Vraag vanaf:kassel van den Berg -

Transcriptie

1 Aborsies by skape Vraag vanaf:kassel van den Berg @mtnloaded.co.za Opskrif is:aborsies, Peestersiekte en Ramsiekte Vraag is:ek wil graag weet wat die oorsake van aborsies in skape kan wees. Ek kan nie met sekerheid sê dat die ooie definitief geaborteer het nie, maar ek het minder as 50% lampersentasie. Ons het die ooie geskandeer as dragtig. Na 5 maande is daar meer as die helfte wat nie in lam is nie. My kudde was besmet met peestersiekte en die ramme was besmet met Brucella ovis. Antwoord: Peestersiekte (Aansteeklike Balanopostitis) Peestersiekte is n aansteeklike toestand by skape wat ontsteking van die glans van die penis (balanitis) of ontsteking van die skede (postitis of voorvelontsteking) of ontsteking van beide (balanopostitis of skedevrot) tot gevolg het. By ooie word n ontsteking van die vulva (aansteeklike vulvitis) veroorsaak. Oorsaak en voorkoms Navorsers in Suid-Afrika het n mikoplasma, Mycoplasma mycoides mycoides, uit die letsels van aangetaste skape geïsoleer. Geen virusse kon uit die letsels geïsoleer word nie. Die toestand kom grotendeels by inheemse skaaprasse, Dorpers en Karakoele voor. Peestersiekte kom in 2% van getoetste kuddes (trope) voor. Oordraging Peestersiekte steek deur natuurlike dekking van ram tot ooi en omgekeerd aan. Met toetsing van ramme kan besmette hande van die veearts of werkers die besmetting oordra. Siektetekens By die ooie word n rou seertjie op die vulva gesien. Soms het die seer n rofie. By ramme is n rooi kol voor die skede op die bors sigbaar. Dié kol word veroorsaak deur bloeding uit die voorpunt van die penis. Die letsel op die penis is gewoonlik n diep seer wat bloei wanneer die penis hanteer word. Die seer kan groter word en byna die hele kop van die penis aantas. Met sekondêre bakteriese besmetting word daar etter gevorm. Die ontsteking kan die skede erg aantas sodat dit onmoontlik is om die penis uit die skede te trek. Soms is die penis vol dooie weefsel en so geswel dat dit nie in die skede kan teruggaan nie. Aangetaste ooie sal nog lam as hulle deur n vrugbare ram gedek word. Erg-aangetaste ramme se penisse is seer en hulle kan nie dek nie. Soms groei die penis binne die skede vas. Die lampersentasies daal dramaties in sulke kuddes. n Ram wat van die siekte herstel, kan weer die besmetting kry. Voorkoming en beheer Raadpleeg jou veearts oor sistemiese en lokale antibiotiese en ander behandelings vir aangetaste diere. Verseker dat gesonde diere aangekoop word. Daar is geen doeltreffende entstof beskikbaar nie.

2 Uit bogenoemde inligting kan gesien word dat ooie wat as dragtig geskandeer is, nie deur peestersiekte geaffekteer word nie. Brucella ovis (Ramsiekte) Hierdie siekte word volledig in antwoord bespreek. B.ovis veroorsaak selde aborsies in ooie. Brucella mellitensis Hierdie kiem is die grootste oorsaak van skaap en bok brusellose. Aborsies, val in melkproduksie, agtergeblewe vrugvliese,ontsteking van teelballe en bybalontsteking kom voor. Veroorsaak Maltakoors in mense. Kom veral voor rondom Middellandse see. Aborsies en resorbsie van eiselle Hoofoorsake van aborsies is: Ensoötiese aborsie Slenkdalkoors Wesselsbronsiekte Ander oorsake van aborsies wat veroorsaak word deur die volgende organismes: Toxoplasma gondii Listeria monocytogenes Corynebacterium spp. Campylobacter jejuni Yersinia pseudotuberculosis Brucella ovis Klebsiella pneumoniae Salmonella typhimurium Pasteurella spp. Mannheimia spp. Actinobacillus spp. Eschericia coli Leptospira spp. Aspergillus fumigatus Eenjarige-raaigrasvergiftiging Die gifstof in raaigras word geproduseer wanneer galletjies in die saadhalms van die raaigras deur die bakterie Clavibacter sp. oorgroei word. Uit bogenoemde kan dus gesien word dat daar baie oorsake van aborsies is. Dit is belangrik dat n korrekte diagnose gemaak MOET word! Kontak jou veearts sodat monsters geneem kan word en na n laboratorium weggestuur kan word.

