde wijze moeten worden uitgerold. Een eerste reeks gemeenschappelijke projecten, de Pilot Common Projects (PCP), werd verplicht door de Europese Commissie in De Commissie heeft ook een beheerder aangesteld voor de uitrol van SESAR (SESAR Deployment Manager - SDM) en heeft een financieringsmechanisme geactiveerd, gebaseerd op subsidies. De toekenning van die subsidies gebeurt d.m.v. evaluaties van projectvoorstellen die aan het Europese Agentschap INEA (Innovation & Network Executive Agency) worden voorgelegd. Zowel in 2014 als in 2015 werd opgeroepen tot het indienen van voorstellen. Na de oproep in 2014 heeft Belgocontrol begin 2015 negen projectvoorstellen ingediend. Zes van die projecten kregen groen licht en zullen worden gefinancierd met Europees geld. Belgocontrol ging ook in op de oproep tot het indienen van voorstellen in 2015 en diende 2 nieuwe projecten in. Om alle activiteiten die met het SESARprogramma verband houden systematisch te coördineren, heeft Belgocontrol intern de SESAR Coordination Group (SCG) opgericht, onder de verantwoordelijkheid van het DG International & Public Affairs. Die coördinatiegroep stond met name in voor het indienen van projectvoorstellen en voor financieringsovereenkomsten in De groep volgde ook alle activiteiten van het SESAR Deployment Program 2015 op door te zetelen in het SESAR Consultation Platform en door deel te nemen aan specifieke werkgroepen binnen CANSO, FABEC en EUMETNET. Continuïteitsgarantie Op 27 mei 2015 vond er een stroompanne plaats door een test van een noodstroomgenerator. Daardoor vielen de installaties van het CANAC 2- luchtverkeersleidingcentrum uit en werd het verkeer urenlang lamgelegd. Het incident had twee gevolgen voor de werking van Belgocontrol. Ten eerste lanceerde het bedrijf een reeks audits van zijn infrastructuur om er de zwakke punten van te identificeren en ze te verhelpen. Die analyses werden verricht op alle sites waar Belgocontrol actief is. Eenzelfde aanpak werd toegepast op de IT-netwerken, die een even cruciale schakel vormen voor de werking van het bedrijf, waarvoor de recentste technologie op dat vlak zal worden aangewend.

37 INVESTEREN IN TECHNOLOGIE OM...een continue dienstverlening te garanderen Belgocontrol waakt erover dat zijn technische infrastructuur zo beschikbaar, stabiel en betrouwbaar mogelijk is. Na grondige analyses van zijn systemen besliste het bedrijf al in 2015 om de onderhoudsprocedures te herzien en het netwerk voor gegevensuitwisseling dat zijn her en der in België verspreide installaties verbindt, te vervangen....de regionale luchthavens te ondersteunen: Luik: Belgocontrol heeft een project lopen voor de vervanging van het ILS (Instrument Landing System) van banen 23L (momenteel cat. III) en 05R (momenteel cat. I) in samenwerking met het Waals Gewest en Liege Airport. Die baan zal worden uitgerust met een ILS van categorie III, in de twee richtingen, waardoor vliegtuigen in alle veiligheid zullen kunnen landen bij zeer slechte zichtbaarheidsomstandigheden. Na het uitschrijven van de aanbesteding in 2014, werd de bestelling geplaatst in De werken zijn voorzien in 2016 voor baan 05R en in 2017 voor baan 23L. Charleroi en Luik: Belgocontrol heeft de aankoopprocedure gelanceerd voor de installatie van een A-SMGCS (Advanced Surface Movement Guidance and Control System). Het A-SMGCS bestaat uit een reeks uitrustingen, zoals grondradars of stop-bars, die deel uitmaken van een geautomatiseerd systeem bestemd voor het leiden van piloten over de taxiways van de luchthaven in alle zichtbaarheidsomstandigheden. Dat systeem wordt beheerd met behulp van door Belgocontrol ontwikkelde software voor torenluchtverkeersleiding - het Airport Movement System (AMS). Dat project wordt uitgevoerd in samenwerking met het Waals Gewest....de prestaties van onze luchtverkeersleiding te consolideren Eurocat v4 : Eurocat is een luchtverkeersleidingssysteem dat radar- en vlieg plangegevens verwerkt, ze combineert en visueel weergeeft op de schermen van de luchtverkeersleiders. Met dat systeem is het CANAC 2-verkeersleidingscentrum uitgerust, alsook de controletorens. In juni 2015 werd een nieuwe versie van die software in dienst gesteld. Met die nieuwe versie beschikken de luchtverkeersleiders over een performantere en stabielere tool en kunnen ze het luchtverkeer zelfs bij ongunstige weersomstandigheden in goede banen leiden. Niet enkel de infrastructuur zal worden verbeterd. Belgocontrol heeft immers een reeks projecten op stapel staan, waaronder nieuwe procedures en een ad-hoc-personeelsbeleid om onze diensten continu te kunnen garanderen, in alle omstandigheden. Ten tweede werd iedereen binnen ons bedrijf er zich terdege van bewust hoe belangrijk het is om de behoeften van onze klanten in alle omstandigheden te kennen tot in de kleinste details. Belgocontrol ging dus op regelmatiger basis een dialoog aan met zijn klanten via de oprichting van een specifieke afdeling, Customer Affairs, binnen het DG International & Public Affairs. Opener, transparanter en klantgerichter Een belangrijk deel van de nieuwe strategie van Belgocontrol staat in het teken van een nieuwe aanpak van klanten- en stakeholdersrelaties. In 2015 namen we talrijke initiatieven daartoe, zowel voor een betere communicatie met de klanten en stakeholders als met de pers en het grote publiek. In de nasleep van de stroompanne van 27 mei 2015 werd een tweede enquête afgenomen bij onze klanten. De voornaamste conclusie die daaruit naar voren kwam, is dat de klanten over het algemeen tevreden zijn over de dienstverlening van Belgocontrol. Ze beschouwen ons bedrijf als een betrouwbare en professionele partner. Het incident van 27 mei heeft dat imago niet echt schade berokkend en Belgocontrol blijft vastberaden om zijn prestaties te verbeteren ten behoeve van de luchtvaartsector én van het brede publiek, dat onrechtstreeks gebruikmaakt van zijn diensten. De enquête vestigde tevens de aandacht op de wens van de klanten dat Belgocontrol zich meer toespitst op hun behoeften en dat zij ook nog meer prestaties verwachten. Belgocontrols strategie voor stakeholdermanagement zal in de loop van 2016 echt vorm aannemen. Het doel is om elke klant te beschouwen met zijn specifieke eigenschappen en hun behoeften gestructureerd te beheren via intensere communicatie. De huidige relaties met de regionale luchthavens zullen bijvoorbeeld geharmoniseerd worden vastgelegd in SLA s (Service Level Agreement). Eind 2015 werd de eerste Strategic Panel meeting gehouden waarbij gastsprekers hun ervaringen kwamen delen met de leden van de Raad van Bestuur en het Directiecomité, medewerkers van Belgocontrol en stakeholders uit de luchtvaartsector. Dankzij dergelijke initiatieven werpt Belgocontrol zich op als bruggenbouwer met andere economische sectoren die soms afhangen van de luchtvaart. Die economische en maatschappelijke rol wil Belgocontrol meer voor het voetlicht brengen, niet enkel door advies te verstrekken aan de overheidsinstanties die keuzes omtrent het baangebruik te Brussel- Nationaal moeten maken of vertrek- en aankomstroutes moeten valideren, maar ook door zijn ervaring en unieke knowhow ter zake te delen via vlot toegankelijke communicatiekanalen om het debat open te trekken en het te laten evolueren. strategie-partnerships 35 Belgocontrol Jaarverslag 2015

38 activiteitenverslag Alle informatie over de besluitvormingsprocessen en de toepassing van de criteria voor de keuze van de banen en dus, van de vertrek- en aankomstroutes, wordt sinds februari 2015 gepubliceerd op de website batc.be, die Belgocontrol en Brussels Airport samen lanceerden. De gebruikers kunnen er het baangebruik in real time terugvinden, alsook uitleg over de oorzaak van een mogelijke baanwijziging ten opzichte van het voorziene spreidingsplan. Op de website kunnen ook de vliegtuig trajecten worden geraadpleegd, maar met een vertraging van een uur om veiligheids redenen. De website telde meer dan unieke bezoekers in Op batc.be staat ook een wekelijks verslag over het gebruik van de banen, de trajecten en de redenen voor mogelijke afwijkingen. Er werd ook met onze klant Brussels Airport gecoördineerd gecommuniceerd over de werkzaamheden aan baan 25L die in de zomer van 2015 plaatsvonden was ook het jaar waarin er nieuwe luchtverkeersleiders werden aangeworven. Een gerichte communicatiecampagne was vrijwel overbodig door de aandacht die de pers besteedde aan het wervingsexamen. Een aan het examen gewijde Facebookpagina en een vermelding op LinkedIn volstonden ruimschoots om meer dan kandidaten aan te trekken. Na de selectie konden 13 kandidaten hun opleiding aanvatten in september. In het verlengde van het wervingsexamen vonden het beroep van luchtverkeersleider en de activiteiten van Belgocontrol veel weerklank bij de pers. Belgocontrol kwam onder meer aan bod in actualiteitsprogramma s als Telefacts (VTM) en 7 à la Une (RTBF) of in docusoaps over het leven op de luchthaven, Luchthaven 24/7 (één) en Charleroi Airport (RTL). Ook de geschreven pers had veel belangstelling voor Belgocontrol en publiceerde niet alleen interviews met luchtverkeersleiders over de menselijke aspecten van hun beroep, maar ook met onze CEO, Johan Decuyper, over de opdracht van Belgocontrol, zijn beleid en zijn economische en maatschappelijke rol (Le Vif, L Echo/De Tijd, Trends). Het brede publiek werd ten slotte niet vergeten in 2015; Belgocontrol nam immers voor de eerste keer deel aan de Open Bedrijvendag. Meer dan mensen konden de site te Steenokkerzeel bezoeken en, dankzij een puike organisatie, actief de radertjes achter het beheer van het luchtverkeer ontdekken. Een HR-strategie om gestalte te geven aan onze ambities Belgocontrol is een dienstverlenend bedrijf. De competentie, opleiding en motivatie van het personeel zijn dus van het grootste belang voor de kwaliteit van zijn dienstverlening. Het beheer van het menselijk kapitaal moet de nieuwe bedrijfsstrategie en de ontwikkeling ervan ten volle ondersteunen. Er werd een strategisch HR-plan uitgedokterd in het licht van de globale strategie van het bedrijf, van externe factoren en van de resultaten van de tevredenheidsenquête die eind 2013 werd afgenomen bij het personeel. Dat HR-plan moet ervoor zorgen dat Belgocontrol tot een flexibeler en participatiever bedrijf omgevormd wordt, dat voor een optimale dienstverlening borg staat. Het bevat 7 grote strategische assen om een nieuw HR-beleid te ontwikkelen: 1. modernisering van het HR-beleid 2. aanwerving en beheer van talenten 3. persoonlijke ontwikkeling 4. de juiste persoon op de juiste plaats 5. invoeren van een bedrijfscultuur waar iedereen wordt gestimuleerd om het beste van zichzelf te geven 6. verbeterde tools voor het bedrijfsbeheer 7. optimalisatie van de technische en ondersteunende diensten De eerste fase bestaat erin het kader van de nieuwe People Strategy vast te leggen en de organisatiestructuur van het bedrijf af te stemmen op de strategie en de uitvoering ervan. Dat werd in 2015 verwezenlijkt. Daarnaast werd het HR-beleid verder gemoderniseerd en werden nieuwe verantwoordelijkheden en functies opgezet binnen de Directoraten-generaal. Het HR-beleid in een moderner kleedje Hier is het doel om elk proces te analyseren (aanwerving, einde loopbaan, beheer van loopbanen en opleidingen, verloning,...) en het af te stemmen op de behoeften van het bedrijf en zijn medewerkers. Die modernisering van alle HR-diensten stoelt op transparantie, eerlijkheid en flexibiliteit. Belgocontrol zal bij het analyseren en updaten van zijn HR-processen meer aandacht schenken aan de menselijke factor, en dat in het bijzonder in de operationele diensten, waar de menselijke factor rechtstreeks invloed kan hebben op de veiligheid. In 2015 werd een project op touw gezet om de toegang tot HR-informatie te vergemakkelijken. Alle HR-gerelateerde informatie en documenten werden onder de loep genomen en vervolgens overzichtelijk gebundeld in thematische fiches op het intranetportaal. Die fiches bevatten al de nuttige informatie over een bepaald HR-thema (Loon & Voordelen, Afwezigheden, Carrière, Verzekeringen, ), alsook de daarbij horende documenten en formulieren. De nieuwe HR Portal ging begin 2016 online. De modernisering werd niet enkel doorgevoerd in de processen die moeten worden aangepast aan de behoeften van de medewerkers. Ook de werkomgeving speelt een niet te verwaarlozen rol bij de productiviteit van de personeelsleden. Begin 2015 werd de aanzet gegeven tot een restyling-project van de werkomgeving en de gebouwen. De voorbereidende fase van het project is nu achter de rug en begin 2016 vingen de werken aan. Aanwerving: nieuw talent aantrekken Belgocontrol voerde jarenlang een restrictief aanwervingsbeleid, voornamelijk omwille van zijn toentertijd beperkte financiële draagkracht ten gevolge van de Europese regelgeving van het Gemeenschappelijk Europees Luchtruim. Enerzijds was dat beleid op termijn evenwel niet houdbaar en anderzijds was het helemaal niet compatibel met de uitrol van de bedrijfsstrategie.

