VROEGSPEEN VAN LAMMERS KAN VLEISPRODUKSIE PER HEKTAAR VERHOOG

Transcriptie

1 VROEGSPEEN VAN LAMMERS KAN VLEISPRODUKSIE PER HEKTAAR VERHOOG Dr. Jasper Coetzee Pr.Sci.Nat. (Anim.Sci.) Ph.D. (Agric.) Stellenbosch Professionele Veekundige (400328/83); Skaapvoeding- en Bestuurspesialis Konsultant Vroegspeen van lammers, in sekere omstandighede, met die voorsiening van kruipvoer vanaf twee weke ouderdom, bied verskillende opsies aan kommersiële skaapprodusente. Vroeggespeende lammers beskik oor n uitsonderlike vermoë om hoë gehalte aanvullings en hoë gehalte aktief-groeiende en blaarryke aangeplante weiding hoogs doeltreffend na vleis om te sit waardeur vleisproduksiedoeltreffendheid verhoog word. Vroegspeen kan normaalweg gedefinieer word as die speen van lammers vroeër as 100 dae ouderdom. In vroegspeenstelsels word lammers normaalweg op 70 tot 80 dae ouderdom gespeen, hoewel lammers met n doeltreffende bestuurs- en voedingsprogram so vroeg as 56 dae ouderdom gespeen kan word omdat die rumen (grootpens) dan al fisiologies voldoende ontwikkel het om weiding en byvoeding doeltreffend te verteer en te benut. Normaalweg word lammers in die praktyk eers op n ouderdom van 100 tot 120 dae gespeen hoewel dit in ekstensiewe gebiede meestal eers vanaf 150 dae ouderdom geskied. Vroegspeen bied kommersiële skaapprodusente die geleentheid om tye van voerskaarste (bv. seisoens- en rampdroogtes) makliker te oorbrug, maar dit kan ook in sekere omstandighede wanneer daar volop goeie gehalte weiding is, oorweeg word. Die sukses van vroegspeen vereis egter baie goeie bestuur en voeding (O Connell, 2004). Wanneer word vroegspeen oorweeg? Vroegspeen word normaalweg vir een of meer van die onderstaande redes oorweeg. Een van die belangrikste redes hoekom vroegspeen oorweeg word, is omdat die voedingsbenodigdhede van n ooi met n sogende lam(mers) hoër is as wanneer die ooi en haar lam(mers) apart gevoer word. Dit beteken dus as die lammers langer suip as wat werklik nodig is, dit in sekere omstandighede duur is en nie ekonomies geregverdig kan word nie. Dit is dus verstandig om lammers so vroeg moontlik te speen, veral tydens weidingskaarstes (bv. seisoens- en rampdroogtes) wanneer die koste van byvoeding van die ooi baie hoog is. Tydens weidingskaarstes kompeteer die sogende lam met die ooi vir die beskikbare weiding en die lam is altyd die slegste daaraan toe. Wanneer lakterende ooie skraal is en daar n goeie kans bestaan dat hulle nie betyds in n goeie kondisie met paring sal wees om n hoë lampersentasie te verseker nie (Orskov, 1998), kan die lammers vroeg gespeen word om die ooie die geleentheid te bied om hulle kondisie betyds voor paring te herwin. Die praktyk van vroegspeen en kruipvoeding behoort op duur, aangeplante weidings gevolg te word om te verseker dat lammers so gou moontlik bemark word. Dit verseker

