KRUIPVOER VERHOED SPEENSKOK EN BEVORDER NASPEENSE GROEI

Transcriptie

1 KRUIPVOER VERHOED SPEENSKOK EN BEVORDER NASPEENSE GROEI Dr. Jasper Coetzee Pr.Sci.Nat. (Anim.Sci.) Ph.D. (Agric.) Stellenbosch Professionele Veekundige (400328/83); Skaapvoeding- en Bestuurspesialis Konsultant Indien kruipvoer nie voorsien word nie, kan speenlammers se groei met tot 'n maand na speen weens die speenskok benadeel word. Kruipvoer bevorder ook naspeense groei wat die leeftydproduksie- en reproduksiepotensiaal van ooilammers verhoog. Waar lammers kruipvoer ontvang, is die beste speenstelsel om die lammers, wanneer die jongste lam 90 tot 100 dae is, van die ooie te skei en in aparte kampe te plaas. Speen is normaalweg 'n spanningsvolle periode in die jong lam se lewe en word dikwels gekenmerk deur 'n afname in groei, geen groei en in sommige gevalle massaverlies. Hierdie verskynsel staan bekend as speenskok (Hoon, 2004). Die ernstigheidsgraad en die duur daarvan hang van die lammers se ouderdom, massa en voedingsprogram voor speen af. Wanneer gepoog word om die speenskok te beperk, moet daarop gelet word dat studies met lammers en boklammers toon dat die massa met speen normaalweg meer belangrik is as die ouderdom self. Ander faktore wat 'n rol in die omvang van die speenskok speel, is die algemene gesondheid van die lammers sowel as ander stresfaktore (bv. klimaat, hoeveelheid en gehalte weiding, ensovoorts) (O Brien, 1998). In die Angorabedryf is speenskok een van die grootste probleme. Angoralammers kan tot drie tot vyf maande neem om oor die speenskok te kom met gepaardgaande hoë (tot 12.5 %: Terblanche, 1991) naspeense vrektes. By skape is die benchmark norm vir naspeense vrektes (d.i. vanaf speen tot eerste paring) 3 %, met 5 % as die absolute maksimum. Speenstelsels Die mees algemene speenstelsel is om die lammers op 'n gegewe ouderdom van die ooie te skei en dan in aparte kampe te plaas. Om die nadelige gevolge van die speenskok te oorkom, het produsente oor die jare verskeie ander speenstelsels ontwikkel. Een so 'n stelsel is die omruilstelsel waar twee troppe ooie met lammers se ooie omgeruil word en die lammers sodoende van hulle moeders geskei word. 'n Ander stelsel is waar die lammers by die ooie bly en die ooie mettertyd (na ongeveer 5 6 maande) die lammers self speen wanneer hulle melk opdroog. In laasgenoemde stelsel moet die ramlammers gekastreer word om te verhoed dat hulle die ooie bevrug. Wisselende welslae word met hierdie stelsels behaal. Om hierdie rede het Jan Hoon van die Grootfontein Landbounavorsingsinstituut gedurende 2004 met 'n langtermynevalueringsprojek begin om die beste speenstelsel by Angorabokke te bepaal. Voorlopige resultate toon dat waar die Angoralammers met speen (± 5/6 maande ouderdom) van die ooie weggeneem word en hulle in aparte kampe aangehou word die ooie tot paring in massa toegeneem het. In die geval van die groep wat nie gespeen is nie, het dit nie die lampersentasie beïnvloed nie. Die ondersoek word voortgesit. Aangesien skaapooie baie meer geneig is om meerlinge te produseer, is dit te betwyfel of hierdie resultate direk na skape geëkstrapoleer kan word. Daar is 'n groot waarskynlikheid dat in ekstensiewe gebiede en veral onder suboptimale voedingstoestande hierdie praktyk die persentasie meerlinggeboortes nadelig kan beïnvloed.

