Gezondheid, welzijn en leefwijze van jongeren in de gemeente Ede

Transcriptie

1 Gezondheid, welzijn en leefwijze van jongeren in de gemeente Ede Verslag van een onderzoek onder jeugd 2003 Hulpverlening Gelderland Midden/ GGD Afdeling Regie en Beleid Arnhem, februari 2005 N.E.H.M. de Jong-Mares, epidemioloog J.A.M. Mureau, epidemioloog H. Rexwinkel, epidemioloog

2

3 Inhoudsopgave SAMENVATTING I 1 INLEIDING Aanleiding Leeswijzer 1 2 DOEL, WERKWIJZE EN ONDERZOEKSGROEP Doel en werkwijze Analyse Respons en onderzoeksgroep 2 3 ACHTERGROND VAN DE JONGEREN Gezinssamenstelling Etniciteit en integratie Religie Vergelijking met elders 5 4 DE BUURT EN DE GEMEENTE De buurt De gemeente Vergelijking met elders 7 5 SCHOOL Schoolplezier Spijbelen Vergelijking met elders 8 6 LICHAMELIJKE GEZONDHEID Ervaren gezondheid Ziekten, aandoeningen en medicijngebruik Vergelijking met elders 10 7 WELZIJN Psychische gezondheid Sociaal welzijn Pesten Specifieke problemen Vergelijking met elders 14

4 8 BEWEGING, VOEDING EN OVERGEWICHT Beweging en sport Voeding Overgewicht Vergelijking met elders 19 9 GENOTMIDDELEN Roken Alcohol Drugs Vergelijking met elders SEKSUALITEIT Seksuele ervaringen Veilig vrijen Homoseksualiteit Vergelijking met elders VRIJETIJDSBESTEDING Activiteiten Vergelijking met elders AGRESSIE, CRIMINALITEIT, EN VEILIGHEID Strafbare feiten Slachtofferschap en onveiligheidsgevoelens Oordeel over strafbare feiten Vergelijking met elders OVERZICHT VAN DE UITKOMSTEN EN VERGELIJKING ELDERS VERGELIJKING VAN GROEPEN Vergelijking van geslacht Vergelijking naar onderwijstype BESCHOUWING Algemene aandachtspunten Specifieke aandachtspunten Ede 34 GERAADPLEEGDE BRONNEN 35 BIJLAGEN

5 Samenvatting In het schooljaar 2003/2004 is door de GGD en in Gelderland en Overijssel het project E-MOVO (Elektronisch MOnitor en VOorlichting) uitgevoerd; een grootschalig en vernieuwend project. Leerlingen van de tweede en vierde klas van het voortgezet onderwijs hebben op school via internet een vragenlijst ingevuld over hun gezondheid, welzijn en leefstijl. De leerlingen konden daarna op de website hun persoonlijk gezondheidsprofiel bekijken en doorlinken naar websites met meer informatie over de diverse onderwerpen. ` Resultaten van leerlingen uit de gemeente Ede In totaal zijn er 1239 leerlingen die in Ede wonen, die aan E-MOVO deel hebben genomen. Deze leerlingen gaan voor het grootste deel (74%) in Ede naar school. Een deel bezoekt een school elders. De buurt en de gemeente Voor een gemeente is het van belang om te weten hoe de jongeren het naar hun zin hebben in de buurt waar ze wonen en wat hun wensen en opvattingen daarover zijn. Een (extra) plek in hun woonbuurt wordt door 59% van de jongeren gemist. De jongeren missen vooral hangplekken en pleintjes. 52% van de jongeren vindt dat er niet genoeg leuke dingen worden georganiseerd. Suggesties als het houden van feesten, worden vaak gegeven, maar ook sportactiviteiten worden genoemd. 33% van de jongeren vindt dat de gemeente niet voldoende naar hen luistert. School De situatie op school hangt samen met sociaal en psychisch welbevinden van een leerling. 11% van de jongeren vindt het niet leuk of vreselijk op school. 17% procent van de Edese jongeren heeft in de voorafgaande weken één of meer uur gespijbeld. Lichamelijke gezondheid De meeste jongeren (90%) ervaren hun gezondheid als goed tot uitstekend. Van de jongeren geeft 30% aan dat ze één of meerdere ziekten/aandoeningen hebben en 29% van de jongeren gebruikte de voorafgaande twee weken medicijnen op doktersvoorschrift. Psychisch en sociaal welzijn Met de psychische gezondheid is het niet rooskleurig gesteld: bij 16% van de leerlingen blijkt sprake te zijn van psychisch onwelbevinden. 33% van de jongeren zegt het afgelopen jaar gepest te zijn, 6% wordt wekelijks gepest. Vijftig procent van de jongeren geeft aan zelf het afgelopen jaar te hebben meegedaan aan pesterijen. 7% van de jongeren pest wekelijks. Zestien procent van de jongeren geeft aan een probleem te hebben dat hen dag en nacht bezig houdt. De meest genoemde problemen hebben betrekking op verkering/relaties, zichzelf en op schoolprestaties/cijfers. Op de vraag hoe vind je het bij jou thuis? zeggen verreweg de meeste jongeren (93%) het thuis naar de zin te hebben. 70% van de jongeren kan goed praten met hun ouders of verzorgers. Het grootste deel van de jongeren (84%) vindt het aantal vrienden en vriendinnen voldoende. Overgewicht, voeding en beweging Het voedingspatroon vertoont tekortkomingen. 24% van de leerlingen gaat geregeld zonder ontbijt naar school, 69% eet niet elke dag groenten en slechts 29% van de leerlingen eet dagelijks fruit. 24% van de Edese jongeren krijgt te weinig beweging (beweegt minder dan zeven uur per week). Het ongunstige voedingsgedrag gecombineerd met lichamelijke inactiviteit resulteert in (ernstig) overgewicht. Uit de berekening van lengte en gewicht blijkt dat 8% van de jongeren in Ede te zwaar is. Dit percentage is een minimumindicatie, omdat relatief veel leerlingen (27%) de vragen naar lengte en gewicht niet hebben ingevuld, omdat ze tijdens het beantwoorden van de vragenlijst waarschijnlijk niet wisten hoe lang of hoe zwaar ze waren. Genotmiddelen 17% van de Edese jongeren rookt regelmatig. 70% van de jongeren gebruikt wel eens alcohol en 31% van de jongeren gebruikt minimaal 1 keer per week alcohol. In de afgelopen maand heeft 8% van de jongeren hasj of wiet gebruikt en 3% gebruikte harddrugs. i