39 Evolutie aantal werknemers op 31/12/2015 Evolutie aantal werknemers en stakeholders omgaan, werken en samenwerken. Om zijn strategie te doen slagen wenst Belgocontrol een bedrijfscultuur in te voeren die klant- en resultaatgerichtheid hoog in het vaandel draagt, evenals proactiviteit, flexibiliteit en een positieve houding. Een nieuwe bedrijfscultuur ingang doen vinden is een werk van lange adem en geen project. Dat proces moet weerklank vinden bij heel het bedrijf. In 2015 werd een programma opgestart waarbij de nieuwe bedrijfscultuur door middel van een aantal opleidingssessies flexibele organisatie De menselijke middelen en de interne competenties spelen een sleutelrol in die strategie. Belgocontrol stimuleert de aanwerving van nieuwe medewerkers en de motivatie van de huidige personeelsleden met een aantrekkelijk verloningsbeleid dat gestoeld is op een benchmarking van de lonen die in 2014 werd ingezet. De resultaten werden voorgesteld aan het Directiecomité, de Raad van Bestuur en aan de vakbonden. volgens zijn leidraad de juiste persoon op de juiste plaats. Naar aanleiding van het wervingsexamen voor luchtverkeersleiders dat begin 2015 plaatsvond, vingen 13 kandidaten hun opleiding aan in september. Op de wervingsagenda van Belgocontrol staat binnenkort weer een nieuw examen, ditmaal om zijn operationele teams te versterken. 37 In 2015 kwamen 43 nieuwe medewerkers het personeelsbestand van Belgocontrol versterken (tegenover 10 in 2014). Bijna de helft daarvan (21) vervoegde de operationele afdelingen, 7 werden verwelkomd in de technische diensten en de ondersteunende administratieve diensten kregen er 15 nieuwe werkkrachten bij. Daarbovenop veranderden 24 personeelsleden van functie. Daaruit blijkt duidelijk dat er een nieuwe dynamiek schuilt in de rekruterings- en talent managementprocessen, waarmee Belgocontrol de interne mobiliteit van zijn competenties stimuleert De bedrijfscultuur, een onontbeerlijke strategische pijler Het ontwikkelen van een nieuwe bedrijfscultuur en van een werkomgeving waar iedereen het beste van zichzelf kan geven, is een conditio sine qua non voor het welslagen van de strategie van Belgocontrol. Een bedrijfscultuur bestaat uit een aantal expliciete en impliciete regels, geschreven en ongeschreven, die de manier bepalen waarop mensen met elkaar, met klanten IN 2015 BESTEEDDE BELGOCONTROL UUR OPLEIDING AAN ZIJN PERSONEEL ( IN 2014). De meeste van die opleidingsuren hadden betrekking op de specifieke activiteiten van het bedrijf, te weten: uur opleiding voor de luchtverkeersleiding (ATC), heures uur technische opleiding (ATSEP - Air Traffic Safety Electronics Personnel), 504 uur opleiding in het kader van de veiligheid, 240 uur meteo-opleiding. In de context van de nieuwe bedrijfsstrategie en de omkadering van de nieuwe bedrijfscultuur werden uur opleiding gegeven aan het management. De resterende uur werden besteed aan opleidingen in ondersteunende domeinen, zoals IT, HR, aankopen, preventie en milieu. Belgocontrol Jaarverslag 2015

40 activiteitenverslag werd geïntroduceerd. StreetwiZe was onze gespecialiseerde partner in dat domein. Eind juni had meer dan 90% van de medewerkers deelgenomen aan de StreetwiZe Culture Shaping. Het programma bestond uit 4 workshops gewijd aan 4 te verwerven competenties, de zogenaamde streets skills. De inspiratie daarvoor werd geput uit de vaardigheden die straatkinderen moeten ontwikkelen om te overleven in een omgeving waarin hun aanpassingsvermogen essentieel is. In het verlengde van die workshops konden 15 medewerkers van Belgocontrol hun pas verworven kennis in de praktijk brengen en tegelijkertijd een zeer mooi sociaal project te ondersteunen. Ze namen deel aan het Leadership Street Youth Program van StreetwiZe in samenwerking met het opvangcentrum Minor Ndako te Brussel dat zich het lot van minderjarige vluchtelingen aantrekt die alleen in België zijn gestrand. Het einddoel is om jongeren in een probleemsituatie te betrekken in een project gericht op zelfrespect, empathie en engagement. Het programma werd afgesloten met een stage van een dag bij Belgocontrol. De rol van de managers in die nieuwe bedrijfscultuur mag niet worden onderschat. Daarom hebben ze in 2015 een leadershipopleidingsprogramma gevolgd dat de nadruk legt op zelfkennis, het leiden van een team en change management waarbij een centrale rol is weggelegd voor de medewerkers. Ook communicatie bepaalt de bedrijfscultuur en geeft er mede vorm aan. Transparante, duidelijke en efficiënte interne communicatie moet ertoe bijdragen dat de cultuur zich ontwikkelt en sterk verankert in de organisatie. Het intranetportaal is het middel bij uitstek voor een intense interne communicatie die gedragen wordt door een nieuw plan in Het plan voorziet communicatiecampagnes over specifieke thema s, zoals IT- en fysieke beveiliging of de Red Line, een procedure voor het melden van een incident dat mogelijk een operationeel risico inhoudt. Er werden andere initiatieven genomen om de banden tussen de medewerkers en met het management aan te halen. Er werden open vergaderingen georganiseerd over het restyling-project. Een gelijkaardige formule werd toegepast voor de organisatie van de Open Bedrijvendag. Naar aanleiding van het succes ervan worden er regelmatig participatieve meetings - Belgocontrol Think Tank - gehouden voor verschillende projecten. Sociale dialoog en preventie Veiligheid is een zeer belangrijk item in de luchtvaart. Wanneer men aan veiligheid denkt binnen Belgocontrol zal men wellicht in eerste instantie denken aan alles wat safety en physical security in de luchtvaart aanbelangt. Maar net zoals elke onderneming heeft Belgocontrol ook de verplichting om actief mee te werken aan het welzijn van de werknemers op het werk. In oktober 2015 wierf Belgocontrol een nieuwe preventieadviseur aan om het team van de preventiedienst te versterken. Zijn taak bestaat erin om Belgocontrol en het personeel op een volledig onafhankelijke wijze raad te geven in verband met de veiligheid en de hygiëne van de werkplekken en arbeidsplaatsen en toe te zien op de naleving van de wettelijke voorschriften in het kader van arbeidsveiligheid en welzijn op het werk. Zoals het woord preventieadviseur al zegt, ligt de nadruk vooral op preventief optreden m.a.w. ervoor zorgen dat veiligheidsrisico s weggenomen worden - of op zijn minst tot een minimum herleid worden. Er werd een nieuw Koninklijk Besluit gepubliceerd omtrent brandpreventie op de arbeidsplaatsen. Ingevolge dat KB werd een project tot beoordeling en update van de brandpreventiemaatregelen opgestart voor de site van Belgocontrols exploitatiezetel te Steenokkerzeel. Het project bestaat uit een risicoanalyse op twee niveaus: voor de site in zijn geheel enerzijds en voor de gebouwen en lokalen anderzijds. De risicoanalyse werd in 2015 aangevangen en zal in 2016 voltooid zijn. Op basis van deze risicoanalyse zal er een actieplan uitgewerkt worden dat in de loop van 2016 en de komende jaren zal gerealiseerd worden. In 2015 werd er regelmatig overleg gepleegd met de sociale partners. Dit overleg gebeurde in een constructieve sfeer. In een geest van samenwerking wil Belgocontrol de sociale partners immers zo nauw mogelijk betrekken bij het beleid om samen te kunnen bouwen aan het nieuwe Belgocontrol en aan een aangename en stimulerende werkomgeving voor allen. In de tweede helft van 2015 was het overleg gefocust op de DG Operations met name het DGO Global Plan. Het plan, onder andere gericht op het efficiënter maken van de operaties, werd uitvoerig voorgesteld.

41 39 Belgocontrol Jaarverslag 2015 flexibele organisatie

42 jaarverslag 2015

43 jaarverslag 2015 Corporate Governance 42 De Raad van Bestuur 42 Het Directiecomité Het College van Commissarissen 43 De Regeringscommissaris 43 Beheersverslag van de Raad van Bestuur 46 Verslag van het College van Commissarissen 52 Jaarrekening Balans na winstverdeling 54 Resultatenrekening 56 Resultaatverwerking 58 Samenvatting van de waarderingsregels 59 Belgocontrol Jaarverslag 2015

44 jaarverslag 2015 Corporate Governance Het bestuursmodel van Belgocontrol Als autonoom overheidsbedrijf is Belgocontrol onderworpen aan de wet van 21 maart 1991 betreffende de hervorming van sommige economische overheidsbedrijven. De bepalingen van het Wetboek van Vennootschappen zijn enkel toepasselijk in de gevallen waarin de wet van 21 maart 1991 er uitdrukkelijk naar verwijst. De Raad van Bestuur Het bestuursmodel van Belgocontrol wordt uitgemaakt door: > Een Raad van Bestuur; > De oprichting in de schoot van de Raad van Bestuur van een Auditcomité, een Strategisch Comité en een Bezoldigingscomité; > Een Directiecomité bestaande uit de Gedelegeerd Bestuurder en de leden van het Directiecomité Daarenboven zijn er ook nog de controleorganen zoals het College van Commissarissen en de Regeringscommissaris RENAUD LORAND 2. JOHAN DECUYPER 3. FONS BORGINON 4. LAURENT DE BRIEY 5. GÉRALD DUFFY 6. LUC LAVEYNE 7. JULIE LUDMER 8. CLAUDE MELEN 9. HUGO VAN BEVER 10. LIESBETH VAN DER AUWERA

45 De Raad van Bestuur is samengesteld als volgt: Bestuurders Renaud Lorand Johan Decuyper Fons Borginon Laurent de Briey Gérald Duffy Luc Laveyne Julie Ludmer Claude Melen Hugo Van Bever Liesbeth Van der Auwera Samenstelling De voorschriften die de samenstelling van de Raad van Bestuur en de benoeming van de leden ervan regelen zijn vastgelegd in de wet van 21 maart De Raad van Bestuur is samengesteld uit tien leden, de Gedelegeerd Bestuurder en de Voorzitter inbegrepen. Het KB van 18 november 2013 stelt de Raad van Bestuur samen en ten minste één derde van de leden behoren tot het andere geslacht. Verder zijn er evenveel Franstalige als Nederlandstalige leden. De bestuurders worden benoemd voor een termijn van zes jaar. Bevoegdheden en werking De Raad van Bestuur is bevoegd om alle handelingen te verrichten die nodig of nuttig zijn ter verwezenlijking van het maatschappelijk doel van het overheidsbedrijf en houdt toezicht op het beleid van het Directiecomité. Functie Voorzitter Gedelegeerd Bestuurder Bestuurder Bestuurder Bestuurder Bestuurder Bestuurder Bestuurder Bestuurder Bestuurder De Raad van Bestuur kan sommige van zijn bevoegdheden delegeren aan het Directiecomité. De Raad heeft een intern reglement aangenomen dat uiteenzet volgens welke regels en principes de Raad werkt. De Raad vergadert op regelmatige basis en minstens acht maal per jaar. Er kunnen bijkomende vergaderingen worden bijeengeroepen telkens als het belang van de onderneming het vereist, of telkens als twee bestuurders erom verzoeken. De Raad wordt bijeengeroepen door de Voorzitter. Aan het eind van het kalenderjaar wordt het vergaderschema voor het volgende kalenderjaar vastgesteld. De agenda van elke vergadering wordt door de Voorzitter vastgesteld en omvat punten ter beslissing en punten ter informatie. De Raad van Bestuur kan slechts geldig beraadslagen of beslissen wanneer minstens de helft van zijn leden aanwezig of vertegenwoordigd zijn op de vergadering. Alle beslissingen worden in principe bij gewone meerderheid van de aanwezige of vertegenwoordigde bestuurders genomen. Met betrekking tot een aantal specifieke materies opgenomen in de wet van 21 maart 1991 is een tweederde meerderheid vereist zoals bv. voor de goedkeuring van het beheerscontract. De beslissingen kunnen voorbereid worden binnen de gespecialiseerde Comités die in de schoot van de Raad van Bestuur werden opgericht. In 2015 kwam de Raad van Bestuur vijftien keer samen. De Comités opgericht door de Raad van Bestuur De Raad van Bestuur heeft drie Comités opgericht die hem moeten bijstaan en adviseren in specifieke domeinen: een Auditcomité, een Strategisch Comité en een Bezoldigingscomité. De samenstelling en bevoegdheden van deze Comités werden goedgekeurd tijdens de vergadering van de Raad van Bestuur van 28 november Bij de samenstelling van de drie Comités werd de taalpariteit nageleefd. Het Auditcomité Het bestaan van dit Comité is wettelijk vastgelegd in artikel van de wet van 21 maart Samenstelling Op 31 december 2015 was het Auditcomité samengesteld als volgt: > de heer Fons Borginon, Voorzitter, > mevrouw Claude Melen, mevrouw Liesbeth Van der Auwera en de heer Laurent de Briey. De Regeringscommissaris en de Voorzitter van de Raad van Bestuur worden uitgenodigd en hebben raadgevende stem. In de praktijk wordt de Gedelegeerd Bestuurder eveneens uitgenodigd. Bevoegdheden en werking Het Auditcomité staat de Raad van Bestuur bij in het nazicht van de rekeningen, de begrotingscontrole en elke andere aangelegenheid van interne controle. De specifieke opdracht van dit Comité bestaat erin om de zesmaandelijkse en jaarlijkse financiële balansen, het vijfjarenplan en de belangrijke investeringsdossiers te controleren. Het Comité bereidt deze dossiers voor ter goedkeuring van de Raad van Bestuur en verifieert of het interne controlesysteem binnen de organisatie naar behoren is uitgewerkt. Sinds 1 januari 2015 werd een functie van onafhankelijk intern auditor ingevuld. Die functie verschaft het Auditcomité een objectieve verzekering tegen de bestaande risico s en de interne controle over die risico s. Ze formuleert tevens aanbevelingen aan het management ter verbetering van het systeem van interne controles. Daartoe wordt een jaarlijks auditplan opgesteld op basis van een inventaris van de mogelijke onderwerpen (de audit universe of de afbakening van de auditgrondslag), van een risicoanalyse en corporate governance 43 Belgocontrol Jaarverslag 2015