2 dat beduidend minder weiding nodig is om n lam tot bemarking groot te maak. Meer lammers kan dus op dieselfde weiding grootgemaak word omdat hulle vinniger afrond en minder weiding vreet weens kruipvoeding terwyl meer weiding ook vir die res van die teelooie beskikbaar is. Beide sal help om te vergoed vir die hoë koste van aangeplante weiding. Wanneer die produsent sy eie lammers in n voerkraal afrond, bied vroegspeen die geleentheid om sy lammers op n jonger ouderdom in n voerkraal af te rond. Hoe jonger die lam, hoe beter is die voeromsetting van die lam. Lammers jonger as 80 dae se voeromsetting kan so goed soos 3.5:1 of selfs beter wees terwyl lammers ouer as 150 dae so swak soos 5.5 6:1 of swakker kan wees. In n versnelde lamstelsel (bv. waar ooie elke agt maande lam) moet die lammers vroeggespeen word om die stelsel suksesvol te bedryf (Martin, 1999) en om laktasieanestrus te voorkom (Orskov, 1998). Vroegspeen kan ook in kruisteeltstelsels met groot welslae toegepas word. In die Verenigde Koninkryk word in sekere gebiede waar onvoldoende weiding vir lakterende ooie met tweelinge beskikbaar is, slegs die tweede lam (bv. hamel-, ram- of swakste lam) van n tweeling vroeggespeen om hoër produktiwiteit te kry (Orskov, 1998). Wanneer graanpryse laag is, kan vroegspeen en kruipvoeding, afronding in n voerkraal of op die weiding met n geskikte aanvulling of n kombinasie van die stelsels gebruik word om meer waarde tot die grane toe te voeg. Vroegspeen bied ook addisionele voordele soos: dat dit n voorvereiste is om versnelde lamstelsels (bv. ooie lam elke agt maande) suksesvol te bedryf; die geleentheid om drakrag te verhoog en gevolglik meer vleis per hektaar te produseer. Minstens 10 % meer ooie kan aangehou word, waar ram-, hamel- en uitskotooilammers na vroegspeen in n voerkraal afgerond en bemark word; n beter kans dat ooie kondisie na laktasie herwin, wat lampersentasie behoort te bevoordeel; dat ooie nadat hulle lammers vroeggespeen is op swakker weidings met goedkoper lekke aangehou kan word; dat weidings die geleentheid gebied word om te hergroei en te herstel; dat ooie tydens droogtes vir oorlewing gevoer kan word, na gebiede wat weiding het, verskuif word, verkoop of afgerond en bemark word; dat vroeggespeende lammers wat in voerkrale afgerond word, minder doserings benodig omdat hulle vroeër van die weidings verwyder word; dat woldraende ooie meer wol behoort te produseer en uitskotooie vroeër bemark kan word omdat hulle in n beter kondisie behoort te wees. Vroegspeen bied verskillende opsies Lammers (bv. ram-, hamel- en uitskot-ooilammers) wat vroeggespeen en vir die slagmark bestem is, kan óf op goeie gehalte aangeplante weiding óf in n voerkraal óf n kombinasie van die twee afgerond word. Ooilammers wat vir teeldoeleindes gehou word, moet op die beste beskikbare weidings met n geskikte aanvulling uitgegroei word. Dr. Tersius Brand van Elsenburg het in n ondersoek na produksiestelsels om die winsgewendheid van skaapboerdery te verbeter, gevind die voorsiening van byvoeding óf as 2

3 kruipvoeding óf aan vroeggespeende lammers op goeie gehalte aangeplante weiding óf die afronding van vroeggespeende lammers in n voerkraal, n aansienlike verbetering in groeitempo teweegbring (sien Tabel 1) en dat slagmassa 50 tot 58 dae gouer bereik is. Die goeie voeromsetting (kg kruipvoer ingeneem per addisionele groei) van 3.1:1 met kruipvoer dui daarop dat die kruipvoer addisionele en noodsaaklike voedingstowwe, wat beperkend in die ooi se melk en die weiding was, voorsien het, wat andersins nie beskikbaar sou gewees het nie en vir die ekstra groeirespons verantwoordelik is. Hoe swakker die weiding en hoe laer die melkproduksie van die ooie is, hoe meer doeltreffend word die kruipvoer na addisionele groei omgesit (Hamilton & Dickie, 1988). Tabel 1 Groeiprestasie van lammers in verskillende produksiestelsels (Brand et al., 1999) Maatstawwe Geen byvoeding by ooie Produksiestelsel Kruipvoeding by ooie Aanvulling op weiding* Afronding in voerkraal* Slagmassa (kg) Groeitempo (g/dag) Dae tot slag (dae) Voerinname (g/lam/dag) Totale voerinname (kg/lam) Voeromsetting (kg voer ingeneem/kg massatoename) 3.1:1** 5.1:1** 4.2:1*** *Vroeggespeen op 56 dae ouderdom; **Voeromsetting van ekstra groei weens kruipvoer of aanvulling op weiding; ***Voeromsetting op voerkraalrantsoen 3 Voedingsbestuurriglyne vir vroegspeen van lammers Die bestuur van vroeggespeende lammers moet baie doeltreffend en op n hoë vlak wees om te verseker dat hulle nie n swak wegspring het wat hulle groei benadeel nie. In die geval van ooilammers kan swak uitgroei hulle leeftydproduksiepotensiaal benadeel asook hulle leeftydreproduksiepotensiaal permanent en onomkeerbaar verlaag. Indien Merinolammers nog gemule word, moet daar nie binne vier weke na hierdie operasie gespeen word nie sodat daar voldoende tyd vir die wonde is om te genees en om die stres te verminder (O Connell, 2004). Die vroegspeenstelsel kan net suksesvol uitgevoer word indien die lammers kruipvoer ontvang (Orskov, 1998). Kruipvoeding sal verseker dat lammers n swaarder massa met vroegspeenouderdom sal hê wat beter groei op die weidings en in die voerkraal sal verseker. Vroeggespeende lammers benodig n rantsoen met n baie hoë proteïen-, deurvloeiproteïenen n energie-inhoud om n hoë groeitempo te handhaaf (O Connell, 2004). Weens die uitermate hoë spiergroei gedurende die vroeë leeftyd van die jong lam is dit absoluut noodsaaklik dat die kruipvoer n baie hoë deurvloeiproteïeninhoud het met n baie hoë energie-inhoud, maar die proteïeninhoud moet altyd in verhouding met die energieinhoud wees. Kruipvoer met n hoë deurvloeiproteïeninhoud bevorder spiergroei, mits die korrekte mengsel van deurvloeiproteïenbronne gebruik word om die regte aminosuurprofiel