6 Seksualiteit Twintig procent van de leerlingen geeft aan ooit met iemand naar bed te zijn geweest. Van de seksueel actieve leerlingen vrijt 41% wel eens zonder condoom. 71% van hen denkt geen risico op soa te lopen ondanks onveilig gedrag. Twaalf procent van de leerlingen heeft een negatieve houding ten opzichte van homoseksualiteit. Vrijetijdsbesteding De jongeren besteden een groot deel van hun vrije tijd aan en of chatten, surfen op internet en huiswerk maken. 57% van de jongeren is lid van een sportclub of vereniging en 14% is lid van een andere vereniging. 6% van de jongeren zegt zich heel vaak te vervelen. 36% van de jongeren heeft een bijbaantje voor drie uur of meer per week. Criminaliteit en veiligheid 48% van de jongeren heeft één of meerdere strafbare feiten gepleegd. Meest voorkomende delicten zijn: betrokken geweest bij gevecht of onenigheid op openbaar terrein en een wapen gedragen. Zestien procent van de jongeren heeft aangegeven wel eens een wapen te dragen. Zeven procent van de jongeren is het afgelopen jaar aangehouden en voor verhoor op het politiebureau geweest. Ruim een kwart van de jongeren (28%) voelt zich wel eens onveilig. Vergelijking groepen op basis van achtergrondkenmerken Geslacht Jongens missen vaker een extra plek in de buurt, ze vinden vaker dat de gemeente onvoldoende naar ze luistert, ze vinden het minder leuk op school en ze worden meer gepest, maar pesten zelf ook vaker. Jongens drinken meer, gebruiken meer hasj of wiet en blijken vaker een strafbaar feit gepleegd te hebben. Meisjes vinden hun eigen gezondheid vaker slecht, doen minder aan sport en andere vormen van beweging en ontbijten minder vaak. Tevens voelen ze zich vaker onveilig. Onderwijstype Over het algemeen vertonen VMBO-leerlingen meer risicogedrag dan HAVO/VWO-leerlingen. Aandachtspunten voor preventie Van bovenstaande onderwerpen zijn vanuit gezondheidsoogpunt de belangrijkste aandachtspunten voor preventie: - psychisch welbevinden, - het gebruik van genotmiddelen (met name roken en overmatig alcoholgebruik) - een gezond voedingspatroon (stimuleren van groente- en fruitconsumptie, voldoende beweging en een normaal gewicht). Aandachtspunten specifiek voor de Edese jeugd zijn het rookgedrag, de beoordeling van hun eigen gezondheid en het dragen van een wapen. Dit zijn de onderwerpen die het meeste bijdragen aan de huidige of toekomstige gezondheid. In het gemeenterapport van E-MOVO worden veel resultaten beschreven. Het is nu aan vertegenwoordigers van de gemeente om te bepalen welke onderwerpen worden aangepakt en op welke manier. Hierbij kan Hulpverlening Gelderland Midden / GGD ondersteuning bieden. ii

7 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Jeugdbeleid is een onderwerp dat de laatste jaren bij de lokale, regionale en landelijke overheid een sterke groei in aandacht heeft doorgemaakt. Om dit beleid goed vorm en inhoud te kunnen geven, hebben diverse betrokken partijen behoefte aan informatie over de leefwereld van de jongeren. Gemeenten willen graag weten wat jongeren vinden van de gemeente en de woonbuurt. Daarnaast zijn voor gemeenten de onderwerpen vrijetijdsbesteding, criminaliteit en veiligheid, leefstijl (met name alcohol- en drugsgebruik) en welbevinden van belang. Een van de taken van een GGD is om de gezondheid en daarmee samenhangende factoren van de bevolking in beeld te brengen (epidemiologie) en om op basis van die informatie plannen te maken en adviezen te geven op het vlak van (collectieve) preventie. De jeugd is in dit kader een belangrijke doelgroep. Onderwerpen die voor de GGD van belang zijn, zijn: leefstijl (beweging, roken, alcoholgebruik, drugsgebruik, voeding), lichamelijke gezondheid, psychisch en sociaal welbevinden. Dergelijke informatie is tevens van belang voor andere regionale instellingen zoals het Maatschappelijk Werk, de GGZ-instellingen en bijvoorbeeld de verslavingszorg. Als afsluiting wordt de informatiebehoefte van de scholen genoemd. Naast het onderwijzen van de primaire vakken krijgen scholen in toenemende mate te maken met taken op het terrein van onderwijs en begeleiding voor wat betreft gezondheid, psychisch welbevinden en sociaal gedrag. Vanuit die taken hebben scholen behoefte aan informatie over de jeugd en bij voorkeur over de jongeren op hun school. Onderwerpen die van belang zijn, zijn: psychisch en sociaal welbevinden, schoolbeleving, leefstijl, criminaliteit en veiligheid. De bovengeschetste behoefte aan informatie bij de diverse partijen en de toenemende mogelijkheden van het internet, hebben geleid tot de ontwikkeling van het project: E-MOVO ofwel Elektronische Monitor en Voorlichting. E-MOVO is tot stand gekomen met financiële steun van het Fonds OGZ (stimuleringsfonds Openbare Gezondheidszorg) en is uitgevoerd in samenwerking met GGD'en in Gelderland en Overijssel en de capaciteitsgroep Gezondheidsvoorlichting Universiteit Maastricht. De E-MOVO werkwijze houdt in dat de leerlingen op school tijdens een les, via internet een vragenlijst invullen met betrekking tot hun gezondheid, welzijn en leefwijze. De ingevulde gegevens worden gebruikt voor onderzoek maar daarnaast kan de jongere wederom via internet zijn/haar persoonlijk gezondheidsprofiel bekijken en een gezondheidsadvies op maat ontvangen, gebaseerd op de individueel ingevulde gegevens. 1.2 Leeswijzer Dit verslag bevat de belangrijkste resultaten van het onderzoek E-MOVO. Het doel en de werkwijze van E-MOVO staan beschreven in hoofdstuk 2. In hoofdstuk 3 staan wat achtergrondgegevens van de jongeren beschreven. In de hoofdstukken 4 tot en met 12 worden de resultaten beschreven. Achtereenvolgens komen aan de orde: buurt en gemeente, schoolaspecten, lichamelijke gezondheid, welzijn, beweging, voeding en overgewicht, genotmiddelengebruik, seksualiteit, vrije tijd en criminaliteit. Elk van deze inhoudelijke hoofdstukken wordt ingeleid met een korte uiteenzetting over het belang van het onderwerp. Aan het eind van elk hoofdstuk is een vergelijking gemaakt tussen de uitkomsten van de gemeenten, de rest van de GGD-regio en Oost-Nederland. In hoofdstuk 13 worden deze slotparagrafen samengevat. Hoofdstuk 14 bevat een vergelijking tussen diverse subpopulaties. In het afsluitende hoofdstuk 15 worden de algemene en specifiek gemeentelijke aandachtspunten bij elkaar gezet. 1