46 jaarverslag van een audithorizon op langere termijn (3 jaar). Dat plan wordt ter goedkeuring van het Auditcomité voorgelegd. Voor 2015 werd dat gedaan in maart op basis van een risicoanalyse uitgevoerd door PwC en voorgesteld in het Auditcomité in november Tijdens zijn vergaderingen ziet het Auditcomité toe op de uitvoering van het vooropgestelde auditprogramma en de daaruit voortvloeiende resultaten. De Voorzitter van het Auditcomité brengt verslag uit van zijn vergaderingen aan de Raad van Bestuur en de notulen ervan worden overhandigd aan alle bestuurders. Het Auditcomité kwam in 2015 acht keer samen. Het Strategisch Comité Het Strategisch Comité werd opgericht door de Raad van Bestuur in uitvoering van de bevoegdheden hem toegekend door artikel 17 4 van de wet van 21 maart Samenstelling Het Strategisch Comité is samengesteld uit zes leden van de Raad van Bestuur: > De heer Renaud Lorand, Voorzitter, > Mevrouw Julie Ludmer, de heren Johan Decuyper, Luc Laveyne, Hugo Van Bever en Laurent de Briey. De Regeringscommissaris wordt eveneens uitgenodigd op de vergaderingen. Ter volledigheid kan meegedeeld worden dat begin 2014 de Raad van Bestuur beslist heeft om het Strategisch Comité uit te breiden met twee nieuwe leden: de Commandant bij de Luchtcomponent van Defensie en de Directeur-generaal van het Directoraatgeneraal Luchtvaart. Tevens vonden in 2015 de eerste strategische panels plaats waar het Strategisch Comité ervaringen deelt met keynotesprekers uit diverse sectoren en panelgesprekken plaatsvinden over welgekozen thema s. Bevoegdheden en werking Het Strategisch Comité staat de Raad van Bestuur bij in de bepaling van de strategie van het bedrijf. Het brengt onder meer advies uit over de grote strategische oriëntaties en over de internationale ontwikkeling van het bedrijf. Het Strategisch Comité vergadert op uitnodiging van zijn Voorzitter, die eveneens de dagorde vaststelt. Het Strategisch Comité heeft in 2015 eenmaal vergaderd. Daarnaast vonden twee strategische panels plaats. Het Bezoldigingscomité Het bestaan van dit comité is wettelijk vastgelegd in artikel 17 4 van de wet van 21 maart Samenstelling Het Bezoldigingscomité is samengesteld uit vier bestuurders aangeduid door de Raad van Bestuur: > De heer Renaud Lorand, Voorzitter, > De heren Gérald Duffy, Hugo Van Bever en Luc Laveyne. Bevoegdheden en werking Het Bezoldigingscomité doet aanbevelingen aan de Raad van Bestuur voor de beslissingen betreffende de rechtstreekse of onrechtstreekse geldelijke voordelen toegekend aan de leden van de beheersorganen. Jaarlijks stelt het Bezoldigingscomité een verslag betreffende de bezoldigingen van de leden van de Raad van Bestuur en het Directiecomité op dat in het beheersverslag wordt gevoegd. Het bezoldigingsverslag 2015 werd opgenomen op pagina 50. Het Bezoldigingscomité vergadert op uitnodiging van zijn Voorzitter die bovendien de dagorde vaststelt. In 2015 is het Bezoldigingscomité zeven keer samengekomen. De Gedelegeerd Bestuurder en het Directiecomité De Gedelegeerd Bestuurder Met het Koninklijk Besluit van 2 oktober 2013 werd de heer Johan Decuyper benoemd tot Gedelegeerd Bestuurder van Belgocontrol met ingang van diezelfde datum voor een termijn van zes jaar. Het Directiecomité De Gedelegeerd Bestuurder en de leden van het Directiecomité vormen het Directiecomité. Het Directiecomité wordt voorgezeten door de Gedelegeerd Bestuurder (art. 20 van de wet van 21 maart 1991). De voorschriften die de benoeming van de Gedelegeerd Bestuurder en de overige leden van het Directiecomité regelen, zijn vastgelegd in de wet van 21 maart Samenstelling Op voordracht van de Gedelegeerd Bestuurder en na het advies van het Bezoldigingscomité te hebben ingewonnen benoemt de Raad van bestuur de leden van het Directiecomité, met uitzondering van de Gedelegeerd bestuurder. Naast de Gedelegeerd Bestuurder werd ingevolge beslissingen van de Raad van Bestuur van 11 februari 2014 en 22 oktober 2015 het Directiecomité samengesteld uit de volgende leden: > De heer Johan Decuyper, Gedelegeerd bestuurder, > De heer Christian Berlanger, Directeurgeneraal Internationalisering en Externe Relaties, > De heer Alain Vandenabeele, Directeurgeneraal Systemen, > Mevrouw Peggy Devestel (sinds 26 oktober 2015), Directeur-generaal Operaties, > Mevrouw Hilde Van den Houten, Directeurgeneraal Financiën en Support, > De heer Youcha Mackelbert (sinds 26 oktober 2015), Directeur-generaal Programen Project Delivery. Belgocontrol is zich in 2015 blijven voorbereiden om zijn positie en die van het Belgisch luchtruim in de toekomst verder te vrijwaren. De Raad van bestuur nam daartoe enkele belangrijke beslissingen waaronder de oprichting, op niveau van het Directiecomité, van een nieuw Directoraat-generaal Program en Project Delivery waar o.m. de bevoegdheden inzake strategische project delivery en contingency management in ondergebracht werden.

47 Het Directiecomité Bevoegdheden en werking Het Directiecomité is belast met het dagelijks beheer en de vertegenwoordiging inzake dit beheer, alsook met de uitvoering van de beslissingen van de Raad van Bestuur. Het Directiecomité vertegenwoordigt het bedrijf bij de onderhandelingen over het beheerscontract. De leden van het Directiecomité vormen een college voorgezeten door de Gedelegeerd Bestuurder. De beslissingen worden in principe bij consensus genomen. In 2015 heeft het Directiecomité 48 maal vergaderd. Het College van Commissarissen De controle van de financiële situatie, van de jaarrekeningen en van de regelmatigheid ten opzichte van de wet, van de verrichtingen opgenomen in de jaarrekening, wordt bij Belgocontrol, zoals in elk autonoom overheidsbedrijf, toevertrouwd aan een College van Commissarissen. Mertens, Voorzitter van het College van Commissarissen; > Burg. BVBA Joiris, Rousseaux & C, bedrijfsrevisoren, vertegenwoordigd door de heer Jean-Michel Haegeman, Bedrijfsrevisor (tot en met 31/12/2015), en vervolgens door de heer Sébastien Gonet, Bedrijfsrevisor, (vanaf 01/01/2016); > de heer Philippe Roland, Eerste Voorzitter van het Rekenhof; > de heer Romain Lesage, Raadsheer bij het Rekenhof, (tot en met 31/03/2015); > de heer Ignace Desomer, Raadsheer bij het Rekenhof, (vanaf 01/04/2015). De Regeringscommissaris Als autonoom overheidsbedrijf valt Belgocontrol onder de controlebevoegdheid van de Minister onder wie het ressorteert, in casu de Minister van Mobiliteit, belast met Belgocontrol. Deze controle wordt uitgeoefend door de Regeringscommissaris die waakt over de naleving van de wet en het beheerscontract. De Regeringscommissaris brengt verslag uit bij de Minister. corporate governance JOHAN DECUYPER, Gedelegeerd Bestuurder 2. CHRISTIAN BERLANGER, Directeur-generaal Internationalisering en Externe Relaties 3. ALAIN VANDENABEELE, Directeur-generaal Systemen 4. PEGGY DEVESTEL, Directeur-generaal Operaties 5. HILDE VAN DEN HOUTEN, Directeur-generaal Financiën en Support 6. YOUCHA MACKELBERT, Directeur-generaal Program en Project Delivery Het College van Commissarissen is samengesteld uit twee bedrijfsrevisoren en twee leden van het Rekenhof. Het College stelt jaarlijks een schriftelijk en uitvoerig verslag op, dat wordt voorgelegd aan de Raad van Bestuur en aan de Voogdijminister van Belgocontrol. Het College van Commissarissen is samengesteld uit: > KPMG Vias BV/NV, Bedrijfsrevisoren, vertegenwoordigd door de heer Joris De regeringscommissarissen waren in 2015 opeenvolgend: > de heer Pierre Crevits tot en met 15 maart 2015 (KB van 21 februari 2014); > mevrouw Dominique Offergeld vanaf 16 maart 2015 (KB van 26 februari 2015). Belgocontrol Jaarverslag 2015

48 jaarverslag Beheersverslag van de Raad van Bestuur over het boekjaar 2015 Hieronder vindt u het verslag over de toestand en de resultaten van het autonoom overheidsbedrijf tijdens het afgelopen boekjaar 2015 in overeenstemming met de wettelijke bepalingen. Het werd opgesteld in uitvoering van artikel 27 van de wet van 21 maart 1991 betreffende de hervorming van sommige economische overheidsbedrijven. 1. Belangrijkste activiteiten van de onderneming in is het tweede opeenvolgende jaar waarin het luchtverkeer opnieuw aanknoopte met groeicijfers sinds de economische crisis al van in 2008 het luchtverkeer in zijn greep hield. De stijging vertaalde zich duidelijk in de cijfers van zowel het en-route-luchtverkeer als het verkeer op de luchthavens. In 2015 beheerde Belgocontrol in totaal immers bewegingen. Daarmee liet het een groei van 3,98% optekenen in vergelijking met de verkeerscijfers die in 2014 werden geregistreerd. Meer nog, de groei in het aantal bewegingen verdubbelde bijna in vergelijking met de cijfers die tussen 2013 en 2014 werden opgetekend. Het CANAC 2-verkeersleidingscentrum nam een groot deel van de stijging voor zijn rekening: het controleerde maar liefst bewegingen. Ten opzichte van 2014 kon het dus een mooie stijging met 4,97% voorleggen. De groei van het door CANAC 2 beheerde verkeer overtreft ruim de gemiddelde stijging van het verkeer in de verkeersleidingscentra van het FABEC die 2,48% bedroeg. De door CANAC 2 beheerde verkeersvolumes benaderen de niveaus van 2008, een scharnierjaar dat de wereldwijde economische crisis inluidde, met een belangrijke impact op de evolutie van het luchtverkeer. Het verschil met 2008 bedraagt nog amper 2,8% (het bedroeg nog 7,5% in 2014). De in 2015 vastgestelde heropleving van het verkeer wordt bestendigd, wat goed nieuws is voor Belgocontrol en de Belgische economie nam echter al een moeilijke start met de dramatische gebeurtenissen die zich voordeden op Brussels Airport. Het verkeer op Brussels Airport zette zijn opmars in 2015 voort: het gaat er immers met 3,38% op vooruit vergeleken met het verkeersvolume van Belgocontrols luchtverkeersleiders hebben er bewegingen beheerd, tegenover het jaar daarvoor. De verkeersvolumes lijken nu een stabielere stijgende koers te volgen en benaderen opnieuw de waarden van 2008, voordat de economische crisis toesloeg in de luchtvaartsector. Het aantal vluchten volgt nu - hoewel minder snel - de opwaartse trend van de passagiersaantallen. Dat het aantal bewegingen er sinds twee jaar in de lift zit, is het resultaat van de groeiende concurrentie tussen de luchtvaartmaatschappijen, de lowcosters in het bijzonder, van het openen van nieuwe verbindingen en van de ontwikkeling van Brussels Airport als hub van de Star Alliance. In 2015 nam het verkeer op de 4 regionale luchthavens samen - Antwerpen, Charleroi, Luik en Oostende - met 2,5% toe, goed voor bewegingen, tegenover het jaar daarvoor. De evolutie die wij hebben opgetekend in 2015 staat haaks op de situatie van de laatste jaren: de luchthavens van Antwerpen en Oostende leggen groeicijfers voor, terwijl het aantal bewegingen in Luik en Charleroi afneemt. Die vaststelling geldt zowel voor het IFR-verkeer (commerciële luchtvaart) als voor het VFR-verkeer (algemene luchtvaart). Antwerpen maakt de grootste sprong voorwaarts (+11,67%), vooral op het vlak van commercieel verkeer (+26,66%). Oostende kaapt de tweede plaats weg (+8,60%) met een stijging van het IFR-verkeer met 19,08%. Vooral het commerciële luchtverkeer heeft er de wind in de zeilen omdat Belgische luchtvaartmaatschappijen zoals JetairFly of Thomas Cook hun aanbod op die luchthavens hebben uitgebreid. Luik en Charleroi daarentegen doen het minder goed: ze gaan er respectievelijk met -3,09% en -2,38% op achteruit. Dat komt vooral omdat het VFR-verkeer neerwaartse druk zet op de cijfers; het commerciële verkeer op die luchthavens ondervindt immers nauwelijks een impact van die daling (-0,91% en -0,97%). Prestatiedoelstellingen: 1 e jaar van de tweede referentieperiode Terwijl de prestaties na afloop van de 1 e referentieperiode ( ) de doelstellingen van het FABEC-prestatieplan hebben overschreden, zowel in hun geheel als wat betreft de bijdrage van Belgocontrol, ving deze tweede referentieperiode aan onder een minder gunstig gesternte. Nieuwe, uiterst ambitieuze doelstellingen die door Europa werden opgelegd, maar ook specifieke gebeurtenissen die ons bedrijf in 2015 ten deel zijn gevallen, zoals de stroompanne van 27 mei, maakten het moeilijker de doelstellingen te bereiken. Er moet worden onderstreept dat het FABEC-prestatieplan met inbegrip van de nationale luiken i.v.m. de kostenefficiëntie niet werd gevalideerd door de PRB (Perfromance Review Body) van de Europese Commissie.. Desalniettemin kan Belgocontrol zeer positieve resultaten voorleggen in drie prestatiedomeinen, opgelegd door het Gemeenschappelijk Europees Luchtruim en a posteriori beoordeeld (veiligheid, capaciteit, milieu) hoewel de uitzonderlijke prestaties van 2014 niet konden worden geëvenaard. Het 4 e prestatiedomein, kostenefficiëntie, maakt het voorwerp uit van een individueel luik in het FABEC-prestatieplan waarop elke

