Lamtyd verg besondere vernuf

Transcriptie

1 Lamtyd verg besondere vernuf Lamtyd is oestyd! Om dus maksimum inkomste te genereer, moet skaapprodusente hulle kennis en bestuursvernuf opskerp om te verseker dat soveel as moontlik lammers wat gebore word, oorleef. Die toepassing van doeltreffende bestuurs- en voedingspraktyke tydens lamtyd is van kardinale belang om lamvrektes as gevolg van moeilike geboortes en die verhongering-verwaarlosing-blootstellingskompleks te bekamp. Indien voorgeskrewe riglyne gevolg word, kan n moeite- en sorgvrye lamtyd verseker word. Lamvrektes word as een van die belangrikste beperkings in doeltreffende skaapproduksie beskou. Wassmuth en medewerkers (2001) is van mening dat die omvang van lamverliese n vanselfsprekende maatstaf van die gehalte van die bestuursvermoë van die produsent is. In n opname wat by 15 plaaslike skaapkuddes gedoen is, is gevind dat lamvrektes gemiddeld 15 % beloop en tussen 9 en 41 % gevarieer het. Uit hierdie ondersoek blyk dit dat die vrektes tydens geboorte (36.4 %) en dooie lammers met simptome (49.6 %) van die verhongering-verwaarlosingblootstellingskompleks (VVB-kompleks) die rede was vir die oorgrote meerderheid lamvrektes (86 %). Hoewel lamverliese van 15 tot 20 % dikwels as normaal beskou word, het dit geweldige ekonomiese implikasies en vertraag dit boonop ook seleksievordering weens minder vervangingsdiere wat beskikbaar is vir seleksie. Lamverliese kan geminimiseer en beperk word deur die toepassing van verbeterde en doeltreffende bestuur- en voedingpraktyke wat minstens ses weke voor lam n aanvang neem. Die doel van hierdie artikel is om die nuutste en die belangrikste wenke in die verband puntsgewys te lys. Vir verdere inligting kan die dokument oor "Kuddebestuursprogram" (Coetzee & Boshoff, 2000) geraadpleeg word. Voorbereiding vir lamtyd Ooie met enkeling- en meerlingfetusse moet verkieslik ses weke voor lam geskei en in aparte kampe geplaas word sodat differensiële (volgens behoefte) voeding toegepas kan word om lamoorlewing en melkproduksie te verhoog. Die inname van voldoende bies die eerste vier uur na geboorte is lewensnoodsaaklik vir lamoorlewing. Onvoldoende bies verlaag lamoorlewing omdat dit die hoofbron van energie, die enigste bron van vog (water) en teenliggaampies vir die pasgebore lam is (Murphy et al., 1996). Volwasse ooie met tweelingfetusse, asook alle dragtige jongooie, moet vanaf ongeveer ses weke voor lam ongeveer 250 tot 350 g/ooi/dag van n hoë deurvloeiproteïengebaseerde lek gevoer word. Vanaf vier weke voor lam moet die lek, afhangende van die hoeveelheid en gehalte van die weiding asook die kondisie van die ooie, na n vlak van 300 tot 500 g/ooi/dag verhoog word. Ooie met enkelingfetusse kan vanaf vier weke voor lam teen n peil van 250 tot 350 g gevoer word. Voorbeelde van hoë deurvloeiproteïengebaseerde lekke is Maxiwollekmengsel (250 kg Voermol Maxiwol kg mieliemeel of kleingrane + 50 kg sout), Maxiwol Produksiekorrels of Voermol Maxiblok. Indien die veld of weiding skaars is, moet addisionele ruvoer (hooi) ook gedurende laatdragtigheid voorsien word. Monitor liggaamsmassaverandering van ooie gedurende laatdragtigheid. Massatoename van laatdragtige ooie is noodsaaklik om n gewenste

