LAMHOKLAMSTELSEL IN PERSPEKTIEF

Transcriptie

1 LAMHOKLAMSTELSEL IN PERSPEKTIEF Dr. Jasper Coetzee Pr.Sci.Nat. (Anim.Sci.) Ph.D. (Agric.) Stell. Professionele Veekundige (400328/83), Skaapvoeding- en Bestuurspesialis Konsultant Hoë lamvrektes word allerweë as 'n knelpunt in die kleinveebedryf beskou en is een van die belangrikste oorsake van die lae winsgewendheid van skaapboerdery. Volgens Wassmuth et al. (2001) is die omvang van lamverliese 'n maatstaf van die gehalte van die produsent se bestuursvermoë. Lamhokke kan as 'n strategiese bestuurshulpmiddel gebruik word om lamvrektes tot minder as 5 % te beperk. Redes vir die gebruik van lamhokke Lamhokke word al van die vroegste tye gebruik, maar dit is vroeër jare slegs vir "probleemgevalle" (bv. ooie wat lammers weggooi) en vir beskerming teen elemente (bv. uiterste koue, sneeu, ensovoorts) gebruik. Lamhokke word tans gebruik om lamvrektes te beperk, veral in die geval van ooie met tweelinge/meerlinge; jongooie wat die eerste keer lam en vir ooie wat kunsmatig gesinchroniseer is en vir die beperking van ongedierte- en diefstalverliese asook in die geval van baie waardevolle ooie. Voordele van die gebruik van lamhokke Om maksimum lamoorlewing te verseker, moet suksesvolle binding tussen 'n ooi en haar lammers plaasvind. Vir suksesvolle binding om onder natuurlike omstandighede in die veld plaas te vind, moet die ooi net voordat sy lam, haar afsonder van die res van die trop terwyl haar lammers voldoende bies (20 % van hulle liggaamsmassa/dag) moet inneem, want 'n volpens stimuleer binding (Val-Laillet, 2004). Lammers moet verder die geleentheid gegun of geskep word om die eerste dag na geboorte onbeperk (Goursaud & Nowak, 1999) en ongestoord te kan suip. Aangesien lamhokke hierdie natuurlike afsondering naboots, bevorder dit die bindingsproses tussen die ooi en haar lammers en dra dit grootliks daartoe by dat lamvrektes tot 'n absolute minimum beperk kan word. Met die lamhokstelsel kan lamvrektes tot minder as 5 % beperk word en lamvrektes van so laag as 3.5 % is al gerapporteer (Midgley, 2012). Waar ooie met hulle lammers in Australië kort na geboorte in lamhokke gesit is, was die lamvrektes slegs 3 % teenoor die 12 tot 23 % waar ooie in kampe gelam het (Putu et al., 1988a, b). Meerlinggeskandeerde ooie wat buite in kampe gelam het se speenpersentasie was 151 % teenoor dié 201 % van ooie wat in lamhokke gelam het (Du Toit, 2012). Lamhokke vergemaklik bestuur, rekordhouding, identifisering en toesig gedurende lamtyd en probleemgevalle kan spesiale aandag kry wat lamoorlewing bevorder. Lamhokke bevorder akkurate rekordhouding wat op sy beurt weer teelvordering versnel. Volgens dr. George Anderson van Australië is ongeveer 9 % van enkelinge, 15 % van tweelinge en 24 % van drielinge se stamboominligting onder Australiese toestande onakkuraat. Die grootste rede hiervoor is weens die hoë voorkoms van lamdiefstal deur naby-lamooie veral waar hoë konsentrasie ooie in lamkampe aangehou word. Lamhokke verhoed die inmenging met en lamdiefstal van lammers van ooie wat besig is om te lam of wat pas gelam het deur ooie wat op die punt is om te lam.

