FOKUS OP DOELTREFFENDHEID VIR VOLGEHOUE WINSGEWENDE WOLSKAAPBOERDERY

Transcriptie

1 FOKUS OP DOELTREFFENDHEID VIR VOLGEHOUE WINSGEWENDE WOLSKAAPBOERDERY Dr. Jasper Coetzee, Voermol Voere ( ; Die gebruik van moderne tegnologie en die nuutste skaapbestuur- en voedingspraktyke bied skaapprodusente 'n groot geleentheid om hulle skaapkuddes se uitsetprestasie (kg vleis en wol geproduseer/ha) en doeltreffendheid te verbeter (Lynch & Hanrahan, 2011). Vir volgehoue winsgewende skaapboerdery sal beide die doeltreffendheid en produktiwiteit op alle vlakke van skaapboerdery in die toekoms drasties verbeter moet word veral as die vleis- en wolpryse weer gaan daal. Vizard en Ware (2002) het aangetoon dat waar 'n hoë vlak van doeltreffendheid en produktiwiteit gehandhaaf word, winsgewende skaapboerdery steeds moontlik is wanneer die kommoditeitpryse laag is. Om die doeltreffend en produktiwiteit van skaapboerdery te verbeter, moet daar eerstens parameters (maatstawwe) wees om hulle te meet en tweedens moet daar "benchmarknorme" wees waarteen hulle vergelyk kan word. Hierdie "benchmarknorme" kan verkry word van 'n groep homogene skaapprodusente (bv. 'n skaapstudiegroep) wat in dieselfde omgewing met dieselfde ras boer. Wanneer produsente egter hulle ooikuddes wil vergelyk met dié in ander omgewings moet hierdie maatstawwe uitgedruk word per grootvee-eenheid drakrag of per 100 mm reënval. Oorsese navorsers is dit eens dat skaapprodusente hulle kuddes se prestasies moet vergelyk met die produsente wat die hoogste wins genereer. Doeltreffendheidsmaatstawwe Volgens Vizard en Ware (2002) moet die produsent eerstens weet wat dit kos om 'n kilogram van 'n produk (bv. vleis of wol) te produseer, want dit is 'n uitstekende maatstaf van produksiedoeltreffendheid. Volgens dr. Bruce Farquharson (2011) kan 'n vrugbaarheids- en ooiproduktiwiteitsindeks as doeltreffendheidsmaatstawwe gebruik word. Vrugbaarheidsindeks = Skandeerpersentasie (d.i. is aantal lammers geskandeer per ooie gepaar) Gemiddelde paarmassa van ooie (kg) Vir hoogs doeltreffende ooie moet die vrugbaarheidsindeks volgens Farquharson (2011) minstens 2.8 wees terwyl McLaren (2002) dit as 2.5 tot 3.0 aantoon. Daar moet na 'n besettingpersentasie van 96 % gestrewe word (Farquharson, 2011). Hoewel doeltreffende ooikuddes meer as 130 % lammers moet speen (Farquharson, 1999), moet die doelwit wees dat 50 tot 75 % van die ooie tweelinge speen (Farquharson, 1999). Volgens Nieu-Seelandse konsultante is kilogram lam gespeen per kilogram ooi gepaar een van die beste indikators van doeltreffendheid van skaapboerdery en dit kan met behulp van die volgende ooiproduktiwiteitsindeks bereken word:

2 Ooiproduktiwiteitsindeks = Gemiddelde massa lam gespeen per ooie gepaar (kg) Gemiddelde paarmassa van ooie (kg) Vir hoogs produktiewe ooie moet die ooiproduktiwiteitsindeks 750 g per kg wees, dit beteken 'n ooi moet op 100 dae na lam 75 % van haar liggaamsmassa in lam speen in 'n stelsel waar ooie eenmaal per jaar lam (Farquharson, 1999). Dolf Bam (2011) van Amersfoort se ooie produseer 76 % van hulle eie massa in kilogram lam (lewende massa) op 100 dae elke agt maande dus 114 % per ooi per jaar in 'n agt maande versnelde lamstelsel. Volgens Lynch en Hanrahan (2011) het die top 25 % plase in hulle ondersoek 35 % meer kg lamkarkas/ha geproduseer as die gemiddelde van al die plase weens die gebruik