8 2 Doel, werkwijze en onderzoeksgroep 2.1 Doel en werkwijze In het schooljaar 2003/2004 is door de GGD en in Gelderland en Overijssel een grootschalig vernieuwend onderzoek uitgevoerd naar de gezondheidstoestand van jongeren uit klas 2 en 4 van het voortgezet onderwijs. De jongeren hebben via de computer een uitgebreide vragenlijst 1 ingevuld. Dit invullen heeft klassikaal plaatsgevonden in de periode oktober-december Het doel van het onderzoek is om informatie te leveren over diverse gezondheids- en welzijnsaspecten van de jeugd. Deze informatie wordt op diverse manieren aangeboden: Voor scholen zijn schoolrapportages opgesteld waarmee de school aan de slag kan om het beleid met betrekking tot gezondheid en welzijn van hun leerlingen nader vorm te geven. De GGD'en geven daarbij ondersteuning. Voor gemeenten zijn er de huidig voorliggende rapportages per gemeente gemaakt. Dit is voor hen van belang voor het gezondheids- en jeugdbeleid. Tot slot zijn er rapportages op regionaal niveau. Deze dienen als informatiebron voor zorgaanbieders welke een regionale rol vervullen, waaronder de GGD zelf en ook de provincie. De E-MOVO-werkwijze levert niet alleen onderzoeksinformatie. De jongeren die de vragenlijst hebben ingevuld, konden enkele dagen later op de website van E-MOVO hun persoonlijk gezondheidsprofiel bekijken. Tevens konden zij doorklikken naar persoonlijke voorlichting en linken naar websites met betrouwbare informatie over de onderwerpen die in het gezondheidsprofiel aan de orde komen. In Oost-Nederland heeft 52% van de jongeren van deze 'voorlichting op maat' gebruik gemaakt. 2.2 Analyse Er is gekeken naar eventuele verschillen tussen groepen scholieren op basis van geslacht en opleidingsniveau. De gevonden verschillen zijn alleen genoemd indien deze statistisch significant zijn. Een getal is statistisch significant afwijkend als men aanneemt dat het getal niet door toeval te verklaren is. In dit onderzoek is een 5% onzekerheid aangehouden. Dit betekent dat een verschil met 95% zekerheid een werkelijk verschil is en dat dit niet op toeval berust. Aan het eind van elk hoofdstuk wordt de gemeente Ede vergeleken met de rest van de regio (zie voor een overzicht: bijlage 2) en met Oost-Nederland. Als de verschillen significant zijn, dan zijn de cijfers vetgedrukt. Al naar gelang het type van de vraag zijn de volgende statistische toetsen gebruikt: Chi-kwadraat, Mann-Witney-U en Kruskall-Wallis. De analyse is verricht met behulp van het computerprogramma SPSS. 2.3 Respons en onderzoeksgroep Respons De doelgroep voor E-MOVO betreft de jongeren uit klas 2 en klas 4 van het Voortgezet Onderwijs (VO). Alle VO-scholen in de regio van de deelnemende GGD'en zijn benaderd om mee te doen. In de regio Oost Nederland hebben ruim jongeren meegedaan. In de regio van Hulpverlening Gelderland Midden hebben 33 van de 50 schoollocaties voor voortgezet onderwijs meegedaan met in totaal 6541 jongeren. In de gemeente Ede wonen jongeren in de leeftijd van 12 t/m 17 jaar. Een deel van de jongeren zit op een school voor Voortgezet Speciaal Onderwijs (VSO). Voor deze scholen is in overleg besloten om niet aan E-MOVO mee te doen omdat de werkwijze via vragenlijsten en internet te ingewikkeld werd geacht voor deze leerlingen. 1Bijlage 1: vragenlijst E-MOVO 2

9 Deze leerlingen vallen dus niet in de E-MOVO doelgroep; alsmede de leerlingen die op de wachtlijst staan voor het VSO. Ongeveer 2965 Edese jongeren vallen qua leeftijd/klas in de E-MOVO doelgroep. Hiervan hebben 1239 jongeren (42%) deelgenomen aan het E-MOVO onderzoek. De redenen dat deze deelname geen 100% is, zijn divers: 1. In de gemeente Ede hebben zes van de zeven scholen meegedaan aan E-MOVO. Een deel van de leerlingen zit dus op een school die niet heeft deelgenomen. 2. Sommige scholen met een LWOO-afdeling, hebben deze leerlingen niet aan E-MOVO laten deelnemen omdat men vond dat deelname voor hen te complex zou zijn. Andere scholen hebben dat opgelost door meer tijd en begeleiding vrij te maken. 3. Sommige scholen lieten maar een deel van hun leerlingen deelnemen aan E-MOVO. Meestal was dat door organisatorische problemen en/of gebrek aan computerruimte. 4. Sommige leerlingen waren tijdens de afname afwezig (weigeraars, zieken en spijbelaars) 5. Van de deelnemende leerlingen die op school zitten in de regio van Hulpverlening Gelderland midden heeft 1,4% hun postcode niet ingevuld. De gegevens van deze jongeren zijn wel gebruikt in de schoolrapporten, maar ze kunnen niet worden toegeschreven aan een bepaalde gemeente. 6. Een enkele keer waren er technische problemen waardoor de gegevens van een leerling niet goed zijn verwerkt. Onderzoeksgroep De onderzoeksgroep van de gemeente Ede bestaat uit 1239 jongeren. Van de jongeren zit 64% op het VMBO (inclusief het LWOO) en 36% op het HAVO/VWO. Het zijn iets meer meisjes dan jongens (53% versus 47%) en evenveel jongeren uit klas 2 dan uit klas 4. In figuur 1 is de leeftijdsverdeling weergegeven. Figuur 1: Leeftijdsverdeling onderzoeksgroep aantal leeftijd Van de jongeren in de onderzoeksgroep zit 2% op het LWOO, 62% op het VMBO, 16% op de HAVO en 12% op het VWO. Verder zit 3% van de jongeren in een brugklas HAVO/VWO en 5% in een brugklas VMBO/HAVO. Zie ook figuur 2. Figuur 2: opleidingsniveau van de onderzoeksgroep VMBO 62% brugklas VMBO/HAVO 5% HAVO 16% LW OO 2% VW O 12% brugklas HAVO/VW O 3% 3

10 3 Achtergrond van de jongeren Er zijn in de levensfase van opgroeiende jongeren een paar omgevingsfactoren die een belangrijke rol spelen: thuis, school en vrienden. In dit rapport komen al deze factoren aan de orde, te beginnen met de thuissituatie en wel de gezinssamenstelling, etniciteit en religie. Deze genoemde factoren zijn weliswaar niet of nauwelijks door overheidsbeleid beïnvloedbaar, maar het is wel goed om enig inzicht hierin te hebben omdat ze mede het beeld schetsen van de jeugd in de gemeente en omdat deze factoren een rol kunnen spelen bij de keuze van doelgroepen voor beleid. 3.1 Gezinssamenstelling Aan de jongeren is gevraagd wie er bij hen in huis wonen. Van de jongeren woont 9% bij één ouder. Bij 2% is er sprake van co-ouderschap 2. De overige jongeren wonen vrijwel allemaal bij twee ouders. Wel is er dan soms sprake van dat één van de twee ouders een stiefouder is. De gezinssamenstelling is weergegeven in tabel 1. Tabel 1: Gezinssamenstelling twee ouders (beide eigen ouders) 84% twee ouders (waarvan 1 stiefouder) 4% één ouder 9% co-ouders 2% tehuis 0% anders/onbekend 1% totaal 100% 3.2 Etniciteit en integratie Voor het benoemen van de etnische herkomst zijn aan de jongeren vragen gesteld over het geboorteland van zichzelf en dat van hun vader en moeder. Voor de indeling naar etnische herkomst is gebruik gemaakt van de standaarddefinitie welke ook door het CBS (Centraal Bureau voor Statistiek) gehanteerd wordt 3. In Ede is 16% van de jongeren van niet-nederlandse herkomst. Het betreft dan met name jongeren met een Turkse of Marokkaanse herkomst. Zie figuur 3. Figuur 3: Etnische herkomst Nederlands 84% Turks 3% Marokkaans 4% Suriname /NL Antillen/Aruba 1% Overig 8% 2 De jongere woont ongeveer de helft van de tijd bij de vader en de andere helft bij de moeder. 3 Een jongere is van Nederlandse herkomst als beide ouders in Nederland zijn geboren. In andere gevallen wordt de jongere gerekend tot niet-nederlandse herkomst. Welke herkomst het dan is wordt bepaald door het geboorteland van het kind. Indien dat Nederlands is dan is het geboorteland van de moeder bepalend. Indien die ook Nederlands is (of onbekend), dan wordt de herkomst bepaald door het geboorteland van de vader. 4