2 2 Invloed van kruipvoeding op speenskok Proewe sowel as waarnemings toon dat die voorsiening van kruipvoer vanaf 10 dae ouderdom tot minstens 14 dae na speen die speenskok in Angoralammers grootliks beperk (Viljoen, 2001) en by lammers totaal verhoed. Afgesien van hierdie groot voordeel leer dit lammers om byvoeding te leer vreet wat van kritieke belang is indien hulle later in hulle lewe tydens droogtetoestande of tydens laatdragtigheid en laktasie gevoer moet word. Die doel van kruipvoeding is om die voedingstowwe wat uit melk verkry word aan te vul met kruipvoer om sodoende die hungry gap te vul sodat daar voldoende voedingstowwe voorsien word om aan die lam se voedingsbehoefte vir optimale groei te voldoen (aangepas uit Ensminger & Perry, 1997). Die respons met kruipvoeding is egter grootliks afhanklik van die gehalte van die kruipvoer. Kruipvoermengsels met lusernhooi is op aanvraag beskikbaar waar ooie en lammers swak en/of skaars weiding bewei. Navorsing toon dat die hoë inname van deurvloeiproteïen die negatiewe impak wat parasietbesmetting op die groei van die lammers het, betekenisvol verminder deurdat dit die immunologiese weerstand van diere, veral tydens tye van stres (bv. speentyd, voedingstekorte, hitte, koue en wind) verhoog. Hoe swakker die weiding en hoe laer die melkproduksie van die ooie, hoe meer doeltreffend word die kruipvoer na addisionele groei omgesit (Hamilton & Dickie, 1988). Die goeie voeromsetting (kg kruipvoer ingeneem per kg addisionele groei) met kruipvoer dui daarop dat dit addisionele en noodsaaklike voedingstowwe voorsien wat beperkend in melk is. Brand et al. (1999) rapporteer 'n voeromsetting met kruipvoer van 3.1:1 waar ooie aangeplante raaigrasweiding bewei het. Met die huidige (28/04/15) vleisprys en die koste van kruipvoer beteken dit dat vir elke rand wat aan kruipvoer spandeer word, R1.92 gerealiseer word in terme van lamgroei wat dit dus 'n uiters ekonomiese proposie maak. In hierdie ondersoek het kruipvoer tot gevolg gehad dat die lammers meer as 50 dae gouer bemark kon word. Dit is belangrik om daarop te let dat skaapprodusente wat die hoogste wins genereer, almal van kruipvoeding gebruik maak. Hulle voorsien in alle omstandighede kruipvoer, ongeag of hulle vroeg of later speen of die weiding skaars of volop is en of dit veld- of aangeplante weiding is. Lammers wat kruipvoeding ontvang, ervaar selde 'n speenskok en hou aan met groei vanaf speen. Aspekte wat in ag geneem moet word met die speen van lammers Skaapprodusente is dikwels onseker wanneer om hulle lammers te speen en daarom behoort agtergrond inligting in die verband van groot waarde te wees. Normaalweg word lammers in die praktyk eers op n ouderdom van 100 tot 120 dae gespeen hoewel dit in ekstensiewe gebiede meestal eers vanaf 150 dae ouderdom geskied. Sommige produsente speen glad nie en bemark die lammers direk van die ooie op verskillende ouderdomme (4 7 maande of selfs later) afhangend van wanneer die lammers markklaar is. Vroegspeen word meestal net in meervoudige lamseisoene (bv. lam elke 8 maande) toegepas en wel in gebiede wat oor aangeplante weidings onder besproeiing beskik wat dus verseker is van 'n uitstekende voervloei regdeur die jaar. Vroegspeen bied egter vir kommersiële skaapprodusente die geleentheid om tye van voerskaarste (bv. seisoens- en rampdroogtes) makliker te oorbrug, maar dit kan ook in sekere omstandighede wanneer daar volop goeie gehalte weiding is, oorweeg word. Die sukses van vroegspeen vereis egter baie goeie bestuur en voeding (O Connell, 2004).