2 Lamhokke bevorder lamoorlewing tydens ongure weersomstandighede asook van ooie met meerlinge en jongooie wat vir die eerste keer lam. Met die lamhoklamstelsel moet ooie dus vir dragtigheid en die aantal fetusse geskandeer word. Lamhokke verhoed dat een van 'n tweeling van die geboorteplek wegdwaal of nie saam met sy ma stap nie en so van sy ma geskei word. Voorspeense lamvrektes is baie hoog by lammers wat op dié manier van hulle moeders geskei word. Slegs ongeveer 32 % van sulke lammers oorleef in die praktyk (Anderson, 1984). Volgens Nowak (1996) kan tot % van tweelinge van hulle moeders, in die geval van Merino's, binne die eerste 48 uur na geboorte, geskei word omdat hulle haar nie volg as sy wegstap nie. Vir elke 5 meter wat 'n ooi gedurende die eerste ses uur na geboorte van haar lam wegbeweeg, styg die lamvrektes met 5 % (Farquharson, 2011). Lamhokke maak dit ook makliker om ooie te identifiseer wat geboorte skenk aan dooie lammers; met geboorte gehelp moet word; lammers weggooi; min of geen melk het nie; speenprobleme het; ensovoorts. Beide hierdie ooie en hulle lammers moet gemerk en uitgeskot word en nie vir verdere teling gebruik word nie. Lamhokke verhoed dat ongediertes pasgebore lammers vang. Nadele van die gebruik van lamhokke Ooie kan mettertyd swak moedereienskappe ontwikkel indien ooie wat swak moedereienskappe openbaar nie summier saam met hulle lammers uitgeskot word nie. In alle lamstelsels moet gediskrimineer word teen ooie wat moeilik lam (geboorteprobleme); met geboorte gehelp word; geboorte skenk aan dooie of swak lewensvatbare lammers; lammers weggooi (al gooi hulle net een van 'n tweeling weg); aggressief is teenoor lammers (lammers stamp); min of geen melk het nie; speenprobleme het (bv. te groot of dik spene, taai melkers); ensovoorts. Merk beide hierdie ooie en hulle lammers met 'n knippie in die oor sodat hulle nie later vir teling gebruik kan word nie. Ooie en veral ramme wat lammers met aangebore genetiese defekte gee (bv. gebreklikheid, kriptorkidisme, tweeslagtigheid, ensovoorts), moet geïdentifiseer en nie vir verdere teling gebruik word nie. Hoë voer- en arbeidskoste is 'n faktor, maar deur die gebruik van presisievoeding en deur ooie kunsmatig met sponse of CDIR s te sinchroniseer, kan dit beperk word. Die koste van die oprigting van lamhokke. Dit word meestal binne twee jaar verhaal as gevolg van 'n aansienlik hoër speenpersentasie. Hierdie koste kan beperk word deur bestaande infrastrukture te omskep. Algemene riglyne vir lamhoklamstelsel Die gehalte van die Lammerooirantsoen asook die aanpassing daarop is krities belangrik vir die sukses van die lamhokstelsel. 'n Kompromis oor die gehalte van en hoeveelheid deurvloeiproteïen in die volledige Lammerooirantsoen mag nooit aangegaan word nie. Die deurvloeiproteïen moet 'n spesifieke kombinasie van minstens drie tot vier hoëgraadse deurvloeiproteïenbronne wees om die aminosuurprofiel van die bakteriese proteïen, wat in die grootpens van die ooi geproduseer word, op so 'n wyse te komplementeer dat optimale fetusgroei, uierontwikkeling, bies- en melkproduksie plaasvind. In hierdie verband word aanbeveel dat nie meer as 60 % van die totale deurvloeiproteïen van een proteïenbron afkomstig is nie (Klopfenstein et al., 1985). Verder moet minstens 30 tot 35 % van die totale proteïen in 'n volledige Lammerooirantsoen deurvloeiproteïen met die gewenste aminosuurprofiel wees wat hoogs verteerbaar en absorbeerbaar in die laer spysverteringskanaal is. 2