van moderne tegnologie en die nuutste boerderypraktyke, sogenaamde "Better Farm Programme" sonder om die ooigetalle te verhoog (Lynch & Hanrahan, 2011). Kritiese drywers van kuddedoeltreffendheid Daar is vier faktore of te wel kritiese drywers wat direk of in kombinasie die doeltreffendheid van die produksie van speenlammers bepaal. Verandering in die vlak van prestasie van enige van hierdie faktore sal 'n betekenisvolle invloed op die produktiwiteit en winsgewendheid van skaapboerdery hê. Hierdie faktore is skandeerprestasie, ooiverliese (bv. vrektes), lamverliese en lamgroeitempo van geboorte tot speen. Volgens Nieu-Seelandse navorsers is die sleutelbestuursperiodes wat van kritieke belang is om kuddedoeltreffendheid te verbeter, voor paring tot skandering; skandering tot voor lam; voor lam tot stertsny; stertsny tot speen en speen tot voor paring. (1) Voor paring tot skandering Hierdie periode begin ongeveer 60 dae voor paring tot Dag 90 van dragtigheid. Gedurende hierdie periode sal die skandeerprestasie en dus kuddedoeltreffendheid direk beïnvloed word deur enige bestuursfaktore wat vrugbaarheid, meerlinggeboortes (ovulasietempo), besetting en embrio-oorlewing affekteer (MWNZ, 2007). Beide vrugbaarheid en ovulasietempo (meerlinggeboortes) het 'n direkte verwantskap met liggaamsmassa. Paringsmassa word as die drywer van skandeerpersentasie beskou. Vir elke kilogram wat 'n ooi swaarder is met paring, styg die lampersentasie met ongeveer 1.5 tot 2.5 %. Ooie mag onder geen omstandighede massa gedurende die paarseisoen verloor nie, want dit het 'n laer skandeerpersentasie tot gevolg (MWNZ, 2007). Meerlinggeboortes is ook hoogs afhanklik van die kondisie van ooie met paring (Lifetime Wool, 2007) omdat dit een van die hooffaktore is wat ovulasietempo bepaal (Tempest, 1990). Die kondisie van die ooie met die aanvang van die paarseisoen is dus 'n bepalende faktor van reproduksietempo van ooie (Hunt, 2010). Vetheid (oftewel kondisie) "dryf" reproduksie (Adams et al., 2005), m.a.w. hoe beter die kondisie (minstens 3.5 kondisiepunt) van die teelooie met paring, hoe hoër is die lampersentasie (Ferguson et al., 2007). Prikkelvoeding kan ook 'n belangrike bydrae lewer om ovulasietempo en dus skandeerpersentasie te verhoog. Dit is bekend dat sekere bloedlyne se ooie (dié wat meerlinge lam) 'n hoër ovulasietempo het. Oorsese navorsing bevestig dat hoogs vrugbare ooie (bv. ooie wat gereeld meerlinge lam) 'n baie groter respons met prikkelvoeding (tot 27

3 45 % hoër ovulasietempo) gee as ooie gebore uit moederlyne wat 'n laer vrugbaarheid het (d.i. ooie wat enkelinge lam of gereeld oorslaan) (Demmers et al., 2011). Die voorsiening van prikkelvoeding aan hierdie hoogs vrugbare ooie is dus 'n bestuurstrategie om die kuddedoeltreffendheid te verbeter. Alle ooie wat die vorige lamseisoen tweelinge gelam het, moet dus ongeag hulle kondisie; gehalte, hoeveelheid en tipe weiding vanaf drie weke voor die paarseisoen vir minstens ses weke prikkelvoeding ontvang. Die res van die teelooie word slegs prikkelvoeding gegee indien hulle skraal (kondisiepunt van minder as 3) of as die weiding onvoldoende is. Die beste prikkellek is Voermol Winslekkorrels of enige van die Maxiwollekke wat vanaf drie weke voor paring vir ses weke teen 300 tot 400 g/ooi/dag gevoer word. Deur die teelooie vir nege dae voor die paarseisoen met 3 % hoë