3 Waar ooie een maal jaar lam, kan die speenouderdom na gelang van die volgende omstandighede van jaar tot jaar verskil: Hoewel Australiese boere hulle lammers op ongeveer 22 kg speen, blyk dit plaaslik dat lammers beter doen indien hulle swaarder as 25 kg gespeen word. Lammers moet minstens 45 %, maar verkieslik 50 % van die volwasse ooie se paarmassa met speen weeg (m.a.w. 'n 60 kg ooi se lam moet kg met speen weeg) (Hides et al., 1987). Die kondisie van die ooie sal ook die keuse van die speentyd beïnvloed. Hoe maerder die ooie is hoe vroeër moet die lammers gespeen word. Lammers moet verkieslik drie maande, maar nie korter as twee maande voor paring gespeen word om te verseker dat daar voldoende tyd is sodat ooie, die massa wat hulle gedurende laktasie verloor het, betyds voor die volgende paring kan herwin. Proewe in dié verband toon dat dit die besetting van ooie bevoordeel (98 % vs. 90 %; 94 % vs. 79 %). Hoe beter die kondisie van die ooie met paring, hoe hoër is die lampersentasie. Ooie wat in 'n goeie kondisie (3.0 Kondisiepunt) was, se lampersentasie was 123 % teenoor dié slegs 65 % van maer (1.5 Kondisiepunt) ooie (MLC, 2001) Die hoeveelheid en gehalte van die weiding is 'n bepalende faktor met die keuse van die speenouderdom. Wanneer daar volop, goeie gehalte weiding is, kan lammers later gespeen word want die kompetisie vir die beskikbare weiding tussen die ooie en lammers is laag. Daarenteen, as die weiding skaars of van lae gehalte is, moet lammers vroeër gespeen word, eerstens om te verhoed dat die ooie oormatig massa verloor (meer as 10 %), want dit kan hulle daaropvolgende lampersentasie met tot 42 % (172 % vs. 121 %) verlaag. Tweedens moet die lammers vir die beskikbare weiding kompeteer wat tot gevolg het dat hulle altyd die slegste daarvan afkom en gee dit aanleiding tot swak en boepenslammers (weaner ill-thrift). Derdens help dit om oorbeweiding te beperk. Lammers wat te lig, te jonk of op swak weiding gespeen word, ervaar dikwels 'n speenskok met speen wat tot ernstige massaverlies en ill-thrift aanleiding kan gee. Lammers is oor die speenskok wanneer hulle weer hulle speenmassas herwin het. Waar lammers voor speen kruipvoeding ontvang het en daarmee voortgegaan word tot minstens 14 dae na speen ondervind lammers feitlik geen groeiterugslag met speen nie, trouens die meeste hou aan met groei (sien ook Tabel 1). Wanneer moet lammers gespeen word? Tabel 1 toon dat vroegspeen (64 dae) onder suurveldtoestande slegs sukesvol gedoen kan word mits kruipvoeding voorsien word. Onder aangeplante weidingstoestande kan lammers sonder kruipvoer met welslae vroeggespeen (63 dae) word. Kruipvoeding het veral die naspeense groei van die lammers tot op 16 weke ouderdom op beide suurveld en aangeplante weiding bevoordeel. Onder suurveldtoestande het vroegspeen slegs totale wolproduksie (wolproduksie van ooi plus lam) bevoordeel indien kruipvoeding voorsien is terwyl onder aangeplante weidingstoestande die voorsiening van kruipvoer slegs 'n respons in wolproduksie gee indien later (91 dae) gespeen word. Hoewel die voorsiening van kruipvoer aan lammers op aangeplante weiding 'n groeirespons gegee het, het dit veral die naspeense groei bevorder (Tabel 1). Met kruipvoeding is dit moontlik om lammers onder alle voedingstoestande 28 dae, en meer, vroeër te speen. De Villiers (1997) vind dat lammers wat swaarder (24 vs. 17 kg) met speen was beter na speen gegroei het. Op gemiddeld 183 dae ouderdom was daar 8 kg (37 vs. 29 kg) verskil in massa. In die verband toon Cottle (1991) ook dat swaarder ooilammers met speen ook swaarder op later stadiums van hulle lewe was en dat 'n groter persentasie van hulle hittesiklusse op 18 maande getoon het. 3

4 Tabel 1 Invloed van vroegspeen en kruipvoeding op groei en wolproduksie van lammers en ooie (Cloete, 1984) Besonderhede Op suurveld Op aangeplante weiding -kruipvoeding +kruipvoeding -kruipvoeding +kruipvoeding 1-linge: Speenouderdom (dae) Speenmassa (kg) Massa op 16 weke (kg) Toename vanaf speen tot 16 weke (kg) Wolproduksie: Per lam (kg) Per ooi (kg) Totaal (kg) Tweelinge: Speenouderdom (dae) Speenmassa (kg) Massa op 16 weke (kg) Toename vanaf speen tot 16 weke (kg) Hoewel lammers met sukses vroeggespeen kan word, word dit selde in die praktyk onder ekstensiewe toestande gedoen. In Australië is die 'n algemene praktyk in die ekstensiewe gebiede om lammers op 12 tot 14 weke ouderdom (d.i dae) te speen. Die praktyk wat in Suid-Afrika aanbeveel word, is om lammers te speen wanneer die jongste lam 90 tot 100 dae oud is, op voorwaarde dat die lammers minstens 45 %, maar verkieslik 50 % van die ooie se paarmassa weeg. Die minimum speenmassa moet verkieslik meer as 25 kg wees. 'n Uitsondering kan wees indien daar volop, goeie gehalte weiding is, die ooie in 'n goeie kondisie is en waar meeste lammers direk van die ooie bemark kan word, kan daar oorweeg word om die nie-bemarkbare lammers later, maar nie later as 150 dae te speen nie. Algemene aanbevelings Dit is hoogs aan te beveel om koggelramme te gebruik en die paarseisoen tot maksimum 35 dae te beperk omdat dit verseker dat die meeste ooie in 'n kort periode (tot 93 % binne die eerste 17 dae) lam. Gevolglik is daar minder kleiner en stertkantlammers terwyl die lammers op die regte ouderdom geënt en oor 'n korter periode bemark kan word. Hierdie stertkantlammers ervaar die grootste speenskok en kan tot 'n maand of selfs langer neem om daaroor te kom. Hierdie stertkantlammers moet so gou moontlik bemark word omdat hulle meestal 'n swak voeromsetting en groei het en dus onnodig die veelading van die plaas verhoog. Met speen moet die 15 tot 20 % klein, swak en boepenslammers nie gespeen word nie, maar by die ooie gelaat word. Na ongeveer 10 tot 14 dae moet die ooie se uiers geïnspekteer word en dié ooie met ontwikkelde uiers met skoon spene moet gemerk word omdat hulle die moeders van hierdie stertkantlammers is. Hulle kan óf uitgeskot óf gemerk word en nog een kans gegun word.