2 geboortemassa ( kg) te verseker. As die geboortemassa minder as 3.5 kg is, sal n 0.5 tot 1 kg toename in geboortemassa lamoorlewing met tot 50 % verhoog. Jongooie wat vir die eerste keer lam, moet minstens 10 % en volwasse ooie minstens 15 % in massa toeneem gedurende die laaste twee maande van dragtigheid. Lekinname moet aangepas word om die verlangde massatoename te kry. Ooie wat ses weke voor lam op n hoër voedingspeil was en in n uitstekende kondisie tydens lamtyd is, het n hoër melkproduksie en is meer geneig om op die geboorteplek te bly en met lammers te bind as skraal ooie. Om suksesvolle binding tussen die ooi en haar lam(mers) te verseker, moet alles moontlik gedoen word om te voorkom dat die ooi binne vier tot ses uur na die geboorte van haar lam(mers) van die geboorteplek gelok of verwyder word. Deur langer op die lamplek te bly, ontstaan daar makliker in n vroeë stadium reeds n sterk band tussen die ooi en haar lam(mers). Dit verminder die moontlikheid van latere skeiding. Laatdragtige ooie op n lae voedingspeil lei tot n lang geboorteproses; ooie neem langer om op te staan na geboorte; het swak moedereienskappe asook min of geen bies; skenk geboorte aan swak lammers wat vatbaar is vir kouevrektes en sukkel om spene die eerste keer te vind. Hierdie ooie is meer vatbaar vir domsiekte. In n trop waar gevalle van domsiekte voorkom, sal by die res van die ooie, wat geen sigbare simptome toon nie, meer tweelingvrektes voorkom en die oorblywende lammers sal swakker groei. Indien ooie langwol (meer as ses maande wolgroei) het, mikskeer ongeveer ses weke voor lam. Kort wol vergemaklik die lamproses en stel lammers in staat om makliker die spene te vind. Die nodige entings en dosering (verkieslik breëspektrummiddel) moet vier tot ses weke voor lam gedoen word. Eersgenoemde verseker dat ooie hoë vlakke teenliggaampies in die biesmelk afskei wat die lam dan die geleentheid bied om weerstand teen heersende siektes op te bou. Inspuitings van spoorelemente (bv.multimin) en Vitamine A en E moet vier tot ses weke voor lam gedoen word om eerstens tekorte aan te vul en tweedens te verseker dat die diere n sterk immuniteitsisteem (responsive immune system) het om stres- en siektetoestande beter te kan hanteer. Besoek dragtige ooie van ses weke voor lam minstens een keer per week en vanaf 14 dae voor lam meer dikwels om probleme betyds op te spoor asook om ooie aan mense gewoond te maak. Lamstelsels Verskeie lamstelsels (ekstensiewe lamstelsel, rondskuifstelsel, klein kampiestelsel en klein troppiestelsel) asook variasies daarvan word gebruik. Die doel van n lamstelsel is om lamvrektes te beperk terwyl dit n relatief lae arbeidinset moet hê asook kostedoeltreffend moet wees. Daar moet deurgaans baie rustig met die lammerooie gewerk word en ooie met pasgebore lammers moenie binne die eerste ses uur na geboorte vanaf die geboorteplek geskuif word nie omdat dit skeiding tussen die ooi en haar lam(mers) tot gevolg kan hê. Waar ooie en hulle lam(mers) onmiddellik na geboorte slegs 25 meter vanaf die geboorteplek gejaag is, was die lamvrektes 20 % teenoor slegs 3 % van ooie wat op die geboorteplek gelaat is. Hoe langer die ooi met haar lam(mers) op die geboorteplek bly, hoe beter is die binding en hoe laer is die lamvrektes omdat dit die ooi die kans bied om haar