49 Staat apart wordt beoordeeld. Voor de drie andere domeinen worden de prestaties van het FABEC in zijn geheel beoordeeld door de Performance Review Body van de Europese Commissie. Het FABEC heeft zijn doelstellingen in de domeinen van capaciteit en milieu niet gehaald. Vanuit veiligheidsstandpunt heeft Belgocontrol alweer een extreem lage ratio van A-en B-incidenten behaald, echter zonder dat het bedrijf zijn prestatie van 2014 kon evenaren. Voor deze prestatie-indicator legt Belgocontrol zichzelf als doelstelling op dat de limiet van 1 incident van categorie A of B per gecontroleerde bewegingen niet mag worden overschreden. Dat betekent dat incidenten van categorie A en B amper 0,0010% van het totale aantal gecontroleerde bewegingen mogen uitmaken. De tolerantiedrempel is vastgesteld op 0,0015%. In 2015 zette Belgocontrol, met een score van 0,000554%, ofwel ongeveer 5 incidenten van categorie A en B per miljoen bewegingen, een zeer goed resultaat neer, rekening houdend met de stijging van het verkeer ten opzichte van de vorige jaren. Er vielen slechts 2 incidenten van categorie A en 4 van categorie B te betreuren. Met deze score zet Belgocontrol zijn 3 e beste prestatie van de 10 laatste jaren neer. Ook de veiligheidscultuur ging er weer sterk op vooruit, want voor het zesde jaar op rij steeg het aantal gerapporteerde incidenten. Terwijl er nog 622 incidenten werden gemeld in 2014, bedroeg dat aantal al 680 in Die stijging met 9% betekent dat incidenten systematischer worden gerapporteerd door de luchtverkeersleiders. Er werden vaker incidenten gemeld die geen enkele impact hadden op de veiligheid (categorie E). Dat toont aan dat de verkeersleiders zich steeds meer bewust zijn van de noodzaak om elk incident te melden, hoe klein ook. De kwalitatieve doelstellingen vastgelegd in het FABEC-prestatieplan en in verband met de veiligheid werden alle behaald: het Just Culture-beleid wordt toegepast bij Belgocontrol, de Risk Analysis Tool (RAT) wordt gebruikt sinds Wat betreft het streefdoel van de maturiteit van het veiligheidsbeheersysteem (SMS) werkt Belgocontrol mee aan de Safety Maturity Survey (EoSM - Effectiveness of Safety Management), een audit waarmee de efficiëntie van zijn veiligheidsbeheer wordt gemeten. Zo worden er 26 doelstellingen, verspreid over 11 domeinen, onder de loep genomen en wordt er een score van 1 tot 5 (van laag naar hoog) toegekend. In 2015 heeft Belgocontrol een score van 3 gekregen voor 7 van de 26 doelstellingen, een score van 4 voor 12 doelstellingen en een score van 5 voor 7 doelstellingen. Dat is een duidelijke vooruitgang tegenover 2014 gezien 2 extra doelstellingen de maximale score (5) toegekend kregen. Belgocontrol zal zijn veiligheidsbeheersysteem blijven ontwikkelen om minstens een score van 4 te behalen voor alle doelstellingen, zoals opgelegd door de Europese Commissie voor 31 december De indicator qua capaciteit is, net zoals voor de 1 e referentieperiode, de gemiddelde en-route-atfm-vertraging per vlucht. Voor de doelstellingen verbonden met die indicator is er enerzijds een algemene FABECdoelstelling die oplegt dat de gemiddelde en-routevertraging voor 2015 moet worden beperkt tot 0,48 minuten per vlucht (alle oorzaken samen beschouwd) en tot 0,37 minuten per vlucht voor de CRSTMP-oorzaken (C-Capacity, R-Routing, S-Staffing, T-Equipment, M-Airspace management, P-Special events), m.a.w. de oorzaken waarop de dienstverlener een invloed kan uitoefenen. En anderzijds is er een individuele bijdrage van de FABECleden tot de globale doelstelling. Voor Belgocontrol bestond die eruit om in 2015 de gemiddelde en-route-atfm-vertraging te beperken tot 0,08 minuten per vlucht voor alle oorzaken van vertraging samen beschouwd en tot 0,07 minuten per vlucht voor enkel de CRSTMP-oorzaken. Daarmee levert ons bedrijf, net zoals voor de 1 e referentieperiode, verreweg de meest ambitieuze individuele bijdrage van heel het FABEC. In 2015 registreerde het FABEC een gemiddelde vertraging van 0,70 minuten per vlucht en van 0,48 minuten per vlucht wat de CRSTMPoorzaken betreft. De twee doelstellingen werden dus niet bereikt. Belgocontrol is er niet in geslaagd zijn individuele bijdrage tot de ambitieuze globale FABEC-doelstelling te behalen, gezien de gemiddelde door Belgocontrol gegenereerde en-routevertraging per vlucht 0,14 minuten bedroeg (CRSTMP-oorzaken). De hoofdreden waarom die doelstelling niet werd gehaald, is de stroomonderbreking van 27 mei 2015 waarbij de clear the sky-procedure moest worden toegepast. Die procedure zorgde ervoor dat het volledige Belgische luchtruim werd geëvacueerd. Door die evacuatie werden er talrijke verkeersreguleringen uitgestuurd, die op hun beurt zorgden voor veel vertraging. 66% van de en-routevertraging van 2015 werd veroorzaakt in de nasleep van de stroompanne van 27 mei. Zonder dat technisch incident zou Belgocontrol zijn doelstelling hebben gehaald, met een mooi resultaat van 0,05 minuten per vlucht. Voor de prestaties in termen van capaciteit, werd een andere indicator vastgelegd door de Europese Commissie voor deze 2 e referentieperiode: de gemiddelde vertraging per vlucht bij aankomst. In het FABEC-prestatieplan kreeg Belgocontrol twee doelstellingen opgelegd die betrekking hebben op de luchthavens van Brussel en Luik: de gemiddelde vertraging per vlucht (enkel de CRSTMP-oorzaken) beperken tot 0,12 minuten op Brussels Airport en tot 0,06 minuten in Luik. Die twee doelstellingen werden met vlag en wimpel bereikt gezien Belgocontrol die vertragingen kon beperken tot respectievelijk 0,06 en 0,00 minuten per vlucht. Belgocontrol monitort ook de stiptheid van de vertrekken op Brussels Airport met de bedoeling om die nog te verbeteren. Zo bedroeg de taxitijd in 2015 minder dan 15 minuten voor 96,59% van de vluchten (97,83% in 2014) terwijl de doelstelling op 90% was geprikt. 94,09% van de take-offs vonden plaats binnen de tolerantiedrempel van 3 minuten in vergelijking met het voorziene uurrooster (89,17% in 2014) terwijl het doel daar 80% was. Inzake milieu, wordt als indicator nog steeds de horizontale efficiëntie van de en-routevluchten gehanteerd (KEA - Key Performance Environment Indicator based on Actual trajectory) om de efficiëntie van de vliegtrajecten te beoordelen, maar die wordt voor beheersverslag van de Raad van Bestuur 47 Belgocontrol Jaarverslag 2015

50 jaarverslag deze 2 e referentieperiode nog uitgebreid met nieuwe doelstellingen en met een nieuwe berekeningsmethode, waarbij een vergelijking wordt gemaakt tussen het door een vliegtuig afgelegde traject en de kortst mogelijke route tussen de luchthaven van vertrek en die van aankomst. Voor deze 2 e referentieperiode ( ) heeft de Commissie de notie van achieved distance ingevoerd, waarmee lokale efficiëntieverliezen ( lokale prestaties van het FABEC) kunnen worden onderscheiden van de efficiëntieverliezen die voortvloeien uit het netwerk (in- of uitvliegen het FABEC-luchtruim). Zoals voorzien in het door België-Luxemburg ingediende prestatieplan inzake en-routekostenefficiëntie, daalde het Belgisch- Luxemburgse eenheidstarief dat wordt gebruikt als basis voor de facturatie van de gepresteerde en-routediensten met 2,3% in vergelijking met het jaar daarvoor (DUC 2014 = 63,21 vs. DUC 2015 = 61,79, uitgedrukt in reële termen 2009). In 2015 lag het reële verkeersniveau 0,6% hoger dan de voorspellingen van EUROCONTROL bij het opmaken van het in 2015 herziene prestatieplan. 2. Financiële gegevens over het boekjaar 2015 Balans (in duizenden euro) ACTIVA 31/12/ /12/2015 Evolutie Vaste ,2% activa Vlottende ,6% activa Totaal activa ,6% Het bedrag van de vaste activa is 8,2% lager dan eind 2014 omdat de afschrijvingskosten (15 miljoen ) in 2015 groter waren dan het bedrag van de nieuwe investeringen (5,6 miljoen ). De laatste jaren werden de investeringen als gevolg van het financieringsprobleem beperkt tot het strikte minimum om de luchtvaartveiligheid te verzekeren en te beantwoorden aan de regelgevende vereisten en externe verplichtingen. In 2015 werd de draad van het actieve investeringsbeleid terug opgenomen om rekening te houden met de technologische ontwikkelingen en met de bedrijfsstrategie inzake partnerships en het streven naar efficiëntie. In 2015 is er in dit domein volop gewerkt aan de voorbereiding van grote investeringsdossiers die de volgende jaren gerealiseerd zullen worden. De vlottende activa stegen sterk tegenover eind 2014 door een verbetering van de cashpositie van Belgocontrol. (in duizenden euro) PASSIVA 31/12/ /12/2015 Evolutie Eigen ,1% vermogen Voorzieningen ,0% Schulden ,7% Totaal passiva ,6% Het eigen vermogen verhoogde met 24,7 miljoen als gevolg van de in 2015 gerealiseerde winst. Tot en met 2014 werd een groot deel van onze plaatselijke luchtvaartnavigatiedienstverlening niet vergoed, terwijl de regelgeving ons verplichtte ze te verstrekken. Dat leidde tot belangrijke verliezen in het verleden. Vanaf januari 2015 kwam hierin verandering. Door toepassing van het derde beheerscontract en het KB van 19 december 2014 met betrekking tot de financiering van de kosten van de Terminal dienstverlening, werd het deel van de kosten voor de Terminal dienstverlening dat niet aan de gebruikers aangerekend werd, gefactureerd aan de Belgische Staat. Op die manier is een structurele oplossing geboden voor de inkomstentekorten uit het verleden en is de financiering voor de terminalactiviteit van Belgocontrol in overeenstemming gebracht met de Europese regelgeving. Bovendien voorziet het derde beheerscontract dat alle luchthavens, inclusief de regionale, onderworpen zijn aan de Europese verordening over het heffingenstelsel, zodat de kostentransparantie voor elke luchthaven gegarandeerd wordt en de vereiste informatie ter beschikking gesteld wordt aan de luchtruimgebruikers en de bevoegde instanties. In de volgende grafiek worden de gecumuleerde verliezen van 2009 tot 2015 weergegeven: Overgedragen verlies In 000 EUR Belgocontrol bereikt dankzij de gerealiseerde winst van 2015 terug een gezond financieel evenwicht en kan het overgedragen verlies reduceren van 60 miljoen naar 35 miljoen. Niettegenstaande de gecumuleerde verliezen, gaan we bij het opstellen van de rekeningen uit van een waardering in de veronderstelling van continuïteit van de onderneming. Er zijn immers geen