libido-koggelramme (bv. Afrikaners of Afrino's) te koggel, kan die meerlinggeboortes betekenisvol verhoog word omdat hulle die ooie tot hoër ovulasietempo stimuleer. Waar Merino-ooie in die lente voor die paarseisoen met Afrikanerkoggelramme gekoggel is, is die meerlinggeboortes met gemiddeld 19 tot 21 % (King et al., 1989) verhoog en wanneer hulle in die herfs gekoggel is, was die verhoging 14.4 % (King, 1994). Die gebruik van koggelramme kan die meerlingovulasies van ooie gedurende die eerste hittesiklus, wat so laag as 5 tot 10 % kan wees, tot 50 % verhoog indien hulle gekoggel word (Kenyon et al., 2006). Die gebruik van koggelramme verseker dus 'n korter lamperiode. Vir elke dag wat 'n lam vroeër in die lamseisoen gebore word, is hy 300 tot 400 g swaarder die ekwivalent van R8.10 tot R10.80 indien lampryse R27/kg lewende massa is. Teelramme moenie korter as drie maande voor die paarseisoen geskeer word nie omdat dit tydelik onvrugbaarheid kan veroorsaak waar die omgewingstemperatuur meer as ± 32 C is. Enige koorsreaksie, byvoorbeeld as gevolg van hittestres; 'n siektetoestand; inspuit van lewendige entstowwe wat die liggaamstemperatuur van die ramme verhoog (bv. vrotpootjie, brommeraanvalle, bloutong, slenkdalkoors, ensovoorts), kan tydelike onvrugbaarheid veroorsaak. Alhoewel ramme sal voortgaan om ooie te dek, kan hierdie tydelike onvrugbaarheid vir twee tot drie weke nadat die ram se temperatuur genormaliseer het, voortduur (MWNZ, 2007). Aangesien meerlinggeboortes toeneem soos die aantal dekkings per ooi toeneem, moet 'n hoë persentasie hoogs vrugbare ramme (3 tot 4 %) met baie hoë geslagsdrang (libido) gebruik word wat topfiks is. Om die doeltreffendheid van 'n ooikudde te monitor, moet teelooie ses weke nadat die ramme uitgehaal is of 80 dae na die aanvang van die paarseisoen geskandeer word om die skandeerpersentasie te bepaal. Resorpsie (afsterwing van embrio en fetusse) kan so hoog as 15 tot 23 % wees en vind gedurende die eerste 60 dae van dragtigheid plaas (MWNZ, 2007). Om resorpsie tot minder as die "benchmarknorm" van 2 % (strewe egter na < 0.5 %) te beperk, moet alle stresvolle aktiwiteite (bv. oormatige hantering; ongedierte- of hondeaanvalle; veediefstal; brommeraanvalle; massaverlies; verandering van weiding; ensovoorts) vanaf vier weke voor paring tot vier weke nadat die ramme uitgehaal is, vermy word. Die voorsiening van skaduwee wanneer die dagtemperatuur meer as 28 C is, maar veral as dit meer as 35 C is (Court et al., 2010), sal meehelp om resorpsie laag te hou. Indien resorpsie meer as 2 % is, moet daadwerklik ondersoek ingestel word of die entingsprogram korrek en volledig is (Gottstein, 2009). Om resorpsie en aborsies te voorkom, moet teelooie ongeveer vier tot ses weke voor paring met Ensoötiese Aborsie, Slenkdalkoors en Wesselsbron gespuit word. Teelooie moet ook op so 'n wyse Bloutong gespuit word dat