11 Het indelen van etniciteit op basis van geboortelanden zegt niets over de mate waarin jongeren zichzelf Nederlander of buitenlander voelen. Daarom is nog een vraag toegevoegd waarin de jongeren kunnen aangeven tot welke bevolkingsgroep zij zichzelf rekenen. Daaruit blijkt dat tweederde van de jongeren die volgens de CBS-definitie Surinaams, Antilliaans of Arubaans zijn, zichzelf vooral als Nederlander beschouwen. De meeste jongeren met Turkse of Marokkaanse etniciteit beschouwen zich Turks respectievelijk Marokkaans, evenwel 25% van de jongeren met een Turkse herkomst en 19% van de jongeren met een Marokkaanse herkomst voelt zich vooral Nederlander. Jongeren met een niet-nederlandse etniciteit welke zich wel als Nederlander beschouwen, zou je goed geïntegreerd kunnen noemen. Het is echter niet zo dat jongeren die zichzelf (nog) tot hun etnische bevolkingsgroep rekenen niet geïntegreerd zouden zijn in de Nederlandse samenleving. 3.3 Religie Ruim de helft van de Edese jongeren geeft aan een geloof te hebben. Protestants Christelijk is het meest genoemd, 33% van de jongeren hangt deze godsdienst aan. Van de jongeren is 7% Islamitisch, 5% is Katholiek en 8% heeft een ander geloof. Van de jongeren die aangeven een geloof te hebben, meldt 40% dat het geloof veel voor hen betekent. Dit percentage ligt het hoogst bij de Islamitische gelovigen (89%) en het laagst bij de Rooms Katholieken (9%). Voor 36% van de gelovigen betekent het geloof wel wat, voor 18% betekent het weinig en voor 6% niets. Figuur 4: religie anders 8% Katholiek 5% Protestants Christelijk 33% geen geloof 47% Islamitisch 7% 3.4 Vergelijking met elders Het blijkt dat er in Ede meer jongeren wonen voor wie het geloof betekenis heeft dan in de rest van de regio en in Oost-Nederland. Tabel 2: achtergrondkenmerken, vergelijking met elders Ede regio Arnhem Oost NL één-oudergezinnen 9% 10% 8% aandeel jongeren van niet-nederlandse herkomst 16% 17% 15% jongeren voor wie het geloof geen betekenis heeft 49% 54% 53% 5

12 4 De buurt en de gemeente 4.1 De buurt Behalve thuis speelt ook een deel van het leven van jongeren zich af in de eigen woonbuurt. Wat vinden de jongeren eigenlijk van hun buurt en gemeente? Wordt er naar hen geluisterd en hebben ze nog wensen? De jongeren konden aangeven wat voor plekken zij missen in hun buurt. Van de jongeren gaf 41% aan helemaal niets te missen. Bij degenen die wel wat missen werd een hangplek het meest genoemd, gevolgd door pleintjes, een voetbalveld en een skatebaan. In figuur 5 staan de genoemde plekken weergegeven. Jongens missen vaker een (extra) plek dan meisjes (63% versus 55%) en VMBO-leerlingen missen vaker een dergelijke plek dan HAVO/VWO-leerlingen (61% versus 54%). Jongens hebben meer behoefte aan een voetbalveld en meisjes missen vooral een hangplek. Figuur 5: Gewenste plekken in de buurt buurthuis iets anders jeugdhonk grasveld voetbalveld skatebaan pleintjes hangplekken ik mis niets 0% 10% 20% 30% 40% 50% Ruim een kwart (27%) van de jongeren vindt dat er voldoende leuke dingen georganiseerd worden. Van de jongeren heeft 21% hier geen mening over en een meerderheid van 52% vindt dat er te weinig wordt georganiseerd. Suggesties die de jongeren geven om te organiseren, zijn vooral feesten, maar ook sportactiviteiten worden genoemd. Aan de jongeren is ook specifiek gevraagd hoe vaak ze in het afgelopen jaar naar een club- of buurthuis zijn geweest. Ruim de helft van de jongeren (54%) geeft aan daar (bijna) nooit te komen. Van de jongeren komt 24% er minstens 1 keer per week en 9% komt er enkele keren per maand. Jongens bezoeken wat vaker een club- of buurthuis dan meisjes. 4.2 De gemeente Op de vraag of de gemeente Ede voldoende naar de jongeren luistert bij beslissingen die de jeugd aangaan, blijven veel jongeren (46%) het antwoord schuldig. Van de jongeren vindt 21% dat de gemeente voldoende naar hen luistert en 33% vindt van niet (figuur 6). Jongens oordelen wat negatiever dan meisjes (39% versus 27% vindt dat de gemeente onvoldoende naar hen luistert) en VMBO-leerlingen oordelen negatiever dan HAVO/VWO-leerlingen (35% versus 29%). 6

13 Figuur 6: Luistert de gemeente voldoende naar de jongeren? ja 21% weet ik niet 46% nee 33% 4.3 Vergelijking met elders In Ede zijn er minder jongeren die een (extra) activiteit missen dan in de rest van de regio en in Oost- Nederland. Ook vinden de Edese jongeren minder vaak dat de gemeente onvoldoende naar hen luistert. Tabel 3: buurt en gemeente, vergelijking met elders Ede regio Arnhem Oost NL gemis aan (extra) jongerenplek in de buurt 59% 58% 59% gemis aan (extra) activiteit in de buurt 52% 56% 57% oordeel: gemeente luistert niet voldoende naar jongeren 33% 37% 38% 7