3 lam(mers) skoon te lek en die lam kans kry om te suip. Ooie wat byvoeding in laatdragtigheid ontvang het, is meer geneig om langer op die geboorteplek te bly. Vermy toestande en faktore wat veroorsaak dat ooie gou na lam van hulle lamplekke padgee omdat dit lamvrektes in die hand werk. Dit gebeur met swak verspreiding van watersuipings in lamkampe wat ooie noodsaak om kort na lam die geboorteplek te verlaat op soek na drinkwater. Net so word ooie verplig om gou weg van hulle lamplekke te wei as hulle op yl, swak weidings lam. Ooie wat aanvulling op sulke weidings ontvang, kan baie maklik van hulle lamplekke gelok word deur die voertuig wat die aanvullings bring. Oorsese sowel as plaaslike waarnemings toon dat lekblokke (bv. Voermol Maxiblok) minder versteuring veroorsaak en dus die risiko van ooie wat lammers weggooi of van hulle lammers geskei word, aansienlik verminder. Die voorwaardes is dat nuwe blokke uitgesit word voordat die oues heeltemal opgevreet is, die proses van uitsit van blokke rustig en kalm geskied en dat die blokke verspreid in die lamkamp uitgesit word. Gedurende lamtyd moet hoogstens15 ooie per lekblok toegeken word. Lamkampe Verkieslik gespaarde kampe met voldoende weiding asook voldoende skuiling en skaduwee teen ongure weer. Skuiling moet altyd op die hoogste gedeeltes van die kamp aangebring word, want skape lam meestal op die hoogste en droogste plekke. Lae drakragte (maksimum 10 tot 18 ooie/hektaar) beperk inmenging met en lamdiefstal van lammers van ooie wat besig is om te lam of wat pas gelam het deur ooie wat op die punt is om te lam. Voorspeense lamvrektes is baie hoog by lammers wat op dié manier van hulle moeders geskei word. Lamkampe moet verkieslik kleiner as 200 hektaar wees met maksimum 200 tot 250 ooie per lamkamp. Plaaslike proewe toon dat vir elke 50 ooie waarmee die tropgrootte vermeerder word, die speenpersentasie met 7.5 % afneem weens n toename in die aantal lammers wat permanent van hulle moeders geskei word, namate die getal ooie wat daagliks lam per eenheidsoppervlakte toeneem. Lamkampe moet voldoende skuiling teen koue, wind en reën bied. In hierdie verband kan die aanplant van bome en struike as windbreke n belangrike rol speel. Alexander en medewerkers (1980) in Australië vind dat graswindbreke lamoorlewing van enkelinge en tweelinge met onderskeidelik tot 10 en 32 % verhoog het. Indien die wind meer as 10 km/uur gedurende koue, nat toestande waai, kan een uit elke vyf lammers binne drie dae na geboorte vrek as gevolg van blootstelling. Wanneer lamtyd gedurende warm tye geskied, moet skaduwee (± 2 vierkante meter/ooi) voorsien word, want meer lammers vrek wat by 36 ºC gebore is as by 28 ºC. Speen-persentasie is met tot 12 % verhoog waar ooie gedurende die warm maande in boomryke kampe gelam het in vergelyking met dié wat in kampe sonder skaduwee gelam het. Bome is die doeltreffendste voorsiener van skaduwee omdat dit sonstrale blokkeer en ook omdat dit n verkoelingseffek het as gevolg van die waterdamp wat deur transpirasie uit die blare ontsnap. Verkieslik kampe met n gelyk oppervlakte. Speenpersentasie is met tot 11 % verhoog waar ooie in gelyk kampe gelam het teenoor dié wat in ongelyk (heuwelagtige) kampe gelam het.