4 die laaste enting (Bloutong C) nie korter as vier tot ses weke voor die paarseisoen gespuit word nie. Die drie Bloutongentstowwe moet afsonderlik en minstens drie weke uitmekaar gespuit word. Lewendige entstowwe moet na die paarseisoen aan teelramme gespuit word om tydelike onvrugbaarheid te voorkom. 'n Effektiewe en doeltreffende entingsprogram is ononderhandelbaar. Spoorelementtekorte soos selenium-, sink- en jodiumtekort kan tot embrioverliese aanleiding gee (Celi & Bush, 2010). Voldoende voorsiening van ander kritieke spoorelemente soos sink, mangaan, koper en jodium asook vitamien A & E is noodsaaklik vir 'n hoë skandeerpersentasie. Teelooie moet vier weke en teelramme twaalf weke voor die paarseisoen met Multimin asook Vitamien A & E gespuit word. Daar word beraam dat mineraal- en vitamientekorte tot 'n 2 % verlies aan algehele produksie by skape kan veroorsaak (Court et al., 2010). Verbindings wat die estrogeenhormoon naboots, kan vrugbaarheid (besetting) en meerlinggeboortes (ovulasietempo) verlaag. Hierdie verbindings sluit in zearalenoon, 'n toksien, wat deur swamme (Fusarium fungi) afgeskei word wat op dooie materiaal in weiding of hooi voorkom asook fito-estrogene (bv. koumestrol) wat deur klawer- en lusernweiding afgeskei word wanneer hulle aan strestoestande blootgestel word (MWNZ, 2007). Fitoestrogene kan die ovulasietempo met tot 30 % verlaag (MWNZ, 2007). Lampersentasie was 115 % vir ooie wat op gestresde medic-weiding gepaar is teenoor 140 % vir ooie op kleingraanweiding (Calldo persoonlike mededeling). Dit word aanbeveel dat teelooie minstens twee tot drie weke voor paring tot na die paarseisoen van die geaffekteerde weiding verwyder word (MWNZ, 2007). (2) Skandering tot voor lam Hierdie periode is basies die mid- en laatdragtige periode. Enige bestuursaspekte wat embrio- en fetale oorlewing; ooioorlewing; lamoorlewing met geboorte en laktasiepotensiaal (melkproduksie) beïnvloed, sal lampersentasie en speenmassa en dus kuddedoeltreffendheid direk affekteer. Risikofaktore wat dit affekteer is voeding, gesondheid en bestuurspraktyke (MWNZ, 2007). Behoorlike voeding gedurende hierdie periode het ten doel om optimale geboortemassa en uierontwikkeling te verseker asook die geboorte van gesonde en lewenskragtige lammers. Volgens Cloete en Brand (1987) is die ideale geboortemassa, wat maksimum lamoorlewing sal verseker, 3.5 tot 5.5 kg. Australiese navorsers is egter van mening dat die ideale geboortemassa, wat maksimum lamoorlewing sal verseker, 4.5 tot 5.5 kg is (AWI & MLA, 2008). Hoewel daar verskille in geboortemassa tussen rasse is, word 'n teikengeboortemassa van 4.8 tot 5 kg vir tweelinge voorgestel, met enkelinge wat 0.9 kg swaarder en drielinge ongeveer 0.7 kg ligter as tweelinge is (Lynch & Hanrahan, 2011). Die teikengeboortemassa vir enkel-, twee- en drielinge word deur Lynch (2011) as 6; 5 en 4 kg aangegee. Lamvrektes neem skerp toe indien lammers minder as 4 kg of meer as 6 kg met geboorte weeg (AWI & MLA, 2008). Wanneer die geboortemassa laer as 3.5 kg is, sal 'n verhoging van 0.5 tot 1 kg in die geboortemassa lamoorlewing met tot 50 % verhoog. Klein en swak lammers is ook meer kwesbaar vir ongedierte-aanvalle kort na geboorte (Lynch & Hanrahan, 2011). Die optimalisering van die geboortemassa sal dus lamoorlewing verbeter omdat sulke lammers meer lewenskragtig met geboorte is en dus lamvrektes beperk. Geboortemassa is grootliks 'n weerspieëling van die voeding van die ooi gedurende dragtigheid en sal beide die