5 Met speen moet die lammers van die ooie verwyder en buite die hoorafstand van die ooie geplaas word. Sommige produsente plaas een uitskotooi per 15 lammers om hulle te kalmeer en rustig te hou, te leer wei en na die waterdrinkplekke te lei. Met speen moet die lammers op die beste beskikbare, gespaarde weiding geplaas word en daar moet vir minstens nog 14 dae met kruipvoeding voortgegaan word. Ooilammers wat geoormerk is as vervangingsdiere moet apart gehou word en steeds byvoeding tot na eerste paring ontvang. Alle lammers wat vir bemarking bestem is, moet óf as stoorlammers verkoop óf eers as slaglammers afgerond word. Ramlammers moet apart van ooi- en hamellammers gehou word. Lammers moet 'n Multimin- (0.5 ml/lam, moet meer as 20 kg weeg) asook 'n Vitamien A en E-inspuiting ontvang om te verseker dat hulle 'n hoë immuniteit het om die speenstres suksesvol te kan hanteer. Om maksimum immuniteit met speen te verseker, moet hierdie inspuitinsg verkieslik vier weke voor speen toegedien word. Indien dit nie moontlik is nie, moet hulle met speen gespuit word. Speenlammers moet by 'n doeltreffende ent- en doseerprogram ingeskakel word om gesonde diere en volgehoue groei tot eerste paring te verseker. Om prikkelvoer te spaar, moet ooie met speen in minstens twee groepe volgens kondisie (skraal vs. goeie kondisie) verdeel word. Die skraal ooie moet dan op beter weiding geplaas word om hulle kondisie te herwin sodat hulle drie weke voor paring, wanneer prikkelvoeding 'n aanvang neem, alreeds in 'n goeie kondisie is. Die voeding en versorging van speenooilammers en vervangingsooie word soms erg verwaarloos omdat dié diere se groei nie 'n onmiddellike ekonomiese voordeel vir die produsent inhou nie en eerder as 'n onnodige uitgawe beskou word. Speenooilammers wat voor eerste paring massa verloor se leeftydreproduksiepotensiaal word permanent en onomkeerbaar verlaag. Daarom moet speenooilammers van speen tot eerste paring nooit massa verloor nie, maar veral nie ses maande voor eerste paring nie. Speenlammers (24 45 kg) stop om in massa toe te neem wanneer die verteerbaarheid van die veld minder as 60 % en die proteïeninhoud laer as 14 % is. Groot welslae word in die Suid-Kaap behaal deur die voorsiening van kruipvoer, selfs onder uitstekende weidingstoestande, tot ongeveer 14 dae na speen. Daarna ontvang speenooilammers byvoeding teen 'n variërende peil ( g/lam/dag of selfs meer), afhangend van die weidingstoestande, tot 30 dae na eerste paring waarna hulle by die volwasse ooie se program in skakel (Fourie, 2007). Die teikenmassa van jongooie met eerste paring op 10/12 maande is minstens 60 % van die volwasse ooie se paarmassa (die ideaal is egter %) en op 15/18 maande is dit minstens 80 % (ideaal is %) om 'n hoë reproduksietempo te verseker. Byvoeding in die vorm van produksielekke of sekere aanvullings moet verskaf indien dit blyk dat die teikenmassa nie op die veld alleen bereik kan word nie. Samevatting Die mees algemene tyd om lammers in die ekstensiewe gebiede te speen, is wanneer die jongste lam 90 tot 100 dae oud is, mits die lammers minstens 45 %, maar verkieslik 50 % van die volwasse ooie se paarmassa weeg, met 'n teikenspeenmassa van individuele lammers van minstens 25 kg. Die groeiterugslag met speen as gevolg van die speenskok kan deur die voorsiening van kruipvoeding voorkom word terwyl naspeense groei deur strategiese byvoeding van produksielekke of sekere aanvullings bevorder kan word. Die verbetering van groei van die sogende lam deur die voorsiening van kruipvoer is die eerste stap in die daarstelling van 'n hoogs produserende en reproduserende ooikudde. Daar is dus geen beter 5

6 belegging vir die skaapprodusent as om sy speenooilammers optimaal met behulp van byvoeding te laat uitgroei nie, want dit bepaal hulle leeftydproduksie- en reproduksiepotensiaal. 6