4 Lamvrektes Dit word hoogs aanbeveel dat swaardragtige ooie die laaste 14 dae voor lam so rustig moontlik gehou en aan geen aktiwiteite (bv. doseer, ent, skeer, dip, ensovoorts) onderwerp word nie. Australiese navorsing toon dat oormatige hantering in lamtyd die voorkoms van geboorteprobleme kan verhoog. Inmenging van mense en/of ander ooie voordat die lam suip, kan veroorsaak dat die ooi binne drie uur belangstelling in die lam verloor. Daarbenewens neem die lam se speensoekaktiwiteit af indien die lam nie binne die eerste drie uur na geboorte drink nie. Speensoekaktiwiteit word deur geboortebeserings en lang en moeilike geboortes (bv. lammers met geel geboortekleed) verlaag asook koue weer wat lammers hulle suiprefleks laat verloor. Hierdie faktore kan aansienlike lamvrektes tot gevolg hê. Ongeveer 56 % tot 80 % van lamvrektes is as gevolg van stresvolle geboortes. Tekens van stresvolle geboortes is lammers wat vassit met geboorte, met n geel geboortekleed gebore word en soms bloeding op die brein en rugmurg het. Voorsiening van n hoë deurvloei-proteïenlek vergemaklik en versnel die geboorteproses wat tot gevolg het dat beide die ooi en lam gouer na geboorte opstaan. Waar ooie en lammers nie gou na geboorte opstaan nie, het die lam n kleiner kans om gou na geboorte te drink. Oorlewing is hoër waar lammers binne n uur na geboorte drink. Meer as 80 % van lammers wat binne 24 uur na geboorte vrek, is lewendig gebore terwyl ongeveer 50 % van lamvrektes as gevolg van verhongering, verwaarlosing (ooie wat lammers weggooi) en blootstelling is. Meer as 80 % van lamvrektes is voedingsverwant (bv. lae geboortemassa; abnormale dik en taai bies; te min bies en melk; swak moedereienskappe en geboorteprobleme) en kan dus beperk word deur n Maxiwollek te verskaf wat voldoende deurvloeiproteïen, energie, spoorelemente en vitamines bevat en dit in die regte verhouding voorsien. Algemene bestuurswenke tydens lamtyd Laat jongooie apart van volwasse ooie lam terwyl ooie met tweelinge weer apart van dié met enkelinge moet lam. Hou goeie toesig en gaan ooitroppe ten minste twee keer per dag na. Ooie met lam-probleme moet so gou moontlik gehelp word. Hoe langer die geboorteproses duur, hoe swakker is die lam se kans op oorlewing. Lammers behoort gebore te word binne vier uur na die eerste tekens (vrugvliese en/of pote verskyn) of binne n halfuur na definitiewe tekens (ooi gaan lê en druk) dat die ooi gaan lam. Verleen hulp aan probleemgevalle. Waar ooie met geboorte gehelp is; ooie nie lammers wil neem of laat suip nie, moet beide die ooi en haar lam(mers) gemerk en met speen uitgeskot word. Dit is noodsaaklik vir die pasgebore lam om binne twee tot drie uur na geboorte te suip om liggaamsreserwes op te bou. Onder gunstige weerstoestande kan lammers 4 tot 5 dae oorleef sonder om te suip, maar in gure weer vrek hulle binne 24 uur omdat hulle liggaamsreserwes uitgeput raak.

5 Werk altyd rustig met ooie wat lam. Aangesien lammers gedurende die eerste paar dae van hulle lewe hoofsaaklik op beweging reageer, is dit belangrik om die trop so min moontlik te steur. Pasgebore lammers is geneig om mense, honde en voertuie te volg en raak sodoende van hulle moeders verwyder. Waar meerlinge betrokke is, vererger die situasie. Om volledige binding tussen die ooi en haar lam(mers) te laat geskied, neem ongeveer 48 tot 60 uur. Samevatting Deur die voorgestelde praktyke en riglyne sover moontlik toe te pas, kan produsente daadwerklik die voorkoms van lamvrektes in hulle kuddes beperk. Die hou van volledige en akkurate rekords van die simptome en oorsake van lamvrektes kan nuttige inligting verskaf om aanpassings in die lamstelsel, bestuur- en voedingspraktyke te maak om lamvrektes in die toekoms te beperk. Sodoende is n hoër winsgewendheid uit die skaapvertakking van n skaapboerdery moontlik. Geskryf deur: Dr. Jasper Coetzee, Tegniese Direkteur, Voermol Voere (jasperco@iafrica.com)