14 5 School Jongeren brengen veel tijd op school door. Ze volgen er niet alleen een opleiding, het is voor de meeste ook een belangrijke plek om sociale contacten op te doen en vrienden te maken. De uitkomsten van het E-MOVO-onderzoek met betrekking tot school lijken wellicht vooral van belang voor de scholen zelf en in de schoolrapportages komt dit onderwerp dan ook uitgebreid aan de orde. Omdat uit diverse onderzoeken blijkt dat er een samenhang is tussen schoolplezier en spijbelen enerzijds en psychisch en sociaal welbevinden, genotmiddelengebruik en criminaliteit anderzijds, wordt in dit rapport toch ook kort ingegaan op deze twee relevante schoolaspecten. 5.1 Schoolplezier Op de vraag "Hoe vind je het op school" antwoordde ruim de helft van de jongeren: leuk of zelfs hartstikke leuk. Elf procent van de jongeren noemt het 'niet leuk' of zelfs 'vreselijk'. Zie figuur 7. Figuur 7: Hoe vind je het op school? Gaat wel 41% Niet leuk 6% Vreselijk 5% Hartstikke leuk 8% Leuk De jongeren die het niet altijd zo leuk vinden geven als voornaamste redenen: dat ze de vakken en de manier van lesgeven niet leuk vinden. Verder zegt een aantal leerlingen dat ze de docenten niet aardig vinden of dat ze er het nut niet van inzien. Jongens vinden het minder leuk dan meisjes (14% vindt het niet leuk of vreselijk versus 7%). 5.2 Spijbelen Het percentage jongeren dat in de voorafgaande vier weken wel eens heeft gespijbeld ligt op 17%. De meeste van deze spijbelaars spijbelde 1 of 2 lesuren, 7% van de leerlingen spijbelde drie uur of meer. Als voornaamste reden om te spijbelen noemen ze dat ze geen zin hebben in school. 5.3 Vergelijking met elders Op deze items scoort de gemeente Ede ongeveer gelijk aan de rest van de regio en Oost-Nederland. Tabel 4: schoolplezier, vergelijking met elders Ede regio Arnhem Oost NL vindt het op school niet leuk (incl. vreselijk) 11% 9% 10% gespijbeld (in laatste 4 weken) 17% 18% 17% 8

15 6 Lichamelijke gezondheid In een welvarend land zoals Nederland, is het met de lichamelijke gezondheid van jongeren meestal vrij goed gesteld. Er is een goede preventieve en medische zorg waardoor eventuele gezondheidsproblemen tijdig opgespoord en behandeld kunnen worden. De kenmerkende welvaartsziekten doen zich meestal pas voor op latere leeftijd. De beperkingen van de lichamelijke gezondheid betreffen bij de jeugd vooral bepaalde chronische aandoeningen, zoals genoemd in paragraaf 6.2. Bij gezondheid gaat het echter niet alleen om de lichamelijke gezondheid. Volgens de definitie van de Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO) is gezondheid niet alleen de afwezigheid van ziekte of handicap, maar gaat het om een situatie van lichamelijk, geestelijk en sociaal welbevinden. In dit hoofdstuk gaat het vooral om de lichamelijke aspecten van gezondheid. Het geestelijk en sociaal welbevinden komt in het volgende hoofdstuk aan de orde. 6.1 Ervaren gezondheid De jongeren in Ede zijn over het algemeen tevreden over hun gezondheid. Van de leerlingen noemt 40% zijn/haar gezondheid 'uitstekend' of 'zeer goed'. De helft noemt de gezondheid 'goed' en 10% noemt zijn of haar gezondheid 'matig' of 'slecht'. Figuur 8: Wat vind je van je eigen gezondheid? goed 50% matig 9% slecht 1,0% zeer goed 23% uitstekend 17% Meisjes beoordelen hun gezondheid vaker als matig of slecht dan jongens (13% versus 7%) en VMBO-leerlingen zijn vaker ontevreden dan HAVO/VWO-leerlingen (12% versus 7%). 6.2 Ziekten, aandoeningen en medicijngebruik Ziekten en aandoeningen Aan de jongeren is een lijstje voorgelegd met zes (chronische) ziekten of aandoeningen die bij jongeren kunnen voorkomen. Aan hen is per ziekte/aandoening gevraagd of deze bij hen door een arts is vastgesteld. Van de jongeren geeft 30% aan dat zij één of meer van deze ziekten/ aandoeningen hebben. Allergieën worden door de jongeren het meest genoemd (18%), gevolgd door astma (9%) en eczeem (6%). Slechts een klein deel van de jongeren (9%) vindt dat hij/zij door deze aandoening(en) in sterke mate wordt belemmerd in het dagelijkse leven. Medicijngebruik (inclusief anticonceptiepil en zelfmedicatie) Ruim de helft van de jongeren (51%) geeft aan in de voorafgaande twee weken pijnstillers (zoals paracetamol en aspirine) te hebben gebruikt. Vrijwel allemaal betreft dat middelen die zonder huisartsrecept zijn gekocht. Meisjes hebben veel vaker pijnstillers gebruikt dan jongens (64% versus 36%) en VMBO-leerlingen gebruikten vaker pijnstillers dan HAVO/VWO-leerlingen (55% versus 45%). Het gebruik van middelen tegen hoest of keelpijn ligt ook vrij hoog (24%). Het gebruik van medicijnen op doktersvoorschrift ligt een stuk lager (29%). Het meest genoemd hierbij is de anticonceptiepil (8%) en middelen tegen acne of eczeem (6%). 9

16 6.3 Vergelijking met elders In de gemeente Ede oordelen de jongeren iets slechter over hun eigen gezondheid dan in Oost- Nederland. Tabel 5: gezondheid en geneesmiddelengebruik, vergelijking met elders Ede regio Arnhem Oost NL eigen oordeel over gezondheid: matig/slecht 10% 9% 8% heeft 1 of meer van de 6 genoemde ziekten/aandoeningen 30% 28% 29% gebruik pijnstillers (in laatste 2 weken) 51% 51% 50% gebruik geneesmiddelen op doktersvoorschrift (in laatste 2 wkn) 29% 29% 30% 10

17 7 Welzijn Zoals in het vorige hoofdstuk al stond aangegeven, zijn het psychische en het sociale welzijn van jongeren belangrijke aspecten van hun gezondheid. Lichamelijk gaat het met de meeste jongeren wel goed, maar er is wel sprake van een toename van psychische en psychosociale problemen. Een zekere mate van psychische en sociale onbalans past in de periode van de puberteit en dat hoeft niet allemaal zondermeer als problematisch beschouwd te worden. Het is echter ook niet correct om alle psychosociale problemen bij jongeren af te doen als van tijdelijke puberale aard. Indien problemen ernstig zijn en langer aanhouden kan het leiden tot slecht sociaal functioneren, verminderde schoolprestaties en schooluitval. Het spreekt voor zich dat dit gevolgen kan hebben tot in de volwassen leeftijd. Bij psychische ongezondheid kan er sprake zijn van psychosociale klachten of psychische stoornissen. Psychosociale klachten omvatten gevoelens van psychische verstoring zoals gevoelens van angst, depressie, slaapverstoring en stress. Psychische stoornissen worden gekarakteriseerd door een combinatie van abnormale gedachten en emoties en/of van antisociale stoornissen. In dit hoofdstuk wordt eerst in de brede zin gesproken over de psychische gezondheid en het sociale welzijn. Vervolgens komen enkele specifieke problemen aan de orde. 7.1 Psychische gezondheid Het psychische welbevinden is vastgesteld door gebruik te maken van een vaststaand meetinstrument. Dit instrument (MHI-5) betreft een vragenset bestaande uit vijf vragen met betrekking tot zenuwachtigheid, rustig voelen, neerslachtigheid, gelukkig voelen en in de put zitten. Het instrument maakt een onderscheid tussen psychische gezondheid en psychische ongezondheid, wat weer is opgesplitst in ernstig, matig en licht ongezond. Bij 16% van de jongeren is er sprake van psychische ongezondheid (gebaseerd op de MHI-5). Een nadere onderverdeling geeft aan dat bij 1,5% van de jongeren sprake lijkt van ernstige psychische ongezondheid, 2,8% is psychisch matig ongezond en de overige 12,0% is te beschouwen als licht psychisch ongezond. Deze psychische ongezondheid komt meer voor bij VMBO-leerlingen dan bij HAVO/VWO-leerlingen (18% versus 14%) en beduidend meer bij meisjes dan bij jongens (20% versus 12%) (figuur 9). Figuur 9: Psychische ongezondheid 25% 20% 15% 10% ernstig ongezond matig ongezond licht ongezond 5% 0% jongens meisjes klas 2 klas Sociaal welzijn Het sociale welzijn van de jongeren wordt in grote mate bepaald door de sfeer thuis en de omgang met leeftijdsgenoten/vrienden. De meeste jongeren hebben het thuis goed naar hun zin. Op de vraag "Hoe vind je het bij jou thuis", antwoordt een klein deel (7%) dat ze het thuis niet leuk vinden (zie figuur 10). 11