51 achterstallige betalingen aan de RSZ, de bedrijfsvoorheffing, de BTW en aan de leveranciers. Uit een analyse van de liquiditeitsvooruitzichten blijkt dat er zich geen liquiditeitstekorten zullen stellen in Tevens werden de modaliteiten voor de financiering van de terminalactiviteiten voor het jaar 2016 geconcretiseerd in een KB (26 december 2015 publicatie Belgisch Staatsblad 31 december 2015), waardoor er ook voor 2016 geen verlies op deze activiteit verwacht wordt indien de Staat de gepaste middelen vrijmaakt. De stijging in de rubriek schulden is hoofdzakelijk het gevolg van een belangrijke stijging in de overlopende rekeningen van het passief. In toepassing van de Europese charging regulation (EU n 391/2013) wordt het financieel effect van afwijkingen tussen het geraamde luchtverkeer, gebruikt bij de tariefzetting, en het werkelijke luchtverkeer verdeeld tussen Belgocontrol en de klanten. Het werkelijke luchtverkeer lag hoger dan gepland. Het deel dat terug te betalen is aan de klanten, is opgenomen in de overlopende rekeningen. Resultatenrekening In 2015 werd een winst behaald van 24,7 miljoen tegenover een winst van 1 miljoen in Deze winst volgt uit een hogere omzet enerzijds en lagere bedrijfskosten anderzijds. De omzetstijging situeert zich vooral in de Terminal-dienstverlening, die in toepassing van het derde beheerscontract en van het KB (in duizenden euro) RESULTATENREKENING Omzet Andere bedrijfsopbrengsten Bedrijfsopbrengsten Diensten en diverse goederen Bezoldigingen, sociale lasten en pensioenen Afschrijvingen Waardeverminderingen en voorzieningen Andere bedrijfskosten Bedrijfskosten Bedrijfsresultaat Financieel resultaat Uitzonderlijk resultaat Onttrekking reserve afvlakking kosten VERLIES/WINST VAN HET BOEKJAAR over de financiering van Belgocontrol vanaf 2015 volledig vergoed wordt. De en-route -omzet vertegenwoordigt 73% van de totale activiteit en daalde licht door de toepassing van een lager en-route facturatietarief in combinatie met een stijging van het aantal service units (+3,9%). Aan de kostenzijde verhoogt de rubriek Diensten en diverse goederen hoofdzakelijk door het afsluiten van nieuwe ondersteuningscontracten en door kosten met betrekking tot expertises ten gevolge van de stroompanne van mei De personeelskosten stegen met 0,8 miljoen. Na de dalende trend in het personeelsbestand, steeg het aantal personeelsleden in 2015 tot 797. In de komende jaren zullen er verdere inspanningen geleverd worden om het personeelsbestand te verhogen tot het gepaste niveau. Aantal werknemers op 31/12 Evolutie aantal werknemers Binnen de onderneming werd een debat gevoerd over het effect van de toekomstige eindeloopbaankosten van de verkeersleiders (disponibiliteit en verlof voorafgaand aan pensioen), en de impact ervan op de rekeningen van Belgocontrol. Om de transparantie te garanderen, worden de effecten toegelicht in de jaarrekening in VOL 7. De afschrijvingskosten daalden vooral omdat in 2014 de laatste schijf van de herstructureringskosten, ten gevolge van de transfer in 2004 aan de Staat van de wettelijke pensioenverplichtingen van de niet-actieve personeelsleden eind 2004, werd afgeschreven. Resultaatverwerking 2015 (in duizenden euro) RESULTAATVERWERKING 31/12/2015 Te bestemmen winst Overgedragen verlies vorig boekjaar Over te dragen verlies De winst van het boekjaar 2015 wordt toegevoegd aan het overgedragen verlies van het vorige boekjaar, wat het totaal op 35 miljoen brengt. Gebeurtenissen na balansdatum Twee belangrijke gebeurtenissen na balansdatum zijn te vermelden. Op 12 april 2016 werd er in het Paritair Comité van Belgocontrol een collectief akkoord afgesloten betreffende de eindeloopbaan van de verkeersleiders. Dit leidde tot sociale onrust bij de luchtverkeersleiders. Bij de afsluiting van de rekeningen lag het akkoord nog ter goedkeuring bij de regering. Daarnaast hebben de terreuraanslagen van 22 maart 2016 op Brussels Airport een beheersverslag van de Raad van Bestuur 49 Belgocontrol Jaarverslag 2015

52 jaarverslag weerslag op de activiteiten van Belgocontrol. Door de recente datum van deze gebeurtenis, kon het volledige financiële effect echter nog niet gewaardeerd worden. 3. Bezoldigingen van de leden van de beheersorganen Art van de wet van 21 maart 1991 bepaalt dat het bezoldigingscomité jaarlijks een verslag opstelt betreffende de bezoldigingen van de leden van de beheersorganen dat in het beheersverslag zal worden ingevoegd. In het KB van 2 oktober 2013 werd de heer Johan Decuyper vanaf 2 oktober 2013 benoemd tot gedelegeerd bestuurder van Belgocontrol voor een termijn van zes jaar. Daarnaast werden met het KB van 18 november 2013 de voorzitter en de leden van de Raad van Bestuur van Belgocontrol benoemd voor een termijn van zes jaar aanvangend op 22 november In de Raad van Bestuur van 11 februari 2014 werden de leden van het Directiecomité benoemd, dat uitgebreid werd met een Directeur-Generaal Internationalisering en Externe relaties en een Directeur-Generaal Human Resources. Vervolgens besliste de Raad van Bestuur dat de Directeur-Generaal Human Resources vanaf 26 oktober 2015 geen deel meer uitmaakt van het Directiecomité en dat de functie van Directeur-Generaal Program & Project Delivery bijkomend toegevoegd wordt aan het Directiecomité. Voor het boekjaar 2015 zien de bruto vergoedingen (in ) die de leden van de Raad van Bestuur ontvingen er als volgt uit: De leden van de Raad van Bestuur De bezoldiging die de leden van de Raad van Bestuur genieten uit hoofde van hun mandaat als bestuurder wordt in toepassing van artikel 21 2 van de wet van 21 maart 1991 vastgesteld door de Koning. In de sinds 22 november 2013 nieuw geïnstalleerde Raad van Bestuur ontvangen de bestuurders (met uitzondering van de gedelegeerd bestuurder) en de voorzitter op basis van het KB van 18 november 2013 een jaarlijkse bruto bezoldiging van respectievelijk ,20 en ,64 die gekoppeld wordt aan de spilindex. De bestuurders ontvangen daarnaast een presentiegeld voor hun aanwezigheid in de gespecialiseerde comités die binnen de Raad van Bestuur (Auditcomité, Bezoldigingscomité, Strategisch comité) werden opgericht en dit op basis van het KB van 3 mei Dat presentiegeld bedraagt 371,84, wordt niet geïndexeerd en het jaartotaal mag niet hoger zijn dan 1/3 van de jaarlijkse basisbezoldiging als bestuurder. Het Directiecomité Overeenkomstig artikel 17 4 van de wet van 21 maart 1991 worden de bezoldiging en de voordelen die worden toegekend aan de gedelegeerd bestuurder en de leden van het Directiecomité beslist door de Raad van Bestuur op voorstel van het Bezoldigingscomité. Bij de infunctietreding van elk lid van het Directiecomité heeft het vaste gedeelte van die vergoeding het voorwerp uitgemaakt van een bijzondere overeenkomst conform art. 21 van de wet van 21 maart Het Bezoldigingscomité heeft op dat moment de hoogte en de samenstelling van die vergoeding vastgelegd en heeft zich voor elk geval apart gebaseerd op een benchmarkstudie omtrent vergelijkbare verantwoordelijkheidsniveaus. Wat de vaststelling van de bezoldiging van de nieuwe gedelegeerd bestuurder eind 2013 betreft, werd rekening gehouden met de richtlijnen die dienaangaande door de Regering werden voorgeschreven. Op basis van deze richtlijnen en op voorstel van het Bestuurders Bruto Presentiegeld Totaal LAVEYNE Luc , , ,88 VAN BEVER Hugo , , ,24 LORAND Renaud (Voorzitter) , , ,88 LUDMER Julie ,32 743, ,00 BORGINON Fons , , ,04 de BRIEY Laurent , , ,88 DUFFY Gerald , , ,68 MELEN Claude , , ,04 Van der AUWERA Liesbeth , , , , , ,84 Voor het boekjaar 2015 zien het vast loon, de vergoedingen en de overige voordelen (in ) die de leden van het Directiecomité ontvingen er als volgt uit: Directiecomité Vast loon (*) Variabele vergoeding en overige voordelen Totaal GEDELEGEERD BESTUURDER , , ,13 DIRECTEURS-GENERAAL , , ,52 TOTAAL , , ,65 (*) Vast loon = gewoon loon + vakantiegeld + eindejaarspremie (in functie van de begin- en einddatum van het mandaat).

53 Bezoldigingscomité werd door de Raad van Bestuur in de bijzondere overeenkomst van de gedelegeerd bestuurder een bezoldigingssysteem vastgelegd dat voorziet in de toekenning van een vast jaarloon, een variabel loon en een aantal bijkomende voordelen. In zijn hoedanigheid van lid van de Raad van Bestuur ontvangt de gedelegeerd bestuurder geen enkele specifieke vergoeding. Variabele vergoeding met betrekking tot de prestaties 2014 De leden van het Directiecomité ontvingen in 2015 een variabele vergoeding die betrekking heeft op de prestaties van Bijkomende voordelen 2015 De gedelegeerd bestuurder en de andere leden van het Directiecomité genoten in 2015 van een aantal bijkomende voordelen zoals een bedrijfswagen en een hospitalisatieverzekering. De contractuele leden van het Directiecomité genoten tevens van een inkomensverliesverzekering en een groepsverzekering. De Regeringscommissaris De heer Pierre Crevits, die regeringscommissaris was tot 15 maart 2015, ontving in 2015 een vergoeding van 4.259,86. Vanaf 16 maart 2015 bekleedde mevrouw Dominique Offergeld de functie van regeringscommissaris, waarvoor zij in 2015 een vergoeding ontving van , Toekomstperspectieven De stroompanne van 27 mei 2015 bracht een aantal lopende processen in een stroomversnelling en bracht een aantal belangrijke nieuwe processen op gang. Die processen krijgen in 2016 verder voorrang. De crisisprocedure werd tegen het licht gehouden en zeer grondig uitgewerkt. Ze beschrijft in detail welke stappen moeten gezet worden bij alle denkbaar mogelijke scenario s, zowel op operationeel vlak als op vlak van communicatie en opvolging nadien. In de loop van 2016 vinden enkele oefeningen plaats om de procedure te testen in reële situaties. De Business continuity planning gaat na hoe incidenten zoveel mogelijk kunnen vermeden worden. Alle single points of failure worden in kaart gebracht. Aan elk systeem wordt een prioriteit toegekend naargelang van de impact die heeft op de operationele werking en de dienstverlening voor de klant. Daarna worden de nodige maatregelen genomen om de impact zoveel mogelijk te beperken en onze dienstverlening te garanderen. In het investeringsplan zijn de nodige budgetten vrijgemaakt om systemen te vernieuwen, te verbeteren of te vervangen. De investeringen lopen tot na 2020 volgens een vastgelegde timing. Om het overzicht te bewaren over de business continuity en de grote investerinsgprojecten, is het Directoraat-Generaal Program & Project Delivery opgericht. Dat introduceert een nieuwe, projectmatige werkwijze binnen Belgocontrol. Die manier van aanpakken vindt geleidelijk aan ingang in alle onderdelen van de werking van het bedrijf. Enkele andere projecten richten zich op het menselijk aspect van onze dienstverlening. Een leerstoel aan de KU Leuven zal ondersteuning bieden op vlak van leadership en human factors in luchtverkeersleiding: welke factoren beïnvloeden het functioneren van supervisors en luchtverkeersleiders en bijgevolg de prestaties van het bedrijf. Daarmee verbonden is er het invoeren van de Just Culture: luchtverkeersleiders melden operationele voorvallen zonder dat daar sancties tegenover staan voor betrokkenen. Luchtverkeersleiders zijn zich op die manier bewust van het belang van het rapporteren en in kaart brengen van risico s, waarna begeleidende maatregelen kunnen genomen worden om ze in de toekomst te vermijden. De voornaamste ondersteuning voor de luchtverkeersleiders in 2016 zal bestaan in de aanwerving van een dertigtal aspirant-luchtverkeersleiders. In 2015 startten al 13 kandidaat-luchtverkeersleiders hun opleiding. Die versterking komt er om de toekomstige groei in het luchtverkeer op te vangen en bestaande partnership (ANA-LUX, CIV-MIL) te kunnen blijven aangaan. Het komende jaar staan dus heel wat investeringen gepland in mensen en middelen. Die zijn mogelijk dankzij de financieel gezonde situatie van Belgocontrol. Die situatie moet aangehouden kunnen worden om ook verdere investeringen te blijven doen. Een deugdelijke financiële planning is daartoe opgezet. Opgesteld te Steenokkerzeel op 26 april 2016 Namens de Raad van Bestuur Renaud Lorand Voorzitter van de Raad van Bestuur Johan Decuyper Gedelegeerd Bestuurder 51 Belgocontrol Jaarverslag 2015 beheersverslag van de Raad van Bestuur