3 Deurvloeiproteïenaanvulling is uiters belangrik om optimale geboortemassa, uierontwikkeling en biesproduksie te verseker asook die geboorte van gesonde en lewenskragtige lammers. Die ideale geboortemassa wat maksimum lamoorlewing sal verseker, is 4.5 tot 5.5 kg (AWI & MLA, 2008). Wanneer die biesmelk abnormaal dik en taai is, is dit 'n aanduiding dat daar onvoldoende biesmelk beskikbaar is en moet ekstra deurvloeiproteïen (Gottstein, 2010) en energie aan die lammerooie voorsien word. Die voedingsprogram van laatdragtige ooie moet onder geen omstandighede korter as ses weke voor lam verander word nie, want dit kan domsiekte en melkkoors "trigger" of aanleiding gee tot pasgelamde ooie met groot uiers (is soms geswel) met baie min of geen bies/melk daarin nie. Oormatige stres kan ook tot laasgenoemde verskynsel aanleiding gee wat op sy beurt tot hoë lamvrektes aanleiding gee. Laatdragtige ooie moet vanaf ses weke voor lam 'n volledige Lammerooirantsoen (resepte op aanvraag beskikbaar) op die veld of weiding gevoer word. Dieselfde rantsoen word ook in die lamhokke gevoer. Die volgende bestuursaspekte moet stiptelik nagekom word: (1) Die laatdragtige ooie moet stadig en geleidelik op die Lammerooirantsoen aangepas word om laminitis, suurpens (asidose) en moontlike vrektes te voorkom. Begin ses weke voor lam met 500 g Lammerooirantsoen/ooi/dag en verhoog dit weekliks met 250 g/ooi/dag sodat hulle een week voor lam op minstens g/ooi/dag is. Hierdie laatdragtige ooie kan dan 5 tot 7 dae voor lam na die lamkampe (natuurlik gesinchroniseer) of lamhokke (kunsmatig gesinchroniseer) geskuif word waar hulle ad lib. gevoer word. Dit is baie belangrik dat daar altyd voldoende vreetspasie in lamkampe is (langwol ooie: ± mm/ooi; kortwol ooie: ± mm) sodat al die ooie gelyktydig kan vreet. (2) Wanneer die Lammerooirantsoen gevoer word, moet alle lekbyvoeding gestaak word om te verhoed dat die diere te veel ureum inneem en dan van ureumvergiftiging vrek. (3) Voer die Lammerooirantsoen daagliks in bakke met voldoende vreetspasie sodat al die ooie gelyktydig kan vreet. Voer elke dag se hoeveelheid in twee porsies, die helfte daarvan in die oggend en die ander helfte laatnamiddag. Voorsien voldoende, skoon en koel drinkwater in beide die lamkampe en lamhokke. Normale bestuurspraktyke moet gedurende laatdragtigheid gevolg word soos enting van ooie met 'n multiklostridiale entstof wat pasteurella insluit; dosering met 'n langwerkende breë spektrumdoseermiddel wat ook neuswurm beheer; aanvulling van spoorelemente (bv. Multimin + Se Sheep & Goats sonder koper) en Vitamiene A en E); ensovoorts. Daar word beraam dat mineraal- en vitamientekorte tot 'n 2 % verlies aan algehele produksie by skape kan veroorsaak (Court et al., 2010). Skeer ooie want kortwol vergemaklik die lamproses (nie korter as vier weke voor lam nie). Indien ooie nie geskeer word nie, moet ooie met langwol (langer as ses maande), veral in die geval van Merino s, gemikskeer en rondom die uier skoon geskeer word. Wanneer ooie gedurende warm maande lam, moet voldoende skaduwee (± 2 m 2 /ooi) aan ooie in lamkampe voorsien word. Australiese navorsing toon dat die voorsiening van skaduwee (in hulle geval was dit bome) die speenpersentasie met 12 % verhoog het en dat meer lammers by by 36 o C as by 28 o C vrek. Die aantal lamhokke benodig, hang grootliks van die tweelingpersentasie af, maar kan % van die totale getal ooie wees. Daar kan op lamhokke bespaar word deur jongooie ongeveer 10 tot 14 dae voor die volwasse ooie te laat lam. Jongooie se lammers word dan vroeër as die res gespeen en dit bied jongooie dan 'n langer herstelkans voor die daaropvolgende paring. Dit verseker 'n hoër lampersentasie met hulle tweede lamkans. 3