5 lewenskragtigheid en groeipersentasie van die lam beïnvloed. Navorsing toon dat elke 1 kg verskil in geboortemassa ekwivalent is aan ten minste 2.5 tot 3.4 kg met speen (Lynch, 2011; Lynch & Hanrahan, 2011). Celi & Bush (2010) is van mening dat goeie voeding gedurende die volle duur van dragtigheid nodig is vir ooie om aan sterk en lewenskragtige lammers geboorte te skenk. Lammers wat gebore word uit ooie wat gedurende laatdragtig goed gevoer is, is beter daartoe in staat om koue, winderige en nat toestande te oorleef. Daar is 'n groot toename in die proteïenbehoeftes, veral deurvloeiproteïen, vir uiergroei en biesproduksie gedurende laatdragtigheid (Robinson, 1985). Uierontwikkeling en biesproduksie (Banchero, 2004) asook totale melkproduksie is hoogs gekorreleerd (Bencini & Purvis, 1990). Daar is ook 'n direkte korrelasie tussen biesproduksie en proteïeninname (Robinson & Aitken, 1985), veral deurvloeiproteïen (Cowan et al., 1981). Kolostrumproduksie hou ook direk verband met deurvloeiproteïeninname en die kondisie van die ooie. Ooie in 'n uitstekende kondisie (3.5 kondisiepunt) se kolostrumproduksie het 15 tot 24 uur geduur terwyl dié wat in 'n redelike kondisie (2.5 Kondisiepunt) was slegs vir 8 tot 12 uur kolostrum geproduseer het (MWNZ, 2007). Ooie wat die laaste maand voor lam beide 'n hoë deurvloeiproteïen- en energieinname gehad het, het die hoogste kolostrumproduksie gehad. Lammers gebore uit ooie met 'n voldoende selenium- en jodiumstatus is lewenskragtiger met geboorte en oorleef dus die geboorteproses beter. Beide hierdie spoorelemente speel 'n uiters belangrike rol in die energiebenutting van pasgebore lammers (MWNZ, 2007). (3) Voor lam tot stertsny Hierdie periode strek van net voor lam tot stertsny wanneer die lammers ongeveer drie tot vier weke oud is. Die sleuteldrywers wat kuddedoeltreffendheid tydens hierdie periode beïnvloed, is ooi- en lamoorlewing asook kolostrum- en melkproduksie (MWNZ, 2007). Ooivrektes moet minder as 3 % (verkieslik minder as 1 %) wees. Die grootste oorsake van ooivrektes is metaboliese siektes (bv. domsiekte en melkkoors). Domsiekte is hoofsaaklik die gevolg van 'n energietekort terwyl melkkoors deur 'n kalsiumtekort veroorsaak word. Skielike voedingsverandering en die voorkoms van strestoestande (bv. ongure weerstoestande) kan beide domsiekte en melkkoors "trigger" (MWNZ, 2007). Beide hierdie toestande kan tot lae bies- en melkproduksie aanleiding gee asook tot ooi- en lamvrektes. Wanneer lamvrektes meer as 15 tot 20 % is, is een groot oorsaak gewoonlik daarvoor verantwoordelik terwyl as dit minder as 15 % is, daar meestal nie een oorheersende oorsaak is nie (Celi & Bush, 2010). Die belangrikste oorsake van lamvrektes is, lamomstandighede, ongure weer, siektes, spoorelementtekorte, geboorteprobleme, swak moedereienskappe en lammerooie wat skraal is (MWNZ, 2007). Geboortemassa is dié faktor wat die belangrikste rol in lamoorlewing speel (sien Afd. 2). Sodra die eerste ooie begin lam, moet 'n aantal van die pasgebore lammers geweeg word en indien hulle ligter as 4 kg is, moet die voedingspeil van die lammerooie verhoog word om lamoorlewing te verbeter. Wanneer die lammers swaarder as 6 kg is, moet die voedingspeil dienooreenkomstig verlaag word om lamvrektes as gevolg van geboorteprobleme te beperk. Daar moet verder toegesien word dat ooie ongestoord, sonder inmenging van ander ooie en mense, kan lam en ook dat ooie voldoende bies (kolostrum) produseer. Die beste opsie is om ooie in lamhokke te laat lam, want daardeur kan lamvrektes tot 5 % en selfs so laag as 2 %