3 Voeding: Ek het dr Jasper Coetzee, van Voermol gevra om vir ons boere iets te skryf oor die resorbsie van eiselle: ONSIGBARE WINSVRETER Embrio-resorbsie in vroeë dragtigheid en die afsterwing van fetusse in middragtigheid veroorsaak dat skaapprodusente jaarliks duisende rande verloor, maar hulle is meestal onbewus daarvan. Daarbenewens kan onvoldoende plasenta-ontwikkeling tot hoë lamvrektes aanleiding gee terwyl ongure weer en ongediertes dikwels daarvoor geblameer word. Die lae speenpersentasie van ooie in Suid-Afrika is kommerwekkend, want dit het n direkte invloed op winsgewendheid omdat dit die beskikbaarheid van surplusdiere vir verkoop beperk. Dit plaas ook 'n geweldige demper op die genetiese verbetering van 'n ooikudde omdat dit streng seleksie bykans onmoontlik maak weens die beperkte aantal vervangingsooie wat beskikbaar is. n Lae speenpersentasie is hoofsaaklik die gevolg van swak besetting (hoë persentasie droë ooie), lae persentasie meerlinge en n hoë persentasie lamvrektes. Een van die grootste redes, wat egter nie algemeen bekend is nie, vir n swak besetting en n lae persentasie meerlinge, is die resorbsie van een of al die embrio s gedurende vroeë dragtigheid (voor dag 30 tot 40 na bevrugting) en afsterwing van fetusse hoofsaaklik tot dag 60 van dragtigheid. Die omvang van hierdie verliese, veral embrionale afsterwing, is baie moeilik om te bepaal en gaan dikwels ongesiens verby, maar kan n geweldige invloed op die reproduksie van n kudde en gevolglik die winsgewendheid hê. Normaalweg is die verlies aan bevrugte ovums (embrio s) 15 tot 30 % gedurende die eerste maand van dragtigheid, maar dit kan so hoog as 30 tot 40 % wees. Fetale verliese varieer van 0 tot 15 %, maar kan heelwat hoër as 20 % gedurende swak voedingstoestande wees. Om n hoë reproduksietempo te verseker, behoort fetale afsterwing laer as 2 % te wees. Embrio- en fetale verliese varieer egter aansienlik van kudde tot kudde, tussen kuddes en van jaar tot jaar. Belang van optimale plasenta-ontwikkeling vir n hoë reproduksie- en lamgroeitempo Geboortemassa is een van die mees belangrike faktore wat lamoorlewing beïnvloed en hou verband met die onvermoë van te klein lammers (minder as 2.5 tot 3.0 kg met geboorte) om genoeg melk te drink. Maksimum oorlewing van lammers is gevind wanneer die geboortemassa tussen 3.5 en 5.5 kg was, terwyl lamvrektes met tot 15 %

4 toegeneem het wanneer die geboortemassa laer as 3.5 kg of hoër as 5.5 kg was. Die finale grootte van die plasenta (nageboorte) bepaal hoofsaaklik die geboortemassa van die lammers. Onvoldoende plasenta-ontwikkeling gedurende middragtigheid (tweede en derde maand van dragtigheid) gee aanleiding tot 'n toename in fetale vrektes, lae geboortemassa en swak lewensvatbaarheid met geboorte, afname in die energiereserwes van die lam en swak moedereienskappe van die ooi en 'n gevolglike toename in lammortaliteit. n Hoë voedingspeil gedurende laatdragtigheid kan nooit ten volle kompenseer vir swak plasenta-ontwikkeling in middragtigheid nie. Die belangrikste faktore wat die grootte van die plasenta beïnvloed, is voeding, temperatuur, aantal fetusse in die baarmoeder, ouderdom, kondisie en liggaamsmassa van die ooi. Invloed van voeding op plasenta-ontwikkeling Wanneer heelwat enkelinge klein met geboorte is, ooie onwillig (teensinnig) om lammers te laat suip en ooie stadig (traag) is om te sak (melk