54 jaarverslag Verslag van het College van Commissarissen over de jaarrekening over het boekjaar afgesloten op 31 december 2015 Overeenkomstig de wettelijke en statutaire bepalingen, en meer bepaald, in gevolge artikel 25 van de wet van 21 maart 1991 houdende de hervorming van sommige economische overheidsbedrijven (hierna de Wet van 21 maart 1991 ) dat verwijst naar de artikelen 143 en 144 van het Wetboek van vennootschappen, brengt het College van Commissarissen u verslag uit in het kader van ons mandaat van commissaris. Dit verslag omvat ons verslag over de jaarrekening voor het boekjaar afgesloten op 31 december 2015, zoals hieronder gedefinieerd, en omvat tevens ons verslag betreffende overige door wet- en regelgeving gestelde eisen. Verslag over de jaarrekening - Oordeel met voorbehoud volgens de bedrijfsrevisoren, leden van het College van Commissarissen Verslag over de jaarrekening - Oordeel zonder voorbehoud volgens de vertegenwoordigers van het Rekenhof, leden van het College van Commissarissen Het College van Commissarissen heeft onderling een verschil in opinie met betrekking tot één specifiek deel van de jaarrekening, namelijk het al dan niet aanleggen van een provisie voor de kosten van het disponibiliteitsregime van de verkeersleiders. Om die reden formuleren de beide bedrijfsrevisoren als leden van het College van Commissarissen van Belgocontrol, een voorbehoud, daar waar er voor de vertegenwoordigers van het Rekenhof, als leden van het College van Commissarissen van Belgocontrol, geen reden is om dit voorbehoud te onderschrijven. Het College van Commissarissen heeft de controle uitgevoerd van de jaarrekening van het autonome overheidsbedrijf Belgocontrol ( het autonoom overheidsbedrijf ) over het boekjaar afgesloten op 31 december 2015, opgesteld in overeenstemming met het in België van toepassing zijnde boekhoudkundig referentiestelsel. Deze jaarrekening omvat de balans op 31 december 2015, de resultatenrekening voor het boekjaar afgesloten op die datum, evenals de toelichting. Het balanstotaal bedraagt EUR ,61 en de resultatenrekening sluit af met een winst van het boekjaar van EUR ,72. Verantwoordelijkheid van het bestuursorgaan voor het opstellen van de jaarrekening Het bestuursorgaan is verantwoordelijk voor het opstellen van de jaarrekening die een getrouw beeld geeft in overeenstemming met het in België van toepassing zijnde boekhoudkundig referentiestelsel, alsook voor het implementeren van een interne beheersing die het bestuursorgaan noodzakelijk acht voor het opstellen van een jaarrekening die geen afwijkingen van materieel belang bevat, die het gevolg zijn van fraude of van fouten. Verantwoordelijkheid van het College van Commissarissen Het is de verantwoordelijkheid van het College van Commissarissen een oordeel over deze jaarrekening tot uitdrukking te brengen op basis van zijn controle. Het College van Commissarissen heeft zijn controle uitgevoerd volgens de internationale controlestandaarden (ISA s). Die standaarden vereisen dat wij aan de deontologische vereisten voldoen alsook de controle plannen en uitvoeren om een redelijke mate van zekerheid te verkrijgen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat. Een controle omvat werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de in de jaarrekening opgenomen bedragen en toelichtingen. De geselecteerde werkzaamheden zijn afhankelijk van de beoordeling door het College van Commissarissen, met inbegrip van diens inschatting van de risico s van een afwijking van materieel belang in de jaarrekening als gevolg van fraude of van fouten. Bij het maken van die risico-inschatting neemt het College van Commissarissen de interne beheersing van het autonoom overheidsbedrijf in aanmerking die relevant is voor het opstellen door het autonoom overheidsbedrijf van de jaarrekening, die een getrouw beeld geeft, teneinde controlewerkzaamheden op te zetten die in de gegeven omstandigheden geschikt zijn maar die niet gericht zijn op het geven van een oordeel over de effectiviteit van de interne beheersing van het autonoom overheidsbedrijf. Een controle omvat tevens een evaluatie van de geschiktheid van de gehanteerde waarderings- regels en van de redelijkheid van door het bestuursorgaan gemaakte schattingen, alsmede een evaluatie van de presentatie van de jaarrekening als geheel. Het College van Commissarissen heeft van de verantwoordelijken en van het bestuursorgaan van het autonoom overheidsbedrijf de voor zijn controle vereiste ophelderingen en inlichtingen verkregen. Het College van Commissarissen is van mening dat de verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is om daarop zijn oordeel, respectievelijk met voorbehoud volgens de bedrijfsrevisoren en zonder voorbehoud volgens de vertegenwoordigers van het Rekenhof, te baseren. Onderbouwing van het oordeel met voorbehoud, zoals enkel onderschreven door de bedrijfsrevisoren, leden van het College van Commissarissen Belgocontrol heeft geen voorziening aangelegd voor de kosten van (1) het disponibiliteitsregime van de verkeersleiders dewelke reeds in disponibiliteit zijn en (2) het verlof voorafgaand aan het pensioen voor alle verkeersleiders, hoewel dit volgens de bedrijfsrevisoren, leden van het College van Commissarissen wel noodzakelijk is. Deze kosten kunnen ook doorgerekend worden aan de klanten. Als gevolg hiervan zijn de voorzieningen en vorderingen op lange termijn op 31 december 2014 en 31 december 2015 onderschat met respectievelijk EUR 18,3 miljoen en EUR 19,0 miljoen. Oordeel met voorbehoud volgens de bedrijfsrevisoren, leden van het College van Commissarissen Uitgezonderd de effecten van de aangelegenheid zoals beschreven in de paragraaf Onderbouwing van het oordeel met

55 voorbehoud, zoals enkel onderschreven door de bedrijfsrevisoren, leden van het College van Commissarissen, geeft de jaarrekening, naar het oordeel van de bedrijfsrevisoren, leden van het College van Commissarissen, een getrouw beeld van het vermogen en de financiële toestand van het autonoom overheidsbedrijf op 31 december 2015 evenals van haar resultaten voor het boekjaar eindigend op die datum, in overeenstemming met het in België van toepassing zijnde boekhoudkundig referentiestelsel. Onderbouwing van het oordeel zonder voorbehoud, zoals enkel onderschreven door de vertegenwoordigers van het Rekenhof, leden van het College van Commissarissen Het niet aanleggen van een voorziening voor de kosten van het disponibiliteitsregime van de verkeersleiders werd afdoende geargumenteerd, zodat naar analogie met voorgaande jaren, hiervoor dan ook geen voorziening noodzakelijk is. Dit werd eveneens omstandig in de toelichting becommentarieerd. De voorzieningen en vorderingen zijn derhalve niet onderschat. Oordeel zonder voorbehoud volgens de vertegenwoordigers van het Rekenhof, leden van het College van Commissarissen Naar het oordeel van de vertegenwoordigers van het Rekenhof, leden van het College van Commissarissen, geeft de jaarrekening een getrouw beeld van het vermogen en de financiële toestand van het autonoom overheidsbedrijf op 31 december 2015 evenals van haar resultaten voor het boekjaar eindigend op die datum, in overeenstemming met het in België van toepassing zijnde boekhoudkundig referentiestelsel. Benadrukking van een bepaalde aangelegenheid Zonder afbreuk te doen aan ons hierboven tot uitdrukking gebracht oordeel, vestigen wij de aandacht op toelichting VOL 7 bij de jaarrekening, waarin het bestuursorgaan het niet aanleggen van een voorziening voor de kosten van het disponibiliteitsregime van de verkeersleiders dewelke op heden nog niet in disponibiliteit zijn, onderbouwt. Verslag betreffende overige door wet- en regelgeving gestelde eisen Het bestuursorgaan is verantwoordelijk voor het opstellen en de inhoud van het beheersverslag, het naleven van de wettelijke en bestuursrechtelijke voorschriften die van toepassing zijn op het voeren van de boekhouding, alsook van het naleven van de Wet van 21 maart 1991, het Wetboek van vennootschappen, van de statuten en van het beheerscontract van het autonoom overheidsbedrijf. In het kader van zijn mandaat en overeenkomstig de Belgische bijkomende norm bij de in België van toepassing zijnde internationale controlestandaarden, is het de verantwoordelijkheid van het College van Commissarissen om, in alle van materieel belang zijnde opzichten, de naleving van bepaalde wettelijke en bestuursrechtelijke voorschriften na te gaan. Op grond hiervan doen wij de volgende bijkomende verklaringen die niet van aard zijn om de draagwijdte van ons oordeel over de jaarrekening te wijzigen: > Het beheersverslag behandelt de door de wet vereiste inlichtingen, stemt in alle van materieel belang zijnde opzichten overeen met de jaarrekening en, met uitzondering van het effect op het beheersverslag van de aangelegenheid beschreven in de paragraaf Onderbouwing van het oordeel met voorbehoud zoals enkel onderschreven door de bedrijfsrevisoren, leden van het College van Commissarissen, bevat het beheersverslag geen van materieel belang zijnde inconsistenties ten aanzien van de informatie waarover het College beschikt in het kader van zijn mandaat. > Onverminderd formele aspecten van ondergeschikt belang, en met uitzondering van de gevolgen van de punten opgenomen in de paragraaf Onderbouwing van het oordeel met voorbehoud, zoals enkel onderschreven door de bedrijfsrevisoren, leden van het College van Commissarissen, werd de boekhouding gevoerd overeenkomstig de in België van toepassing zijnde wettelijke en bestuursrechtelijke voorschriften. > De resultaatverwerking stemt overeen met de wettelijke en statutaire bepalingen. > De paragraaf Onderbouwing van het oordeel met voorbehoud, zoals enkel onderschreven door de bedrijfsrevisoren, leden van het College van Commissarissen beschrijft de omstandigheden die een geval van niet-naleving van de bepalingen van het in België van Opgemaakt te Brussel op 25 juillet Het College van Commissarissen, De leden van het Instituut van de Bedrijfsrevisoren KPMG Bedrijfsrevisoren burg. CVBA Commissaris vertegenwoordigd door Joris MERTENS Bedrijfsrevisor Voorzitter van het College van Commissarissen Het Rekenhof vertegenwoordigd door Ignace DESOMER Voorzitter van het Rekenhof toepassing zijnde boekhoudkundig referentiestelsel inhouden. Het College stelt vast dat het autonoom overheidsbedrijf de jaarrekening ondertekend heeft op 26 april 2016 en met brief van 2 mei 2016 aan de voogdijminister heeft opgestuurd. Gelet op de complexiteit van de voorzieningen voor disponibiliteit, en na overleg met het College, heeft de raad van bestuur in haar zitting van 21 juni 2016 de toelichting bij de jaarrekening, en bijgevolg ook de jaarrekening, aangepast. Hierdoor heeft het autonoom overheidsbedrijf de bepalingen inzake de wettelijke termijnen met betrekking tot het ter beschikking stellen van de definitieve jaarrekening en het beheersverslag aan het College niet kunnen naleven, hetgeen het niet mogelijk heeft gemaakt om het commissarisverslag binnen de wettelijke termijnen ter beschikking te stellen. Voor het overige dienen wij u geen andere verrichtingen of beslissingen mede te delen die in overtreding met de wet van 21 maart 1991, de statuten, het Wetboek van vennootschappen of het beheerscontract zijn gedaan of genomen. Burg. BVBA JOIRIS, ROUSSEAUX et C Bedrijfsrevisoren Commissaris vertegenwoordigd door Sébastien GONET Bedrijfsrevisor Philippe ROLAND Eerste Voorzitter van het Rekenhof verslag van het College van Commissarissen 53 Belgocontrol Jaarverslag 2015

56 jaarverslag 2015 Jaarrekening BALANS NA WINSTVERDELING ACTIVA Codes 31/12/2015 in 31/12/2014 in VASTE ACTIVA 20/ , ,15 Oprichtingskosten 20 Immateriële vaste activa , ,65 Materiële vaste activa 22/ , ,18 Terreinen en gebouwen , ,77 Installaties, machines en uitrusting , ,25 Meubilair en rollend materieel , ,41 Leasing en soortgelijke rechten 25 Overige materiële vaste activa 26 Activa in aanbouw en vooruitbetalingen ,75 Financiële vaste activa , ,32 Verbonden ondernemingen 280/1 Deelnemingen 280 Vorderingen 281 Ondernemingen waarmee een deelnemingsverhouding bestaat 282/3 Deelnemingen 282 Vorderingen 283 Andere financiële vaste activa 284/ , ,32 Aandelen 284 Vorderingen en borgtochten in contanten 285/ , ,32 VLOTTENDE ACTIVA 29/ , ,08 Vorderingen op meer dan één jaar 29 Handelsvorderingen 290 Overige vorderingen 291 Voorraden en bestellingen in uitvoering 3 Voorraden 30/36 Grond- en hulpstoffen 30/31 Goederen in bewerking 32 Gereed product 33 Handelsgoederen 34 Onroerende goederen bestemd voor verkoop 35 Vooruitbetalingen 36 Bestellingen in uitvoering 37 Vorderingen op ten hoogste één jaar 40/ , ,20 Handelsvorderingen , ,88 Overige vorderingen , ,32 Geldbeleggingen 50/ , ,00 Portefeuille investeringen Overige beleggingen 51/ , ,00 Liquide middelen 54/ , ,68 Overlopende rekeningen 490/ , ,20 TOTAAL DER ACTIVA 20/ , ,23

57 PASSIVA Codes 31/12/2015 in 31/12/2014 in EIGEN VERMOGEN 10/ , ,78 Kapitaal , ,00 Geplaatst kapitaal , ,00 Niet-opgevraagd kapitaal 101 Uitgiftepremies 11 Herwaarderingsmeerwaarden 12 Reserves , ,36 Wettelijke reserve , ,57 Onbeschikbare reserves 131 Voor eigen aandelen 1310 Andere 1311 Reserves Beschikbare reserves , ,79 Overgedragen winst (verlies) (+)/(-) , ,58 Kapitaalsubsidies 15 Voorschot aan de vennoten op de verdeling van het netto-actief 19 VOORZIENINGEN EN UITGESTELDE BELASTINGEN , ,61 Voorzieningen voor risico s en kosten 160/ , ,61 Pensioenen en soortgelijke verplichtingen ,00 Belastingen 161 Grote herstellings- en onderhoudswerken , ,00 Overige risico's en kosten 163/ , ,61 Uitgestelde belastingen 168 SCHULDEN 17/ , ,84 Schulden op meer dan één jaar , ,96 Financiële schulden 170/4 Achtergestelde leningen 170 Niet-achtergestelde obligatieleningen 171 Leasingschulden en soortgelijke schulden 172 Kredietinstellingen 173 Overige leningen 174 Handelsschulden 175 Leveranciers 1750 Te betalen wissels 1751 Ontvangen vooruitbetalingen op bestellingen 176 Overige schulden 178/ , ,96 Schulden op ten hoogste één jaar 42/ , ,59 Schulden op meer dan één jaar die binnen het jaar vervallen ,31 Financiële schulden 43 Kredietinstellingen 430/8 Overige leningen 439 Handelsschulden , ,05 Leveranciers 440/ , ,05 Te betalen wissels 441 Ontvangen vooruitbetalingen op bestellingen 46 Schulden met betrekking tot belastingen, bezoldigingen en sociale lasten , ,23 Belastingen 450/ , ,71 Bezoldigingen en sociale lasten 454/ , ,52 Overige schulden 47/ ,57 Overlopende rekeningen 492/ , ,29 TOTAAL DER PASSIVA 10/ , ,23 jaarrekening Belgocontrol Jaarverslag 2015