6 beperk word. Wanneer die meeste ooie geen of te min biesmelk produseer, is onder- en/of wanvoeding gewoonlik die belangrikste oorsaak. Voermol se aanbevole deurvloeivoedingsprogram behoort die meeste probleme met lae bies- en melkproduksie te voorkom, maar soms is daar steeds 'n klein persentasie lammerooie (± 2 %) wat min of geen melk het nie. Dit kan as gevolg van subkliniese melkkoors of strestoestande wees weens wanvoeding of skielike voedingsverandering. 'n Kompromis oor die gehalte en hoeveelheid deurvloeiproteïen in lekke en rantsoene van laatdragtige ooie moet egter nooit aangegaan word nie. Verder moet daar geen verandering in die voedingsprogram of rantsoen korter as ses weke voor lam wees nie. Subkliniese melkkoors gee ook aanleiding tot geboorteprobleme en lamvrektes weens vaginale prolaps of die serviks (baarmoedermond) wat slegs gedeeltelik of glad nie ontsluit nie (Celi & Bush, 2010). Indien die probleem nie deur die onderhuidse inspuiting van 100 ml Glucalmag (spuit 25 ml onder elke blad en elke lies) opgelos word nie, moet hierdie ooie en hulle lammers gemerk word. Die probleem is dan heel waarskynlik geneties. Dikwels is dit die ooie wat swak, klein en boepenslammers speen weens hulle lae melkproduksie. Die beste is om hierdie ooie nog een kans te gee en indien die probleem die volgende lamseisoen weer voorkom, moet hierdie ooie en hulle lammers summier uitgeskot word. Om die immuniteitstatus van pasgebore lammers asook hulle oorlewing te maksimeer, moet hulle ongeveer 250 ml bies (5 % van liggaamsmassa) binne die eerste vier uur na geboorte inneem en dit elke ses uur daarna herhaal tot 'n totaal van 20 % van liggaamsmassa per dag (Shubber & Doxey, 1979). Om aan sy energiebehoeftes te voldoen, veral tydens ongure weer, het 'n pasgebore lam tussen 210 en 290 ml bies/kg liggaamsmassa nodig (Celi & Bush, 2010). Wanneer die biesmelk abnormaal dik en taai is, is daar onvoldoende biesmelk beskikbaar en moet ekstra deurvloeiproteïen (Gottstein, 2010) en energie in die vorm van Voermol Maxiwol en Procon voorsien word. Koue alleen is nie 'n groot oorsaak van lamvrektes nie, behalwe as daar geen skuiling is nie, die grond nat is, die wind waai of die ooie nie voldoende bies en melk produseer nie (MWNZ, 2007). Volgens Celi & Bush (2010) is die vinnigste manier om lamoorlewing te verhoog en dus lamvrektes te beperk om optimum voeding aan lammerooie te voorsien en terselfdertyd van die lamhokstelsel gebruik te maak. Die nuutste ongediertebeheerstelsel, Skaapwagter, wat met 'n kombinasie van hoë frekwensie-klankgolwe en onaangename reuke werk, toon groot potensiaal om lam- en veeverliese weens ongedierte-aanvalle te beperk. (4) Stertsny tot speen Hierdie periode is belangrik vir kuddedoeltreffendheid omdat speenmassa 'n kritiese drywer van doeltreffendheid is. Sleutelmaatstawwe van potensiële ooidoeltreffendheid is speenpersentasie en speenmassa (dus lamgroeitempo) (MWNZ, 2007). Die groeitempo van die sogende lam word deur sy genotipe (genetiese samestelling) en sy voedingsinname bepaal. Die voedingsinname is 'n kombinasie van melk- en vaste kosinname (bv. gras en kruipvoer). Aangesien lammers nie voor drie tot vier weke betekenisvolle hoeveelhede vaste kos vreet nie (Geenty, 2010), is hulle dus gedurende die eerste vier weke (die melkfase) hoofsaaklik van melk afhanklik. Die groeitempo van die sogende lam gedurende die eerste vier tot ses weke word dus deur die ooi se melkproduksie bepaal (Geenty, 2010). Hoe hoër die ooi se melkproduksie dus, hoe hoër die lamgroeitempo.