vry te stel), is ondervoeding van dragtige ooie die heelwaarskynlikste oorsaak. Om sterk en lewenskragtige lammers met n gewenste geboortemassa ( kg) asook voldoende melk te produseer, moet die voedingspeil die eerste drie maande van dragtigheid sodanig wees dat ooie minstens hulle massas handhaaf om maksimum groei van die plasenta te verseker. Die kritieke stadium in die groei van die plasenta is tussen Dag 30 en 90 van dragtigheid wanneer dit vanaf 10 tot 100 % van sy finale massa groei. Goeie voeding gedurende laatdragtigheid is egter n vermorsing indien voldoende plasenta-ontwikkeling nie gedurende middragtigheid plaasgevind het nie. Ondervoeding voor Dag 100 van dragtigheid kan ook melkproduksie beïnvloed weens die betrokkenheid van die plasenta by melkklierontwikkeling. Die grootte van die plasenta bepaal grootliks die grootte van die uier en gevolglik ook melkproduksie. n Afname van tot 25 % in melkproduksie is by ooie waargeneem wat voor Dag 100 van dragtigheid ondervoed is ten spyte daarvan dat hulle ad lib.-voeding gedurende die laaste ses weke van dragtigheid ontvang het. Die plasenta produseer hormone wat noodsaaklik is vir die ontwikkeling van die uier en gevolglik die hoeveelheid melk beskikbaar met lam. Die hoeveelheid hormone wat afgeskei word, hang van die grootte van die plasenta af. Plasentale hormone speel ook n baie belangrike rol in moederlike gedrag (moedereienskappe) omdat dit verantwoordelik is vir die vorming van die band tussen die ooi en die lam onmiddellik na lam. Onvoldoende plasenta-ontwikkeling kan dus aanleiding gee tot meer ooie wat hulle lammers weggooi wat op sy beurt weer n groot invloed op lamvrektes en gevolglik speenpersentasie het. Invloed van temperatuur op plasenta-ontwikkeling Hoë omgewingstemperatuur is een van die belangrikste faktore wat die grootte van die plasenta bepaal. Dit blyk dat hoë temperatuur die vloei van die bloed en dus voedingstowwe na die baarmoeder (uterus) van die ooi beperk. Hittestres kan plasentaen fetusmassa met geboorte met tot 50 % verminder. Waar ooie gedurende middragtigheid by onderskeidelik 27 en 42 o C gehou is, het die lammers met geboorte onderskeidelik 2.9 en 3.9 kg geweeg. Indien hoë omgewingstemperatuur (> 28 o C)

5 voorkom, kan geboortemassa en lamoorlewing dus verbeter word deur die voorsiening van skaduwee in kampe gedurende die eerste drie maande van dragtigheid asook lamtyd. Invloed van aantal fetusse op plasenta-ontwikkeling Meerlingfetusse het dikwels klein plasentas as gevolg van oorbevolking in die baarmoeder wat tot kleiner lammers met geboorte aanleiding gee. Somtyds produseer ooie, wat in 'n goeie kondisie is, en voldoende voeding gedurende laatdragtigheid ontvang het, klein en ondergewig lammers. Fetale afsterwing kan die oorsaak wees van ondermaat (klein) lammers met geboorte. Die rede is omdat die oppervlakte van die uterus en die kotiledons (baarmoederkoeke) wat deur die dooie fetus in beslag geneem word nie beskikbaar is vir die oorblywende lewende fetusse nie. n Enkeling wat met geboorte so groot soos n tweeling of n tweeling wat so groot soos n drieling is, was moontlik oorspronklik n tweeling of n drieling onderskeidelik waarvan n maat op n vroeë stadium afgesterf het. Spesiale aandag moet aan ooie gegee word wat meerlinge verwag, want as hulle massa tydens die eerste drie maande van dragtigheid konstant gebly het, moes hulle