58 jaarverslag RESULTATENREKENING Codes 31/12/2015 in 31/12/2014 in Bedrijfsopbrengsten 70/ , ,49 Omzet , ,64 Toename (afname) in de voorraad goederen in bewerking en gereed product en in de bestellingen in uitvoering (+)/(-) 71 Geproduceerde vaste activa 72 Andere bedrijfsopbrengsten , ,85 Bedrijfskosten 60/ , ,68 Handelsgoederen, grond- en hulpstoffen 60 Aankopen 600/8 Afname (toename) van de voorraad (+)/(-) 609 Diensten en diverse goederen , ,21 Bezoldigingen, sociale lasten en pensioenen (+)/(-) , ,02 Afschrijvingen en waardeverminderingen op oprichtingskosten, op immateriële en materiële vaste activa , ,32 Waardeverminderingen op voorraden, bestellingen in uitvoering en handelsvorderingen - Toevoegingen (terugnemingen) (+)/(-) 631/ , ,35 Voorzieningen voor risico s en kosten - Toevoegingen (bestedingen en terugnemingen) (+)/(-) 635/ , ,51 Andere bedrijfskosten 640/ , ,97 Als herstructureringskosten geactiveerde bedrijfskosten (-) 649 Bedrijfswinst (verlies) (+)/(-) , ,19 Financiële opbrengsten , ,22 Opbrengsten uit financiële vaste activa 750 Opbrengsten uit vlottende activa , ,82 Andere financiële opbrengsten 752/ , ,40 Financiële kosten , ,48 Kosten van schulden , ,23 Waardeverminderingen op vlottende activa andere dan voorraden, bestellingen in uitvoering en handelsvorderingen - Toevoegingen (Terugneming) (+)/(-) 651 Andere financiële kosten 652/ , ,25 Winst (Verlies) uit de gewone bedrijfsuitoefening voor belasting (+)/(-) , ,45

59 RESULTATENREKENING Codes 31/12/2015 en 31/12/2014 in Uitzonderlijke opbrengsten , ,61 Terugneming van afschrijvingen en van waardeverminderingen op immateriële 760 en materiële vaste activa Terugneming van waardeverminderingen op financiële vaste activa 761 Terugneming van voorzieningen voor uitzonderlijke risico s en kosten , ,97 Meerwaarde bij de realisatie van vaste activa , ,97 Andere uitzonderlijke opbrengsten 764/ , ,67 Uitzonderlijke kosten , ,01 Uitzonderlijke afschrijvingen en waardeverminderingen op oprichtingskosten, ,24 op immateriële en materiële vaste activa Waardeverminderingen op financiële vaste activa 661 Voorzieningen voor uitzonderlijke risico s en kosten - Toevoegingen (bestedingen) (+)/(-) ,00 Minderwaarden bij de realisatie van vaste activa , ,40 Andere uitzonderlijke kosten 664/ , ,37 Als herstructureringskosten geactiveerde uitzonderlijke kosten (-) 669 Winst (Verlies) van het boekjaar voor belasting (+)/(-) , ,85 Onttrekking aan de uitgestelde belastingen 780 Overboeking naar de uitgestelde belastingen 680 Belastingen op het resultaat (+)/(-) 67/77 Belastingen 670/3 Regularisering van belastingen en terugneming van voorzieningen voor belastingen 77 Winst (Verlies) van het boekjaar (+)/(-) , ,85 Onttrekking aan de reserves ,34 Overboeking naar de reserves Te bestemmen winst (verlies) van het boekjaar (+)/(-) , ,49 57 Belgocontrol Jaarverslag 2015 jaarrekening 2015

60 jaarverslag 2015 RESULTAATVERWERKING Codes 31/12/2015in 31/12/2014 in Te bestemmen winst (verlies) saldo (+)/(-) , ,58 Te bestemmen winst (verlies) van het boekjaar (+)/(-) (9905) , ,49 Overgedragen winst (verlies) van het vorige boekjaar (+)/(-) 14P , ,07 Onttrekking aan het eigen vermogen 791/2 aan het kapitaal en aan de uitgiftepremies 791 aan de reserves 792 Toevoeging aan het eigen vermogen 691/2 aan het kapitaal en aan de uitgiftepremies 691 aan de wettelijke reserve 6920 aan de overige reserves 6921 Over te dragen winst (verlies) (+)/(-) (14) , ,58 Tussenkomst van de vennoten (of de eigenaar) in het verlies 794 Uit te keren winst 694/6 Vergoeding van het kapitaal 694 Bestuurders of zaakvoerders 695 Andere rechthebbenden

61 Samenvatting van de waarderingsregels A C T I V A Oprichtingskosten De oprichtingskosten en eerste vestigingskosten worden onmiddellijk ten laste genomen tijdens het boekjaar waarin zij werden gemaakt. De herstructureringskosten worden geactiveerd wanneer het gaat om welbepaalde uitgaven die verband houden met een ingrijpende wijziging in de structuur of de organisatie van de vennootschap en deze uitgaven een blijvende en gunstige weerslag hebben op de rentabiliteit van de vennootschap. Deze kosten maken het voorwerp uit van afschrijvingen in jaarlijkse schijven van 20%; de kosten echter van de onder de activa opgenomen eenmalige patronale bijdrage van de opgebouwde rustpensioenrechten per 31 december 2004 door de niet-actieven worden afgeschreven in jaarlijkse schijven van 10%, overeenkomstig artikel 2, 3 de lid van het KB van 27/12/2004. Immateriële vaste activa De vergoedingen voor licenties en octrooien zijn opgenomen onder deze rubriek en zijn onderworpen aan een lineair afschrijvingspercentage van 20% per jaar. Studies daarentegen worden via de betrokken kostenrekening direct in last genomen in de Diensten en diverse goederen (toegepast vanaf het jaar 2000). Materiële vaste activa De vaste activa worden opgenomen op het actief van de balans tegen hun aankoopwaarde, inclusief de bijkomende kosten. Voor de grote projecten omvatten de bijkomende kosten naast de niet terugvorderbare belastingen en vervoerkosten, de erelonen voor architecten en studiebureaus (m.b.t. stabiliteit, speciale technieken, veiligheid en controle). De afschrijvingen worden berekend per maand op lineaire wijze, volgens de percentages vermeld in de afschrijvingstabel, terwijl de maand van indienststelling overeenstemt met de eerste maandelijkse afschrijvingsschijf. De vaste activa worden beschouwd als in dienst genomen hetzij op de datum van het proces-verbaal van de voorlopige oplevering (op die datum kunnen ze gelicht worden uit de rubriek Vaste activa in aanbouw waarop ze geregistreerd waren en op hun specifieke rekening worden geboekt), hetzij op de datum van de levering van het goed. Uitzonderlijk kan Belgocontrol afschrijvingen voorzien op de Vaste activa in aanbouw, wanneer de indienstneming plaats heeft voor de voorlopige oplevering; in een dergelijk geval wordt rekening gehouden met de werkelijke datum van de indienstneming. Financiële vaste activa Verbonden ondernemingen De financiële vaste activa worden geboekt op de actiefzijde van de balans tegen hun aankoopwaarde. Op het einde van elk boekjaar, wordt de waardering herzien in functie van de toestand, de rentabiliteit of de vooruitzichten van de onderneming waarin de deelneming wordt gehouden. Waardeverminderingen worden geboekt voor de financiële vaste activa waarvoor een duurzame minwaarde wordt vastgesteld of waarvan de terugbetaling in zijn geheel of gedeeltelijk onzeker of in gevaar is. Een terugname van de waardeverminderingen wordt doorgevoerd ten belope van de genoemde waardeverminderingen indien later een duurzame meerwaarde wordt vastgesteld. Wanneer de geraamde waarde hoger is dan de waarde van de geboekte post wordt, in principe, geen verandering aangebracht aan de boekhoudkundige waarde. Handelsvorderingen op meer dan één jaar De vorderingen worden geboekt tegen hun nominale waarde of hun aankoopwaarde. Een waardevermindering wordt doorgevoerd wanneer de realisatiewaarde op de dag van de afsluiting lager is dan de boekhoudkundige waarde - en voor zover het gaat om een duurzame waardevermindering - of wanneer de terugbetaling op de vervaldag, in zijn geheel of gedeeltelijk onzeker of in gevaar is. De waarderingsregels betreffende deviezen zijn hierop van toepassing. Voorraden De aangekochte goederen vertegenwoordigen een relatief onbelangrijk bedrag in vergelijking met het totaal van de rubriek Bedrijfskosten. Ze worden daarom toegewezen aan de Diensten en diverse goederen en dus volledig ten laste genomen op het ogenblik van de levering. Vorderingen op ten hoogste één jaar De vorderingen worden geboekt tegen hun nominale waarde of hun aankoopwaarde en zijn aan dezelfde waarderingsregels onderworpen als de vorderingen op meer dan één jaar. samenvatting van de waarderingsregels 59 Belgocontrol Jaarverslag 2015

62 jaarverslag Geldbeleggingen > De geldbeleggingen op termijnrekeningen worden geboekt tegen hun aankoopwaarde; > De beleggingen in verhandelbare titels worden gewaardeerd tegen de marktwaarde die op nuttige wijze het rendement van de belegging meet voor de gedekte periode op de datum van het verslag; > De titels die een vaste aflossingswaarde hebben en niet verhandelbaar zijn op de markt, worden gewaardeerd als hadden ze een constant rendementsniveau tot op hun vervaldag. Overlopende rekeningen van het actief Deze rubriek omvat: > Over te dragen kosten, d.w.z. de pro rata van kosten die werden gemaakt tijdens het boekjaar of vorig boekjaar, maar die ten laste van één of meer volgende boekjaren moeten worden gebracht; > Verworven opbrengsten, d.w.z. de pro rata van opbrengsten die slechts in de loop van een volgend boekjaar worden geïnd, maar betrekking hebben op het verstreken boekjaar. P A S S I V A Voorzieningen voor risico s en kosten Oordelend met voorzichtigheid, oprechtheid en goede trouw, onderzoekt de Raad van Bestuur op het einde van elk boekjaar de aan te leggen voorzieningen om de te verwachten risico s en kosten te dekken, namelijk: > de kosten die inherent zijn aan grote herstellings- en onderhoudswerken; > de risico s die ontstaan zijn tijdens het boekjaar uit duidelijk omschreven toekomstige verliezen en kosten; > de verliezen of kosten van duidelijk omschreven aard, ontstaan tijdens het boekjaar, maar waarvan het bedrag nog niet vaststaat; > de verbintenissen ingevolge individuele overeenkomsten afgesloten met de personeelsleden, met een definitief karakter en die concreet de vorm aannamen van overeenkomsten afgesloten in het kader van herstructureringsmaatregelen; > het risico op verliezen doordat Belgocontrol gebonden is aan een prestatieplan waarin, voor het luik kostenefficiëntie, de tarieven voor de en-route activiteit vastgelegd worden voor een referteperiode. Op basis van jaarlijkse updates van de vooruitzichten van de verkeersevolutie berekenen we voor de resterende jaren in de referteperiode de verliezen die veroorzaakt worden door het verkeersrisico en die ten onze laste vallen. De tijdens de vorige boekjaren aangelegde voorzieningen dienen te worden herzien en teruggenomen te worden in de resultaten indien ze niet meer geheel of gedeeltelijk noodzakelijk zijn. Schulden op meer dan één jaar en schulden op ten hoogste één jaar Deze schulden worden geboekt tegen hun nominale waarde. De bezoldigingen en sociale lasten worden gewaardeerd overeenkomstig de geldende sociale en fiscale regelgeving en de akkoorden afgesloten met de representatieve organisaties van de werknemers. De waarderingsregels betreffende deviezen zijn hierop van toepassing. Overlopende rekeningen van het passief De rubriek omvat: > De toe te rekenen kosten, d.w.z. de pro rata van kosten die pas in een later boekjaar zullen worden betaald, maar die betrekking hebben op het verstreken boekjaar; > De over te dragen opbrengsten, d.w.z. de pro rata van opbrengsten die in de loop van het boekjaar of van een vorig boekjaar zijn geïnd, doch geheel of gedeeltelijk op een later boekjaar betrekking hebben. D I V E R S E N Algemene principes van toepassing op de waardering van de activa en passiva die in deviezen zijn uitgedrukt De verrichtingen in vreemde munten worden omgezet in euro tegen de koers van de dag van de verrichting. Op het einde van het boekjaar, worden zowel de vaste activa (immateriële, materiële of financiële) als de andere activa en passiva voor het gedeelte van het saldo van die rekeningen uitgedrukt of oorspronkelijk in deviezen, omgezet aan de wisselkoers van toepassing bij hun inboeking. Toelichting: PASSIVA: Reserves: Reserve voor afvlakking van de kosten In toepassing van artikel 85, alinea 2, van het KB van 30 januari 2001 hebben wij de rubriek Belastingvrije reserves aangepast naar Reserves. Deze reserve werd gevormd in toepassing van artikel 29, KB Wetboek van vennootschappen en naar analogie met het boeken van een investeringsreserve in handelsvennootschappen, oorspronkelijk ten belope van ,57 EUR, met name het bedrag van de meerwaarde gerealiseerd op de verkoop van het CCN-gebouw. Na twee uitzonderlijke aanwendingen van telkens ,00 EUR, de eerste in december 2008, het laatste op 01/07/2009, met het oog op de compensatie van de betaling van een verplichte bijdrage aan de Belgische Staat, zal het saldo van de reserve op dat moment,(juli 2009) ,54 EUR, via een Onttrekking aan de reserves aangewend worden, gespreid over de periode van juli 2009 tot en met november Toelichting: Vol Bedrijfsresultaten - Pensioenen In toepassing van artikel 85, alinea 2, van het KB van 30 januari 2001 hebben wij de rubriek Personeelskosten - Pensioenen in toelichting VOL 5.10 aangepast aan de eigen kenmerken van ons bedrijf. Deze post bevat de bijdrage van 35% betaald aan de Staat, in functie van de actuele waarde van de verworven en de toekomstige rustpensioenrechten van de actieve personeelsleden.