7 Hoe beter die kondisie van die ooie met lam is, hoe hoër is die melkproduksie van die ooie. Verder moet ooie "goed en reg" eet om baie melk te produseer (MWNZ, 2007). Die voeding gedurende laatdragtigheid bepaal nie net die hoeveelheid bies wat geproduseer word nie, maar ook hoe vinnig dit na die geboorte van die lam aan die lam beskikbaar is. Maksimum weidingsinname is baie belangrik om 'n hoë melkproduksie te verseker en daarom moet daar voldoende goeie gehalte weiding beskikbaar wees. Die ideaal is dat in die geval van groen natuurlike grasveld en aangeplante weiding die weiding minstens 4 cm hoog is om te verseker dat die ooie met elke hap 'n mondvol weiding inneem om maksimum weidingsinname te verseker. Om 'n hoë lamgroeitempo te verseker, is die gehalte van die weiding baie meer belangrik as die hoeveelheid weiding (MWNZ, 2007). Lakterende ooie se melkproduksie piek na drie tot vier weke (Geenty, 2010) en begin daarna afneem met 'n gevolglike daling in lamgroeitempo indien voldoende hoë gehalte kruipvoer nie beskikbaar is nie. Om dus 'n volgehoue hoë lamgroei te verseker en die volle genetiese groeipotensiaal van die lammers te ontsluit, moet die lammers ad lib.-kruipvoeding (75 kg fyngemaalde lusernhooi kg Voermol SS kg Voermol Procon + 50 kg Voermol Melassemeel kg fyngemaalde mielies) vanaf 10 dae ouderdom ontvang. Afgesien van voeding kan die melkproduksie ook verhoog word deur die lewenskragtigheid van die lam. Lammers wie se geboortemassa binne die optimum grense van 4.5 tot 5.5 lê, is meer lewenskragtig, suip meer kere en meer op 'n slag wat die ooie tot hoër melkproduksie stimuleer en dus die lamgroeitempo versnel. Die teikengroei van sogende enkelinglammers behoort 350 tot 400 g/dag en dié van tweelinge minstens 300 tot 350 g/dag te wees (MWNZ, 2007). Om die hoogste ovulasietempo te verseker, moet lakterende ooie weer hulle paringsmassa herwin, óf voor speen van hulle lammers óf drie weke voor die aanvang van die volgende paarseisoen. Indien die tweede opsie gevolg word, moet die ooie met speen in die twee groepe (goeie en skraal kondisie) verdeel word. Laasgenoemde groep moet dan op beter weiding geplaas word sodat hulle betyds hulle kondisie kan herwin. Produsente wat hulle lammers drie maande voor die volgende paarseisoen speen se ooie het 'n hoër lampersentasie omdat hierdie ooie genoeg tyd het om hulle kondisie te herwin. Die doelwit moet wees dat sogende lammers so gou moontlik hulle minimum teikenspeenmassa van ± 25 kg bereik. Indien lakterende ooie die korrekte en voldoende voeding ontvang, behoort lammers wat kruipvoer ontvang al so vroeg as op 60 tot 84 dae ouderdom hierdie teikenspeenmassa te bereik. Indien lammers op hierdie vroeë ouderdom gespeen word, moet ramlammers nie gekastreer word nie. Ramlammers groei vinniger en behoort ongeveer 1 kg swaarder met speen te weeg; minder vet aan te sit en tot 16 dae gouer bemark te kan word as hamellammers (Gottstein, 2010). Deur alle lammers wat vir die slagmark bestem is op 'n vroeë ouderdom (60 84 dae) op minimum 25 kg te speen en dan in 'n voerkraal af te rond, word 'n aansienlike hoeveelheid weiding gespaar. Deur ekstra teelooie aan te hou (tot 25 % meer ooie) om hierdie gespaarde weiding te benut, kan die kilogram vleis geproduseer per hektaar en dus kuddedoeltreffendheid verhoog word. Vir doeltreffende en winsgewende skaapboerdery moet alle lammers wat vir die slagmark geoormerk is voor 4 tot 6 maande ouderdom, maar definitief voor die aanvang voor die volgende paarseisoen bemark word. Die beste opsie is om met speen die ongeveer 10 tot 15 % kleinste en swakste lammers te verkoop en nie te