reeds van hulle liggaamsweefsel begin onttrek het, want die bevrugtingsprodukte weeg na drie maande ongeveer 5 kg. Om hierdie rede word die skandering van dragtige ooie gedurende middragtigheid (42 tot 60 dae nadat die ramme uitgehaal is) vir die bepaling van die aantal fetusse en die verdeling van ooie in groepe volgens aantal fetuses, sterk aanbeveel. Deur die voedingspeil vir die onderskeie groepe aan te pas (beter weiding, laer drakrag of voorsiening van lek) kan differensiële voeding (voeding volgens behoefte) toegepas word om sodoende lamvrektes te beperk. Invloed van die ouderdom, kondisie en liggaamsmassa op plasenta-ontwikkeling Die ouderdom van die ooi beïnvloed ook die die grootte van die plasenta. Jongooie het n kleiner plasenta hoofsaaklik omdat hulle n kleiner uterus as volwasse ooie het. Kondisie, veral met paring, blyk saam met ouderdom ook 'n belangrike rol in die ontwikkeling van die plasenta te speel. Meer aandag behoort dus gedurende middragtigheid aan skraal, maar veral jong vervangingsooitjies gegee te word veral ook omdat hulle self nog in 'n laat stadium van groei verkeer. Hulle behoort dus in 'n aparte kamp met beter weiding gehou te word of addisionele lekaanvulling moet verskaf word. Navorsing bevestig die belangrikheid van voldoende voeding gedurende die eerste drie maande van dragtigheid om lamvrektes te verlaag. Dit blyk dat vir elke 1 kg toename in die gemiddelde massa van die ooi op Dag 100 van dragtigheid, lamvrektes van enkelinggebore lammers afneem met 0.7 lammers en dié van tweelinggebore lammers met 2.2 lammers per 100 lammers gebore terwyl wolproduksie met 0.04 kg per ooi styg (Bell et al., 1988). Voorkoming van fetale afsterwing belangrik vir n hoë reproduksietempo Gevalle van fetale afsterwing wat plaaslik gerapporteer is, is waar skandering 150 Merino-ooie as dragtig bevestig het, maar net ses van hierdie ooie gelam het nadat hulle

6 vir drie warm somersdae gedurende middragtigheid sonder water was. Een van die grootste oorsake van fetale afsterwing is oormatige massaverlies van ooie gedurende middragtigheid, veral waar ooie skraal is. Fetale afsterwing van so hoog as 18.8 % (300 van die fetusse) het voorgekom in n kudde S.A. Vleismerino-ooie waar oormatige massaverlies gedurende middragtigheid plaasgevind het. Plaaslik rapporteer skandeerders fetale verliese wat varieer van 1 tot 23 %. Fetale verliese word bereken as die verskil tussen die getal lammers geskandeer in die ooikudde (potensiële getal lammers) en die werklike getal lammers gebore (lewend en dood). Dit wil voorkom asof ooie wat die hoogste risiko loop om een of meer fetusse onder ongunstige voedingstoestande te verloor, jongooie en ooie met meerlinge is. Indien hierdie diere boonop skraal is, verhoog dit die risiko verder. In ooikuddes waar n hoë bestuursvlak toegepas word en die voorkoms van strestoestande voorkom of beperk word asook voldoende skaduwee en voeding beskikbaar is sodat ooie hulle goeie kondisie met paring (3.5 KP) deur middragtigheid handhaaf, is fetale verliese normaalweg nie n faktor nie. Die vertrekpunt om fetale verliese te beperk, is om te sorg dat die ooi reeds met paring in n uitstekende kondisie (3.5 KP) is. Navorsing toon aansienlike voordele deur die handhawing van die ooi se kondisie, mits sy in n uitstekende kondisie (3.5 KP) met paring was, met n matige massatoename regdeur dragtigheid. Nie alleen