4 van essensiële aminosure te voorsien. Dit is belangrik dat n kruipvoer al die noodsaaklike voedingstowwe, minerale en vitamines in die regte verhouding bevat. Die kruipvoer moet ook n koksidiostat (bv. ionofoor) bevat om die voorkoms van koksidiose te help voorkom. Hierbenewens is dit uiters belangrik dat die kruipvoer nie stowwerig is nie en hoogs smaaklik moet wees en vir hierdie rede word smaaklike grondstowwe soos melassemeel en mieliemeel gebruik. Normaalweg word geen ruvoer in n kruiprantsoen ingesluit nie omdat die lam die nodige ruvesel vanaf die weiding kry. Indien verkies word om ruvoer in te sluit, kan n klein persentasie hoogs smaaklike en verteerbare ruvoer soos blaarryke lusern, wat fyngemaal (10 mm) is, gebruik word. Kruipvoermengsels wat aan hierdie vereistes voldoen, is op aanvraag beskikbaar. In die geval van die voerkraalrantsoene moet die lengte van die lusernpartikels 20 tot 25 mm wees. Dit is hoogs aan te beveel om al die lammers wat vir die slagmark bestem is op ongeveer 42 dae, terwyl hulle nog soog, met n geskikte oorinplantaat te inplanteer omdat dit groei en voeromsetting met tot 11 % en meer kan verbeter. Lammers wat 40 dae na inplantering nog nie markklaar is nie, kan n tweede keer geïnplanteer word op voorwaarde dat hulle nie binne 40 dae na die tweede inplantering geslag word nie. Kruipvoer word reeds vanaf ongeveer twee weke ouderdom aan die lammers voorsien om droë voerinname aan te moedig sodat hulle rumen (grootpens) vinnig kan ontwikkel om hulle suksesvol op n vroeë ouderdom te speen en om groeitempo te versnel (Orskov, 1998). Kruipvoer moet in n geskikte bak, wat so ontwerp is dat die voer nie nat reën of besoedel kan word nie en ook dat die lammers nie met hulle pote daarin kan klim nie, voorsien word. Hoewel vroegspeen vanaf ongeveer 70 dae ouderdom en selfs vroeër kan geskied, moet dit liefs nie geskied voordat die lammers minstens 20 kg weeg nie. In die praktyk word lammers meestal vroeggespeen op n minimum massa van 22 tot 25 kg en dan in groepe volgens geslag ingedeel. Die lammers se daaglikse kruipvoerinname moet minstens 200 tot 250 g/lam (d.i. ± 1 % van liggaamsmassa) wees voordat die lammers met welslae vroeggespeen kan word (Orskov, 1998). Wanneer lammers vroeggespeen word, kan een of meer van die volgende opsies gevolg word: (1) Afronding van vroeggespeende lammers op aangeplante weiding Met vroegspeen word al die lammers (bv. ram-, hamel- en uitskot-ooilammers), wat vir die slagmark bestem is, op die beste beskikbare aangeplante weiding geplaas. Kruipvoer- word dan ad. lib. aan hulle gevoer totdat hulle slagmassa bereik. Voldoende goeie gehalte, aktiefgroeiende, blaarryke aangeplante weiding moet ten alle tye vir vroeggespeende lammers beskikbaar wees. (2) Afronding van vroeggespeende lammers in die voerkraal Met vroegspeen kan al die lammers (bv. ram-, hamel- en uitskot-ooilammers), wat vir die slagmark bestem is, direk in n voerkraal afgerond word. Voerkraalrantsoene is op aanvraag beskikbaar. (3) Kombinasie afronding (backgrounding) Die vroeggespeende lammers word net soos in die geval van (1) op aangeplante weiding met Kruipvoer gegroei totdat hulle ongeveer 28 tot 32 kg weeg waarna hulle in n voerkraal tot bemarking afgerond word. 4