18 Figuur 10: Hoe vind je het bij jou thuis? leuk 48% niet zo leuk 6% helemaal niet leuk 2% heel leuk 44% De meerderheid van de jongeren (70%) vindt dat ze goed met hun ouders kunnen praten. Vijf procent vindt van niet en de overige 25% zit het er tussenin. Hier is te zien dat jongens wat positiever zijn dan meisjes. Ook vinden de meeste jongeren (84%) dat ze genoeg vrienden of vriendinnen hebben. Twee procent vindt van niet en 13% beantwoordt deze vraag met 'gaat wel'. Aan de jongeren is ook gevraagd waar ze meestal heen gaan als ze uit school komen. Van de jongeren gaat 12% uit school naar een vriend of vriendin. De meeste jongeren gaan uit school naar huis, maar niet bij iedereen is dan iemand anders thuis. Elf procent van de jongeren geeft aan uit school meestal alleen thuis te zijn. 7.3 Pesten Eenderde van de jongeren is het afgelopen jaar één- of meermalen gepest. Bij het grootste deel is het één of twee keer gebeurd. Vier procent wordt een paar keer per maand gepest en zes procent zelfs wekelijks. Jongens worden vaker gepest dan meisjes en VMBO-leerlingen worden vaker gepest dan HAVO/VWO-leerlingen. De helft van de jongeren heeft het afgelopen jaar meegedaan aan het pesten van anderen. Zeven procent pest wekelijks. Jongens zijn vaker dader van pesten dan meisjes. 7.4 Specifieke problemen Problemen die je dag en nacht bezig houden In zekere mate zullen veel jongeren wel eens problemen hebben als het gaat om zaken zoals: schoolprestaties, situatie thuis, relaties, faalangst en dergelijke. Om de lichte problemen te scheiden van de serieuzere problemen, is aan de jongeren gevraagd of ze een probleem hebben dat hen dag en nacht bezig houdt. Zestien procent van de jongeren geeft aan dat ze een dergelijk probleem hebben. Dit zijn vaker meisjes dan jongens (18% versus 13%). De meest genoemde problemen hebben betrekking op verkering of relaties, zichzelf of schoolprestaties/cijfers. Mishandeling In de vragenlijst is gevraagd naar een aantal specifieke problemen zoals mishandeling en ongewenste seksuele ervaringen. Dit zijn moeilijke onderwerpen om via een vragenlijst een betrouwbaar beeld van te krijgen. Zo hebben een aantal jongeren op één of meer van deze vragen geen antwoord willen geven. Bij geestelijke en lichamelijke mishandeling ging dit om drie procent, bij seksueel ongewenste ervaringen om vier procent van de leerlingen en bij suïcidegedachten zelfs om acht procent van de leerlingen. De gegevens moeten dan ook beschouwd worden als een indicatie. 12

19 Drie procent van de jongeren heeft geantwoord dat zij wel eens lichamelijk mishandeld worden. Drie procent zegt dat dit vroeger wel gebeurde, maar nu niet meer. Vervolgens is aan hen gevraagd waar die mishandeling plaats vond. Het meest genoemd werden: 'door een volwassene thuis' en 'door een jongere op school. Geestelijke mishandeling (vaak gekleineerd, getreiterd of uitgescholden worden) wordt veel vaker genoemd: 9% geeft aan wel eens geestelijk mishandeld te worden en 12% zegt dat dit nu niet meer gebeurt, maar vroeger wel. Deze geestelijke mishandeling vindt hoofdzakelijk door jongeren plaats. Ongewenste seksuele ervaringen In de vragenlijst is de vraag over ongewenste seksuele ervaringen vrij breed geformuleerd: "Heb je wel eens tegen je zin in seksuele ervaring met iemand gehad? Met seksuele ervaring bedoelen we alles van zoenen, intiem betasten tot naar bed gaan toe". Zes procent beantwoordt deze vraag met 'ja'. In de meeste gevallen (69%) betrof dit een seksuele ervaring met een leeftijdsgenoot, in 28% van de gevallen was er sprake van een ongewenste ervaring met een volwassene. De ongewenste seksuele ervaringen zijn door meisjes beduidend vaker gemeld dan door jongens (8% versus 4%). Bij de eerder genoemde vraag naar problemen die hen dag en nacht bezig houden, hebben zes jongeren aangegeven dat hij/zij een probleem heeft met betrekking tot seksueel misbruik. Suïcidegedachten Daadwerkelijk suïcide (zelfdoding) komt bij jongeren in de leeftijd van 12 t/m 17 jaar erg weinig voor. Dat neemt niet weg dat ze er wel eens over nadenken. 19% van de jongeren geeft aan dat ze er in het afgelopen jaar wel eens serieus over hebben gedacht een eind aan hun leven te maken en 3% heeft daar zelfs 'heel vaak' over gedacht. Meisjes denken vaker aan zelfmoord dan jongens (22% versus 16%) en VMBO-leerlingen hebben vaker suïcidegedachten dan HAVO/VWO-leerlingen (21% versus 16%). De vraag of men ooit een poging heeft ondernomen om een eind aan het leven te maken is door 6% van de jongeren met 'ja' beantwoord. Het is moeilijk te duiden hoe dit relatief hoge percentage geïnterpreteerd moet worden. Feit is wel dat onderzoeken elders vergelijkbare uitkomsten geven. Bronnen van hulp en informatie Aan alle jongeren (met of zonder specifieke problemen), is gevraagd waar zij naar toe zouden gaan als ze met een probleem zouden zitten dat ze niet zelf kunnen oplossen. Het meest genoemd zijn ouders en vrienden. Acht procent zegt geen hulp of informatie te zoeken. De meest genoemde bronnen voor informatie en hulp staan in figuur 11. Figuur 11: Meest genoemde bronnen van informatie en hulp bij problemen O verig niemand, ik zoek nooit informatie of hulp inte rnet leraar of docent le erling be g e le id e r, m e nto r and e re fa m ilie led e n b ro e r o f zus vaste vriend (in) / partner ande re vrie nd (in) oude r(s) / ve rzo rg e r(s) 0% 2 0% 4 0 % 6 0 % 80 % 13