63 Bijkomende vermeldingen bij toelichting vol En bij de sociale balans: vol. 6 WERKNEMERS INGESCHREVEN IN HET PERSONEELSREGISTER Vermits de statutaire werknemers niet verbonden zijn door een arbeidsovereenkomst en de Wet op de Arbeidsovereen komsten dus niet van toepassing is voor statutaire werknemers, moeten deze werknemers strikt gezien niet opgenomen worden in een personeelsregister en in de sociale balans. Belgocontrol maakt echter geen gebruik van deze mogelijkheid en geeft in de sociale balans gegevens weer met betrekking tot het geheel van de statutaire en contractuele personeelsleden. Toelichting: bij de eindeloopbaankosten van de verkeersleiders Luchtverkeersleiders kennen in België, net zoals in vele andere Europese landen, sedert lang een systeem waarbij zij voorafgaand het pensioen een aantal jaren (5) in disponibiliteit worden gesteld. In dat systeem wordt hen een belangrijk deel van hun wedde betaald zonder dat daar prestaties tegenover staan. De kostprijs hiervan blijft ten laste van de onderneming die dit opneemt in de kostenbasis die zij aan de klanten aanrekent. De kosten van disponibiliteit van de verkeersleiders worden sinds de oprichting van Belgocontrol geboekt in de personeelskosten op het moment van de uitbetaling van deze vergoedingen (principe van de consistentie van de financiële rapportering). Conform de Europese regelgeving van toepassing op de heffingen van luchtvaartnavigatiediensten, worden deze eindeloopbaankosten op hetzelfde moment gefinancierd via de facturatie aan de klanten. In toepassing van het boekhoudprincipe matching is er een overeenstemming tussen de kosten (uitbetaalde vergoedingen aan de verkeersleiders) en de opbrengsten (doorfacturatie van de vergoedingen aan de klanten). Gezien de overeenstemming tussen uitgaven en opbrengsten is het vanuit financieel oogpunt niet vereist om via de provisierekening een deel van de winst te reserveren voor de uitbetaling van deze vergoedingen. Dat neemt niet weg dat de toekomstige uitgaven voor disponibiliteit een belangrijk gegeven zijn voor elke inschatting van de financiële positie van de onderneming. Op basis van het KB van 14 september 1997 (Koninklijk besluit tot het bepalen, bij de Regie der Luchtwegen, van de voorwaarden tot toekenning van een disponibiliteit wegens functionele ongeschiktheid als gevolg van directe en effectieve verkeersleiding), wordt op 31/12/15 het totaal van de toekomstige dispo-vergoedingen van de verkeersleiders, in de veronderstelling dat ze gebruik maken van de disponibiliteitsregeling, geraamd op 142,1 miljoen EUR. Deze raming houdt rekening met het aantal verkeersleiders, het pro rata van het aantal gewerkte jaren op 31/12/2015 ten opzichte van hun totale loopbaan, de dispo-vergoeding op het einde van de loopbaan en een actualisatie-en mortaliteitsfactor. Rekening houdend met het protocolakkoord van 27 juni 2014 afgesloten tussen Belgocontrol en de representatieve vakorganisaties en de gewijzigde pensioenwetgeving, wordt op 31/12/15 het totaal van de toekomstige vergoedingen inzake het verlof voorafgaand aan het pensioen (VVP) geraamd op 6,3 miljoen EUR. Deze raming houdt rekening met het aantal verkeersleiders, het pro rata van het aantal gewerkte jaren op 31/12/2015 ten opzichte van hun totale loopbaan, de VVP vergoeding en een actualisatie-en mortaliteitsfactor. Voor deze vergoedingen werd zoals hoger uitgelegd geen provisie aangelegd. Naar aanleiding van het collectief akkoord dat op 12 april 2016 werd afgesloten over onder meer de disponibiliteitsregeling, heeft de Raad van Bestuur zich de vraag gesteld of het thans nodig zou zijn de vroegere boekingsregels inzake de disponibiliteit te veranderen, en dit met name door het opnemen van een specifieke provisie in de boekhouding, aangevuld met een corresponderende vordering. Artikel 50 van het Koninklijk Besluit van 30 januari 2001 tot uitvoering van het Wetboek van Vennootschappen (hierna KB W.Venn. ) bepaalt : De voorzieningen voor risico s en kosten beogen naar hun aard duidelijk omschreven verliezen of kosten te dekken die op de balansdatum waarschijnlijk of zeker zijn, doch waarvan het bedrag niet vaststaat... Artikel 54 KB W. Venn preciseert dat onder meer een voorziening moet worden aangelegd voor de verplichtingen die op de vennootschap rusten inzake rust- en overlevingspensioenen, brugpensioenen en andere gelijkaardige pensioenen of renten. De regeling inzake disponibiliteit vertoont zowel gelijkenissen als verschillen met verplichtingen inzake rust- en overlevingspensioenen, brugpensioenen en andere gelijkaardige pensioenen of renten. Een belangrijk verschil is uiteraard gelegen in het feit dat personeelsleden in disponibiliteit de onderneming niet verlaten en Belgocontrol hen in zekere zin gewoon verder betaalt, weze het dat hun vergoeding vermindert. Het ontwerp Koninklijke Besluit tot het bepalen, bij het autonoom overheidsbedrijf Belgocontrol, van de voorwaarden tot toekenning van een disponibiliteit met wachtgeld en een verlof voorafgaand aan het pensioen met wachtgeld, dat het collectief akkoord van 12 april 2016 vertaalt, voorziet de volgende wijzigingen: > Artikel 2, 1 bepaalt dat de betreffende verkeersleiders op hun verzoek in disponibiliteit kunnen worden gesteld. Dit facultatief karakter komt in de plaats van het vroegere automatische leeftijdsgebonden systeem. > Artikel 8 bepaalt dat het disponibiliteitsregime herroepbaar is op vraag van Belgocontrol teneinde de deskundigheid van de verkeersleider tijdelijk ter beschikking te stellen. De ambtenaar die er voor kiest niet weder in dienst te treden, verliest het recht op wachtgeld. Inzake de personeelsleden die vandaag nog niet in disponibiliteit zijn, is de Raad van Bestuur van oordeel dat de toepassing van die nieuwe bepalingen ertoe leidt dat Belgocontrol thans nog minder met zekerheid kan vastleggen wat de toekomstige samenvatting van de waarderingsregels 61 Belgocontrol Jaarverslag 2015

64 jaarverslag disponibiliteitskosten zullen zijn: > Het feit dat personeelsleden zelf de disponibiliteit moeten aanvragen en het gegeven dat hun wachtgeld in dat geval lager ligt dan hun vergoeding kan mensen er toe aanzetten langer aan het werk te blijven. > Betrokken personeelsleden blijven ter beschikking van het bedrijf. Het is thans onmogelijk een redelijke inschatting te maken van het aantal verkeersleiders die zo zullen worden opgeroepen, voor welke periode en of dit eventueel uitgebreid wordt naar andere overheidsdiensten waar diezelfde expertise nodig is. > Het effect van de andere maatregelen uit de CAO om langer werken aantrekkelijk te maken is op vandaag ook nog niet gekend. > Het reglementair karakter van de disponibiliteitsregeling als onderdeel van een ambtenarenstatuut brengt met zich mee dat deze regeling principieel steeds kan veranderen (binnen het kader van het daartoe georganiseerde sociale overleg) zoals alle regels van het overheidsstatuut. De huidige wijzigingen tonen aan dat in een context van een algemeen overheidsbeleid gericht op verlenging van loopbanen, iedere uitspraak over de lange termijn enigszins een aleatoir karakter heeft. Het maximale bedrag van de verplichting die in hoofde van Belgocontrol zou bestaan voor de personeelsleden dewelke nog in disponibiliteit zouden moeten gaan, bedraagt 129,4 miljoen euro. Het maximale bedrag van de verplichting die in hoofde van Belgocontrol zou bestaan voor de personeelsleden dewelke per 31 december 2015 reeds in disponibiliteit zijn, bedraagt 12,7 miljoen euro. De onderneming blijft derhalve zoals in het verleden geen specifieke provisie aanleggen. Het valt evenwel niet uit te sluiten dat naarmate het nieuwe systeem enkele jaren op kruissnelheid is gekomen een meer precieze inschatting wel mogelijk wordt. Daarbij herinnert de onderneming ook aan het feit dat de kosten van disponibiliteit en VVP, tezamen met de andere kosten die voor facturatie in aanmerking komen, worden opgenomen in de kostenbasissen van de en-route en terminal activiteiten die vastgesteld worden (determined costs) voor de tariefzetting. De kostenbasissen en tarieven voor de tweede referentieperiode ( ) zijn volgens de Europese regelgeving vastgelegd in het prestatieplan en bevatten dus de ramingen van de uit te keren vergoedingen van disponibiliteit en VVP in de desbetreffende jaren. Ze kunnen niet meer gewijzigd worden tijdens de referentieperiode. Een wijziging van de boekingsmethode tijdens een referentieperiode, namelijk van een boeking op het moment van betaling naar de geleidelijke opbouw van een provisie vanaf de start van de loopbaan van de verkeersleider, zou leiden tot een belangrijk verschil tussen de kosten opgenomen in het prestatieplan en de werkelijke kosten. Kosten die normaal gezien in aanmerking komen om aan de klanten doorgerekend te worden, zouden dan ten gevolge van het kostenrisico een verlies voor de onderneming betekenen. Aanpassingen van de boekingsmethode tijdens een referentieperiode zijn niet aangewezen. Met de BSA-ANS (Belgian Supervisory Authority Air Navigation Services) en de Europese Commissie dient nog overleg gepleegd te worden over de mogelijkheid van recuperatie. Uit een Europese benchmarking blijkt tenslotte dat de naburige ANSP s (Air Navigation Service Providers) gelijkaardige kosten op verschillende manieren in hun rekeningen opnemen. Terwijl sommige de vergoedingen in de kostenrekeningen boeken op het moment van uitbetaling, zijn er andere die provisies aanleggen vanaf de start van de loopbaan van de verkeersleider. Er blijkt geen eenduidige interpretatie van de regelgeving dienaangaande te zijn.

65 Glossarium glossarium ACC Area Control Centre AIM Aeronautical Information Management AIP Aeronautical Information Publication AIS Aeronautical Information Service AMC Airspace Management Cell AMS Airport Movement System ANA LUX Administration de la Navigation Aérienne Luxembourg ANSP Air Navigation Service Provider AOC Airline Operators Committee APP Approach Control A-SMGCS Advanced Surface Movement Guidance and Control System ASB ANSP Strategic Board ASM Management / Airspace Management ATC Air Traffic Control ATCO Air Traffic Control Officer ATFCM/ Air Traffic Flow and Capacity ATFM Air Traffic Flow Management ATM Air Traffic Management ATS Air Traffic Services ATSEP Air Traffic Safety Electronics Personnel BAR Board of Airlines Representatives BCAA Belgian Civil Aviation Authority BSA-ANS Belgian Supervisory Authority Air Navigation Services B3 Consortium met 3 partners: Belgocontrol, Brussels Airlines en Brussels Airport Company CANAC 2 CANSO Computer Assisted National Air Traffic Control Centre 2 Civil Air Navigation Services Organisation CBA Cost Benefit Analysis CBA Land Cross-Border Area Land CCO Continous Climb Operation CDM Collaborative Decision Making CDO Continuous Descent Operations CFMU Central Flow Management Unit CNS Communication, Navigation, Surveillance CRSTMP ATC Capacity, ATC Routing, ATC Staffing, ATC Equipment, Airspace Management, Special Events DFS DG DGLV DGO DGS DSNA DUC EAPPRI EASA EBAW EBBR EBCI EBLG EBOS EoSM FAB FABEC FIR Deutsche Flugsicherung Directoraat-Generaal Directoraat-Generaal Luchtvaart Directoraat-Generaal Operaties Directoraat-Generaal Systems Direction des Services de la Navigation Aérienne Determined Unit Cost European Action Plan for the Prevention of Runway Incursions European Aviation Safety Agency Internationale Luchthaven Antwerpen Brussels Airport Charleroi Airport Brussels South Luchthaven van Luik Luchthaven van Oostende Effectiveness of Safety Management Functional Airspace Block Functional Airspace Block Europe Central Flight Information Region FOCS FOD FRA FUA GCD ICAO IFR ILS INEA KB KEA KMI KPI LARA LoA LVNL Mode S MTOW MUAC OSU Flow Optimisation Concept Scenario Federale Overheidsdienst Free Route Airspace Flexible Use of Airspace Great Circle Distance International Civil Aviation Organisation Instrument Flight Rules Instrument Landing System Innovation & Networks Executive Agency Koninklijk Besluit Key Performance Environment Indicator based on Actual trajectory Koninklijk Meteorologisch Instituut Key Performance Indicator Local And sub-regional Airspace management support system Letter of Agreement Luchtverkeersleiding Nederland Mode Select Maximum Take-Off Weight Maastricht Upper Area Control Centre Operational Safety Unit PCP Pilot Common Project PMO Program Management Office RAT Risk Analysis Tool RNP Required Navigation Performance RWY Runway SAAM System for traffic Assignment and Analysis at Macroscopic level SAT Site Acceptance Test SC Standing Committee SCG SESAR Coordination Group SDA SESAR Deployment Alliance SDAD SESAR Deployment Airport Group SDM SESAR Deployment Manager SES Single European Sky SES I Single European Sky Package I SES II Single European Sky Package II SESAR Single European Sky ATM Research SESAR JU Single European Sky ATM Research Joint Undertaking SLA Service Level Agreement SMS Safety Management System SMU Safety Management Unit SOWAER Société Wallonne des Aéroports SPF Service public fédéral SRO Safety Related Occurrence TCAS Traffic alert and Collision Avoidance System TEN -T Trans-European Transport Network TWR Tower VFR Visual Flight Rules 63 Belgocontrol Jaarverslag 2015

66

67 Belgocontrol Exploitatiezetel: Tervuursesteenweg 303 B-1820 Steenokkerzeel Tel Fax belgocontrol.be Maatschappelijke zetel: De Meeûssquare 35 B-1000 Brussel Foto s Jean-Michel Byl Jean-Luc Deru François de Ribaucourt Shutterstock Realisatie The Crew thecrewcommunication.com Drukkerij Albe De Coker

68 belgocontrol.be member of FABEC