sal dit n hoër lam- en speenpersentasie tot gevolg hê nie, maar die kwaliteit en hoeveelheid vesel geproduseer sal ook verhoog. Studies wat in Wes-Australië gedoen is, het getoon dat waar ooie n goeie kondisie (3 3.5 KP) regdeur dragtigheid gehandhaaf het in vergelyking met skraal ooie wat n laer kondisiepunt (2 2.5 KP) oor hierdie periode gehandhaaf het, het eersgenoemde ooie 10 tot 20 % meer lammers gespeen, hulle lammers is twee weke vroeër bemark en dié ooie het 0.5 kg meer skoonwol met n hoër treksterkte geproduseer. Enige vorm van stres (klimaat, voeding, hantering, ensovoorts) moet veral die eerste 60 dae van dragtigheid voorkom of beperk word, want dit kan tot embrio-resorbsie en fetale verliese by hoë risikodiere (bv. dié met meerlingfetusse, jong- en skraal ooie) lei. Strestoestande wat gedurende hierdie tyd kan voorkom, is skielike verandering in die weiding, voedingspeil of omgewing, oormatige hantering tydens skandering, skeer, mikskeer, dip, dosering, enting, kloue knip, ensovoorts asook ongure weerstoestande en vervoer of aanjaag van ooie oor n lang afstand. Al hierdie aktiwiteite moet gestaak word tot minstens een maand nadat die ramme uitgehaal is. Ooie behoort ook nie kondisie of massa tydens paring en die eerste maand daarna te verloor nie, aangesien dit ook tot embrio- en fetale verliese aanleiding kan gee. Voedingsaanvulling gedurende middragtigheid Die tipe aanvulling wat gedurende die tweede en derde maand van dragtigheid gebruik word, hang af van die kwaliteit (veral die proteïen en verteerbaarheid) en die hoeveelheid weiding (droog of groen) beskikbaar, asook die kondisie- en/of liggaamsmassaverandering wat verlang word. Volwasse ooie moet minstens massa

7 handhaaf terwyl jongooie minstens 5 % in massa moet toeneem omdat hulle nog self groei. Vir onderhoud kan Voermol Winslek Onderhoudslekmengsel (250 kg Winslekkonsentraat kg sout); Rumevite Ekonolek; Voermol Beesskaaplek of Voermol Proteïenblok teen ± 100 g/ooi/dag gevoer word. Waar massatoename verlang word kan Voermol Winslek Produksielekmengsel (500 kg Winslek-konsentraat kg gemaalde mielies kg sout); Voermol Produksielek; Voermol Super 18; Voermol Supermol of Voermol Energieblok teen ± 250 g/ooi/dag gevoer word. Samevatting Dit is duidelik dat embrio- en fetale verliese die winsgewendheid van skaapboerdery ernstig kan benadeel. Die feit dat hierdie verliese dikwels ongesiens verbygaan, beklemtoon die noodsaaklikheid dat dit voortdurend gemonitor moet word. Aangesien fetale verliese slegs bepaal kan word indien ooie geskandeer word, is die skandering van ooie n moet indien die winsgewendheid van skaapboerdery verhoog wil word. In gevalle waar fetale verliese meer as 2 % is, moet aanpassings in bestuurs- en/of voedingspraktyke gemaak word. Geskryf deur : Dr. Jasper Coetzee, Voermol Voere (Telno.: ; ; jasperco@iafrica.com) Vir verdere inligting lees die volgende antwoorde deur: Bestuursriglyne vir skape en bokke Aborsies by bokke Entstowwe teen aborsies, blou-uier by bokke Nuttige boek oor immunisering Vrae oor Slenkdalkoors Ensoötiese aborsie: Aborsies by skape en bokke Wesselsbronsiekte in die Karoo? Vrae oor ensoötiese aborsie Bronne: Du Preez, J.H. en Malan, F.S Entstowwe en immunisering van Plaasdiere. Agri Connect. ISBN De Wet, J en Bath, G Kleinveesiektes. Tafelberg-Uitgewers. ISBN Geskryf deur: Dr Faffa Malan, n afdeling van Schering Plough