4 Lamhokke moet vir minstens 2.25 m 2 /ooi voorsiening maak om te verhoed dat ooie die lammers beseer of selfs doodlê. Die lamhokke moet so ontwerp wees dat lammers nie na aangrensende ooie kan deurkruip nie. Hoewel die lamhokke goed geventileer moet wees om longprobleme te voorkom, moet dit die lammers teen koue, wind en reën beskerm. Indien sinkplate as 'n dak oor die lamhokke gebruik word en dit so laag is dat dit die ventilasie op sonnige dae belemmer, kan lamvrektes as gevolg van hitte-uitputting voorkom. Natuurlik gesinchroniseerde ooie (met koggelramme) lam in lamkampe en wanneer die lammers gesuip en die nageboorte afgeval het, word die ooie met hulle lammers oorgeplaas na lamhokke. Kunsmatig gesinchroniseerde ooie (met sponse/cdir s) lam almal direk in die lamhokke. Daar moet toegesien word dat die nageboortes uit die lamhokke verwyder en begrawe word. Waar ooie in lamhokke lam, word hokke soms baie nat as gevolg van die ooie se vrugwater wat tydens die lamproses vrygestel word en daarom moet droë beddegoed (bv. strooi of saagsels) gereeld in die lamhokke gegooi word. Lamhokke moet skoon en droog gehou word deur gereeld skoon strooi of saagsels in te gooi. Henderson (1990) beveel die strooi van gebluste kalk (CLC boukalk oftewel kalsiumhidroksied) op die vloer van die kraaltjies voordat die beddegoed ingegooi word om die opbou van kieme te beperk. Na die lamseisoen moet die lamhokke ontsmet word deur dit met 'n ontsmettingsmiddel (bv. F10-superkonsentraat of nog beter DC & R, 'n breë spektrum ontsmettingsmiddel wat veral geskik is waar organiese materiaal soos mis aanwesig is) te bespuit. Pasgelamde ooie moet ondersoek word om seker te maak dat die ooie se spene "oop" is en daar geen ernstige speen- en/of uierprobleme is nie. Lammers se naelstringe moet deeglik ontsmet word (verkieslik met 'n jodiumbevattende middel soos Povidone Spray) voordat hulle in die lamhokke geplaas word of onmiddellik na geboorte as hulle in die lamhokke gebore word om naelstringontsteking te voorkom. Lammers wat naelstring- of gewrigsontsteking het, moet Terramycin LA gespuit word. Om infeksies (bv. rugmurgontsteking & klem-in-die-kaak) te voorkom, moet sterte nie afgesit word en kastrering nie gedoen word terwyl die lammers nog in die lamhokke is nie. Stertwonde moet met 'n middel wat genesing bevorder en brommeraanvalle verhoed (bv. Supona Aerosol) behandel word. Die doeltreffende beheer van vlieë in die lamhokke is belangrik om die verspreiding van sekere siektes te voorkom. Daar moet altyd rustig en kalm asook stadig met lammerooie gewerk word. Voldoende voorsiening van bies gedurende die eerste paar uur na geboorte voorsien die lammers van die nodige energie, vog en teenliggaampies (immunoglobuliene) wat lewensbelangrik is vir oorlewing (Milton, 2005). Maak dus seker dat alle pasgebore lammers voldoende biesmelk (210 ml biesmelk per kg liggaamsmassa van die lam die eerste 18 uur) inkry om hulle immuniteitstatus asook hulle oorlewing te maksimeer. Pasgebore lammers moet ongeveer 250 ml bies (5 % van hulle liggaamsmassa) binne die eerste vier uur na geboorte inneem en dit elke ses uur daarna herhaal tot 'n totaal van 20 % van hulle liggaamsmassa per dag (Shubber & Doxey, 1979). Hierdie aanbevole biesinname kan onder baie koue, nat en winderige asook baie warm weerstoestande met tot % toeneem (Mellor & Murray, 1985; 1986). Die biesbehoefte van die pasgebore lam kan onder ongure weerstoestande so hoog as 290 ml bies/kg liggaamsmassa van die lam wees om aan sy energiebehoeftes te voldoen (Celi & Bush, 2010). Swak lammers moet biesmelk met behulp van 'n maagbuis (± 100 ml per keer; 4 tot 6 keer per dag) gedoseer word indien hulle nie binne drie tot vier uur na geboorte self suip nie. 4