5 5 (4) Uitgroei van vroeggespeende ooilammers Ooilammers wat vir teeldoeleindes bestem is, kan op goeie gehalte groen aangeplante weidings met n kragvoermengsel (op aanvraag beskikbaar) wat teen ongeveer 500 tot 750 g/lam/dag voorsien word tot kg uitgegroei word. Na bereiking van hierdie massa kan hulle tot eerste paring op enige beskikbare weiding uitgegroei word. Om te verseker dat vervangingsooie hulle maksimum reproduksiepotensiaal bereik, moet hulle minstens n matige groeitempo vanaf hierdie massa (35 40 kg) handhaaf en in geen stadium voor eerste paring massa verloor nie. Ooilammers kan vanaf kg op goeie gehalte groen aangeplante weiding uitgegroei word met n geskikte aanvulling (resep op aanvraag beskikbaar) wat teen 300 tot 500 g/lam/dag verskaf word. Indien hulle op goeie gehalte groen natuurlike grasveld uitgegroei word, kan n aanvulling (resep op aanvraag beskikbaar) verskaf word. Indien slegs volop droë weiding beskikbaar is, kan ooilammers vanaf hierdie massa (35 40 kg) ook op kragvoer aanvulling (resep op aanvraag beskikbaar) uitgegroei word. Daar moet voldoende kripspasie sodat al die diere gelyktydig kan vreet. Watter aanvullingstrategie ookal vanaf kg liggaamsmassa gebruik word, die aanvullingspeil moet so aangepas word dat n voldoende groeitempo, wat sal verseker dat die jongooie met eerste paring minstens 80 % van die volwasse ooie se liggaamsmassa weeg om n hoë reproduksietempo te verseker, gehandhaaf word. Opdroging van ooi Om die opdroog van lakterende ooie te vergemaklik en te verhoed dat hulle uierprobleme soos mastitis ontwikkel moet die ooie se voeding in die twee weke voor vroegspeen geleidelik tot subonderhoudsvlak verlaag word. Wanneer lammers vroeggespeen word, moet die ooie se byvoeding (bv. lek of volledige voer) vanaf ongeveer 14 dae voor speen gestaak word en moet hulle slegs op weiding aangewese wees. Dit sal tot gevolg hê dat die ooie se melkproduksie begin daal en terselfdertyd sal dit die lammers dwing om meer kruipvoer te vreet. Na speen moet die ooie vir minstens vier tot sewe dae op n lae voedingspeil (bv. swakste weiding, verkieslik droë weiding of droë ruvoer soos strooi) gehou word sodat hulle kan opdroog. Indien n ooikudde n geskiedenis het van moeilike opdroging moet hulle waterinname ook beperk word. Ooie moet vanaf twee dae voor speen nie vrylik toegelaat word om water te drink nie, maar net beperkte toegang tot water hê deurdat al die ooie toegelaat word om net vir n kort rukkie water te drink. Op die dag van speen moet hulle geen water inneem nie. Die dag na speen kan hulle weer toegelaat word om vir die volgende drie dae net beperkte hoeveelheid water in te neem. Wanneer speen gedurende baie warm weer plaasvind, moet waterbeperking versigtig toegepas word om dehidrering te voorkom. Die beste metode is om die diere slegs vir n kort rukkie toe te laat om water te drink, maar om te verseker dat al die diere die geleentheid kry om water te drink (Martin, 1999). Samevatting Die vroegspeenstelsel vereis n baie hoë bestuurs- en voedingsvlak. Vroeggespeende ooilammers wat vir teeldoeleindes geoormerk is, kan op goeie gehalte groenweiding met n geskikte aanvulling uitgegroei word. Vroeggespeende lammers wat vir die slagmark bestem is, kan in n voerkraal of op hoë gehalte aangeplante weidings met n geskikte aanvulling of n kombinasie van die twee stelsels afgerond word. Vroegspeen met kruipvoeding kan met groot welslae in sekere gebiede en omstandighede geïmplementeer word om die drakrag te

6 verhoog wat op sy beurt vleisproduksie per hektaar verhoog en gevolglik winsgewendheid van skaapboerdery verbeter. Vroegspeen met kruipvoeding verbeter die doeltreffendheid van lamvleisproduksie en bied in sekere omstandighede aan kommersiële skaapprodusente n lewensvatbare alternatief. Hierdie omstandighede sluit in swak weidingstoestande, versnelde lamfrekwensie (bv. lam elke agt maande), lammers gouer en vir n spesifieke mark gereed te kry, ensovoorts. Indien vroegspeen die lampersentasie van ooie verhoog, moet dit as n bonus beskou word. 6