20 7.5 Vergelijking met elders In de gemeente Ede worden iets meer leerlingen lichamelijk mishandeld dan in de rest van de regio. Tabel 6: welzijn Ede regio Arnhem Oost NL psychisch ongezond (licht t/m ernstig) 16% 17% 16% ernstig psychisch ongezond 2% 2% 2% het thuis niet leuk vinden 7% 8% 8% wekelijks gepest worden 6% 5% 5% een probleem hebben dat je dag en nacht bezig houdt 16% 16% 17% lichamelijke mishandeling (actueel) 3% 2% 3% geestelijke mishandeling (actueel) 9% 7% 7% ongewenste seksuele ervaring 6% 6% 6% suïcidegedachten (in laatste 12 mnd)(enkele keer t/m heel vaak) 19% 17% 18% heel vaak suïcidegedachten (in laatste 12 mnd) 3% 3% 3% 14

21 8 Beweging, voeding en overgewicht 8.1 Beweging en sport Lichamelijke activiteit is een hele belangrijke preventieve factor voor diverse gezondheidsproblemen die met name later in het leven kunnen ontstaan zoals hart-/vaatziekten en gewrichtsproblemen. Voldoende beweging voorkomt het ontstaan van overgewicht. Bovendien houdt voldoende beweging de conditie op peil, verstevigt de botten en verhoogt de weerstand. Vandaar dat er in de vragenlijst veel aandacht is besteed aan bewegen. Landelijk is er een duidelijke afname van de lichamelijke activiteit waarneembaar. Deze afname zit niet zozeer in de afname van het sporten, maar vooral in een afname van de dagelijkse beweging. Naar school, naar vrienden, familie en naar clubs wordt steeds vaker de (achterbank van de) auto of het openbaar vervoer gebruikt en steeds minder vaak de fiets. Ook in overige vormen van vrijetijdsbesteding winnen de passieve activiteiten (zoals TV- kijken en bezigheden met de computer) steeds meer terrein van de actievere vormen zoals buiten spelen, sporten of bezig zijn met een actieve hobby. Om een maatstaf te hebben voor het beoordelen van de hoeveelheid lichaamsbeweging is in 1998 de Nederlandse Norm Gezond Bewegen opgesteld. Deze norm geeft aan dat jongeren voor een goede fysieke fitheid en het onderhouden van de gezondheid, dagelijks een uur matig intensief moeten bewegen. Vervoer naar school Veruit de meeste jongeren gaan met de fiets naar school (89%). Zie figuur 12. Zij fietsen er gemiddeld 21 minuten over. Figuur 12: Vervoer naar school. fietsend 89% met de scooter of brommer 4% anders 5% lopend 2% Sporten bij een vereniging of club Van de jongeren doet 70% aan sport via een club of vereniging.. Dat is bij de jongens duidelijk vaker als bij meisjes (75% versus 66%) en bij HAVO/VWO-leerlingen vaker dan bij VMBO-leerlingen (78% versus 66%). (zie figuur 13) Van de jongeren sport 33% minder dan een uur per week bij een vereniging. 21% van de jongeren sport 1 of 2 uur per week bij een sportvereniging. 23% sport per week drie of vier uur en 24% sport meer dan vier uur. 15

22 Figuur 13: sporten bij een vereniging of club 1 00% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% jongens meisjes klas 2 klas 4 VMBO HA/VWO Naast het genoemde vervoer naar school en georganiseerd sporten, zijn er ook nog andere vormen van beweging zoals schoolgym, een balletje trappen op een veldje, bijbaantje met (zwaar) lichamelijk werk, op de fiets naar vrienden en dergelijke. Als alle lichamelijke activiteiten gedurende een week bij elkaar worden opgeteld, blijkt dat 24% van de jongeren per week minder dan 7 uur lichamelijk actief is. (Zie figuur 14a). Meisjes krijgen vaker minder dan zeven uur per week beweging dan jongens (29% versus 20%). Figuur 14a: Totale hoeveelheid beweging, minder dan 7 uur per week 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% jongens meisjes klas 2 klas 4 VMBO HA/VWO De Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen geeft aan dat er dagelijks een uur matig intensief bewogen zou moeten worden. Van de jongeren voldoet 21% geheel aan deze norm en 30% haalt deze norm vijf of zes dagen van de week. De helft van de jongeren haalt deze beweegnorm dus helemaal niet. Bij lichaamsbeweging wordt vaak vooral gedacht aan sporten. Uit de gegevens blijkt echter dat bij de jongeren in de onderzochte leeftijdsgroep het fietsen naar school, schoolgym en overige activiteiten evenzeer een belangrijke bijdrage leveren. In figuur 14c is weergeven hoe de verschillende componenten van het bewegen gemiddeld bijdragen aan de totale hoeveelheid lichaamsbeweging. 16

23 Figuur 14b: Bijdrage van de verschillende vormen van bewegen aan het totale bewegingspatroon van de gemiddelde jongere sporten bij club/ vereniging 25% overige activiteiten 28% schoolgym 19% woon-school verkeer 28% 8.2 Voeding Bij een gezonde leefstijl, hoort ook gezonde voeding. Het betrouwbaar navragen van het voedingspatroon vergt echter een veel uitgebreidere aanpak dan via E-MOVO mogelijk was. Daarom is het onderwerp voeding beperkt gebleven tot vragen over ontbijten, het eten van een warme maaltijd en het gebruik van groente en fruit. Ontbijten is van belang omdat het energie moet leveren voor de start van de dag. Niet ontbijten vermindert het concentratievermogen wat nadelig is voor de leerprestaties. Daarnaast voorkomt een goed ontbijt het ontstaan van 'lekkere trek' later op de ochtend. Het stillen van dergelijke lekkere trek met koek, snoep of snacks gaat weer gepaard met overgewicht. Het dagelijkse gebruik van een warme maaltijd weerspiegelt een regelmatig voedingspatroon. Voldoende gebruik van groenten en fruit beschermt tegen diverse vormen van kanker en hart- en vaatziekten. Het landelijke advies is om per dag minimaal 2 stuks fruit en 200 gram groenten te gebruiken. De trend ten aanzien van groente- en fruitconsumptie is ongunstig: het voedingspatroon van de Nederlander bevat steeds minder groente en fruit. Van de jongeren gebruikt 76% minstens 5 keer per week een ontbijt. Meisjes ontbijten vaker onvoldoende dan jongens (27% versus 21%) en VMBO-leerlingen ontbijten vaker te weinig dan HAVO/VWO-leerlingen (27% versus 19%). Van de leerlingen gebruikt 97% minstens vijf keer per week een warme maaltijd. Veel jongeren voldoen niet aan het advies van dagelijks gebruik van groente en fruit. Wat betreft groenten blijkt dat maar 31% van de jongeren dagelijks groente eet. Van de jongeren geeft 2% aan minder dan één keer per week groenten te eten, 17% eet 2-4 keer per week groenten en 51% eet het vijf tot zes keer per week. Overigens is het dan ook nog de vraag of de jongeren de aanbevolen hoeveelheid van 200 gram zullen halen. VMBO-leerlingen eten minder vaak dagelijks groenten dan HAVO/VWO-leerlingen (28% versus 36%). Het gebruik van fruit ligt nog lager dan dat van groente. Slechts 29% haalt de norm om dagelijks fruit te eten en 50% eet minder dan vijf keer per week fruit. VMBO-leerlingen eten minder fruit dan HAVO/VWO-leerlingen (26% versus 33% eet dagelijks fruit). Zie ook figuur