5 5 Biesmelk van ooie wat reeds gelam het, kan gevries word. Bevrore bies moet liefs teen kamertemperatuur of 'n lae temperatuur (minder as 35 C) ontdooi word wanneer dit benodig word, want sodra die temperatuur meer as 37 C styg, kan dit die teenliggaampies in die biesmelk vernietig. Ontdooide biesmelk moet verkieslik verhit word, maar nie hoër as 37 C nie, voor dit toegedien word. Biesmelk moet nooit oor direkte hitte verhit word nie, maar die houer met biesmelk moet in 'n houer met louwarm water geplaas word. Indien biesmelk nie beskikbaar is nie, kan 'n kunsbiesmengsel opgemaak word deur 500 ml volroom koeimelk met 125 ml room (of 3 eetlepels visolie of kookolie), 1 hele eier en 1 eetlepel laktose (of suiker) te meng en deeglik te klits. Verhit dit verkieslik ook tot ± 37 C voordat dit aan die lammers gevoer word. Daar moet egter onthou word dat kunsbies geen teenliggaampies teen die heersende skaapsiektes bevat nie. Vier-en-twintig uur voltydse toesig, veral in die geval van waardevolle stoetdiere, moet sterk oorweeg word met 'n stelsel waar aansporingsbonusse aan arbeiders betaal word vir elke lam wat gespeen word. Die ooie en hulle lammers bly 10 tot 14 dae in lamhokke voordat hulle uitgeplaas word. Die finale tropgrootte moet verkieslik nie meer as 100 lammers en hulle moeders wees nie met maksimum van 200 lammers en hulle moeders per trop. Na uitplasing moet die lammerooie daagliks besoek word sodat aandag onverwyld aan probleemgevalle geskenk kan word. Na uitplasing moet die volledige Lammerooirantsoen tot met speen van die lammers gevoer word of totdat voldoende goeie gehalte groenweiding beskikbaar is. Indien voldoende groenvoer beskikbaar is, kan oorgeskakel word na 'n hoë deurvloeiproteïenlek (resepte op aanvraag beskikbaar). Indien slegs lae gehalte en/of onvoldoende weiding na uitplasing beskikbaar is, moet met die byvoeding van die volledige Lammerooirantsoen voortgegaan word. Byvoeding moet nooit onmiddellik gestaak of verander word nie, maar moet altyd geleidelik uitfaseer of verander word. Kruipvoeding neem onmiddellik 'n aanvang wanneer die eerste ooie met hulle lammers uitgeplaas word (kruipvoermengsels is op aanvraag beskikbaar). Samevatting Volgens Carlos da Silva van Harrismith (2010) het die lamhokstelsel sy skaapboerdery weer ekonomies lewensvatbaar gemaak. Hy reken die grootste fout wat hy gemaak het, is dat hy nie vroeër met die lamhokstelsel begin het nie. Die lamhokstelsel word óf reg gedoen óf gelos, daar is geen kortpaaie nie. Jy kry net een kans elke jaar om 'n lammeroes in te samel en 'n wins te maak daarom moet jy dit die eerste keer reg doen (Allen, 2004). Deur die voorgestelde riglyne so ver moontlik toe te pas, kan skaapprodusente daadwerklik die voorkoms van lamvrektes in hulle skaapkuddes beperk. Die hou van volledige en akkurate rekords van die simptome en oorsake van lamvrektes kan ook nuttige inligting verskaf om aanpassings in die lamstelsel asook bestuur- en voedingspraktyke te maak om lamvrektes in die toekoms te beperk. 'n Hoër winsgewendheid uit die skaapvertakking is sodoende moontlik.

6 6 Lamhokke kan as 'n strategiese bestuurshulpmiddel gebruik word om lamvrektes tot minder as 5 % te beperk.