24 Figuur 15: Aantal keer per week dat men groente en fruit eet 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% g roen tecon su m p tie fru itcon su m p tie 0-1keer pw 2-4 ke er p w 5,6 kee r pw elke dag 8.3 Overgewicht De belangrijkste oorzaak voor het ontstaan van overgewicht is een verkeerde balans tussen voeding en beweging (oftewel meer eten dan het lichaam verbruikt). In Nederland zijn de ontwikkelingen op het gebied van overgewicht zorgwekkend. Landelijke gezien is ten opzichte van 20 jaar geleden het aantal kinderen met overgewicht verdubbeld; maar liefst één op de acht schoolkinderen is te zwaar en nog meer kinderen dreigen dat te worden. Overgewicht, met name tijdens de adolescentie, is een belangrijke voorspeller van overgewicht op volwassen leeftijd en heeft veel consequenties. Nu al neemt het aantal kinderen met diabetes door overgewicht toe. Overgewicht kan voor jongeren ook een psychische belasting vormen: ze kunnen een negatief zelfbeeld ontwikkelen. Zwaar overgewicht (obesitas) kan op latere leeftijd ernstige complicaties, zoals hart- en vaatziekten, kanker en gewrichtsproblemen veroorzaken. Indien iemand eenmaal overgewicht heeft, is het moeilijk om dat weer kwijt te raken. Daarom zal het streven moeten zijn om te voorkomen dat iemand overgewicht ontwikkelt. Dat kan enerzijds door de lichamelijke activiteit te stimuleren en anderzijds door aandacht te besteden aan gezonde voeding. Als maat voor overgewicht wordt de Body Mass Index (BMI) 4 gehanteerd. Deze is berekend op basis van de lengte en het gewicht zoals de jongeren deze zelf hebben ingevuld. Bij jongeren in de groei veranderen zowel lengte als gewicht snel, hierdoor weet lang niet iedereen nauwkeurig zijn of haar eigen gegevens. Het blijkt dan ook dat bij 27% van de jongeren de Body Mass Index niet kon worden uitgerekend omdat zij hun lengte en/of hun gewicht niet hadden ingevuld. Bovendien is bekend dat onderzoek waarbij mensen zelf hun gewicht moeten invullen veelal lagere uitkomsten geeft dan onderzoek waarbij mensen daadwerkelijk gewogen worden. De genoemde uitkomsten moeten dan ook beschouwd worden als een minimumindicatie. Het is een onderschatting van de werkelijkheid. Volgens de hierboven beschreven methode is bij 8% van de jongeren sprake van overgewicht (zie figuur 16). VMBO-leerlingen hebben vaker overgewicht dan HAVO/VWO-leerlingen (11% versus 4%). 4 Deze BMI wordt berekend door het lichaamsgewicht te delen door het kwadraat van de lichaamslengte. Bij volwassenen spreekt men van overgewicht bij een BMI van 25 of hoger. Voor jongeren (in de groei) bestaan er aangepaste (lagere) grenzen welke afhankelijk zijn van de leeftijd en het geslacht. 18

25 Figuur 16: Overgewicht 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% jongens meisjes klas 2 klas 4 VMBO HA/VWO 8.4 Vergelijking met elders In de gemeente Ede gaan de leerlingen vaker op de fiets of lopend naar school dan in de rest van de regio of in Oost-Nederland. Edese scholieren sporten minder vaak bij een sportvereniging of club dan scholieren in Oost Nederland. Er wordt in Ede vaker te weinig ontbeten dan in Oost-Nederland. Tabel 7: bewegen, voeding en overgewicht, vergelijking met elders Ede regio Arnhem Oost NL gaat niet per fiets of lopend naar school 9% 16% 11% sport niet bij sportvereniging of -club 30% 28% 25% beweegt minder dan 7 uur per week 24% 25% 23% beweegt onvoldoende (volgens beweegnorm) 50% 48% 48% ontbijt minder dan 5 keer per week 24% 25% 21% niet dagelijks groente eten 69% 65% 62% niet dagelijks fruit eten 71% 71% 70% hooguit 1 keer per week fruit eten 15% 14% 14% overgewicht (op basis van zelfrapportage) 8% 8% 8% 19

26 9 Genotmiddelen Scholieren zitten in een levensfase waarin ze experimenteren met diverse genotmiddelen, zoals tabak, alcohol en drugs. Het experimenteren hoort bij de leeftijd, maar aan het gebruik van deze genotmiddelen zitten diverse gezondheidsrisico's. 9.1 Roken Roken is een belangrijke vermijdbare oorzaak van ziekte en sterfte in Nederland. Rokers lopen onder andere meer kans op longkanker, hart- en vaatziekten en chronische luchtwegaandoeningen. In het algemeen zijn dit geen aandoeningen die al bij de jeugd voorkomen. Toch is het juist ook bij jongeren van belang om inzicht te krijgen in het rookgedrag, omdat blijkt dat veruit de meeste volwassen rokers al in hun jeugd met roken begonnen zijn. Als mensen op hun twintigste nog niet roken, dan is de kans klein dat ze dat alsnog gaan doen. Van de onderzoeksgroep rookt 17% regelmatig (14% rookt dagelijks en 3% wekelijks). VMBOleerlingen roken vaker wekelijks dan HAVO/VWO-leerlingen (23% versus 8%). Degenen die dagelijks roken begonnen gemiddeld daarmee op hun dertiende jaar. De rokende jongeren roken gemiddeld 7,1 sigaretten per dag. Figuur 17: Regelmatig roken 25% 20% 15% 10% 5% 0% jongens meisjes klas 2 klas 4 VMBO HA/VWO Bij 37% van de rokende tweedeklassers weten de ouders niet dat hun kind rookt, 14% van de ouders vindt het wel goed of zegt er niets van en de overige ouders raden het af of verbieden het. Bij de vierdeklassers weet 23% van de ouders niet dat hun kind rookt. 32% vindt het wel goed of zegt er althans niets van en de overige ouders verbieden het, raden het af of zeggen dat ze wat minder moeten roken. 9.2 Alcohol Alcohol is het genotmiddel dat door jongeren het meest wordt gebruikt. Het alcoholgebruik stijgt sterk vanaf het dertiende jaar. Meisjes zijn de laatste jaren steeds meer gaan drinken en het verschil met de alcoholconsumptie van jongens is kleiner geworden. Jongeren zijn volop in de groei en de hersenen, maar ook andere organen, zijn extra vatbaar voor de schadelijke invloed van alcohol. Regelmatig alcoholgebruik kan letterlijk de groei vertragen. Ook heeft alcohol een verdovend effect. Prikkels die nodig zijn om bijvoorbeeld in het verkeer of sociaal goed te reageren, komen slechter door. De mogelijke gevolgen zijn divers zoals verkeersongelukken, agressie of ongeplande seks. Jongeren tot zestien jaar kunnen om deze redenen beter nog niet, of slechts mondjesmaat alcohol gebruiken. In totaal gebruikt 70% van de jongeren wel eens alcohol. 62% van de jongeren heeft ook in de afgelopen vier weken alcohol gedronken. Van de leerlingen dronk 31% minimaal 1 keer per week. 20