8 probeer om hulle af te rond nie, want weens hulle swak voeromsetting en stadige groei "vreet" hulle die voerkraalwins op. Hierdie stertkantlammers (boepenslammers) kan drasties beperk word deur koggelramme te gebruik sodat die paarseisoen na 21 dae (maksimum 28 dae) verkort kan word; deur lammerooie met hulle lammers vir 10 tot 14 dae in lamhokke te hou en deur die voorsiening van kruipvoer aan sogende lammers. 'n Korter paarperiode het ook swaarder lammers met speen tot gevolg. (5) Speen tot voor paring Die periode tussen speen en die volgende paarseisoen is belangrik vir reproduksiedoeltreffendheid in die daaropvolgende lamseisoen en vir goeie wolproduksie (MWNZ, 2007). Ooie se voedingsbehoeftes gedurende hierdie periode, om 50 tot 150 g/ooi/dag in massa toe te neem, is ongeveer 30 tot 100 % meer as vir onderhoud. Ooie moenie tussen speen en paring massa verloor nie, want dit sal die voeromsettingsdoeltreffendheid en wolproduksie verlaag (MWNZ, 2007). Wolgroei van teelramme voor die aanvang van die paarseisoen moet ongeveer 3 tot 4 maande wees terwyl die skrotum nie geskeer moet word nie (Graaf, 2010). Vermy die gebruik van teelramme met sagte en pap testes, want hulle produseer dikwels swak gehalte semen (Graaf, 2010). Gee voorkeur aan ramme met groot meer as 35 cm in omtrek), ferm en elastiese testes. Teelramme moet voor elke paarseisoen vir beide vrugbaarheid en geslagsiektes getoets word. In omgewings waar dit moontlik is om beide 'n herfs- en lentelamseisoen toe te pas, skep dit 'n geleentheid om jongooie vroeër te paar. Die paring van jongooie op 12 maande ouderdom, in plaas van die tradisionele 15 tot 18 maande ouderdom, skep 'n groot geleentheid om beide die doeltreffendheid en winsgewendheid van die ooikudde te verhoog. Kuddedoeltreffendheid kan verder verbeter word om soveel as moontlik jongooie, wat uit hoogs vrugbare ooifamilies gebore is, as plaasvervangerooitjies in die kudde op te neem (Lynch & Hanrahan, 2011), mits hulle aan die minimum rasstandaarde voldoen. Die voortdurende verhoging van die genetiese potensiaal van jongooie is krities om 'n hoogs produktiewe en doeltreffende ooikudde daar te stel. Om maksimum vrugbaarheid en ovulasietempo by jongooie te verseker, moet hulle 'n minimum teikenpaarmassa van 75 %, maar verkieslik 80 % van volwasse massa met eerste paring op 12 maande ouderdom te bereik (Graaf, 2010). Om maksimum wolgroei te onderhou, moet 'n skaap ongeveer 120 tot 150 g deurvloeiproteïen per dag absorbeer (Reis, 1969). Aangesien die mikrobes van weidende skape slegs ongeveer 20 tot 50 g mikrobiese proteïen (deurvloeiproteïen) voorsien, moet ongeveer 100 g deurvloeiproteïen nog deur lekke vir Australiese wolskape aangevul word (Cottle, 2010). Weens die laer wolproduksie van Suid-Afrikaanse wolskape sal hierdie syfer waarskynlik ongeveer 50 g deurvloeiproteïen wees (ARC, 1980). Die aanbevole daaglikse minimum aanvulling van deurvloeiproteïenmeel is ± 50 g vir speenlammers; ± 50 g vir vroeë en middragtige ooie en ± 100 tot 150 g vir laatdragtige en lakterende ooie (Leng, 1988). Oordeelkundige en terminale kruisteling is ononderhandelbaar vir doeltreffende en winsgewende skaapboerdery. Rekenaarmodelle is beskikbaar om, op grond van die speenpersentasie, te bereken hoeveel van die kudde-ooie met vleisramme gekruis kan word

9 om steeds nog voldoende vervangingsooie vir die moederkudde te produseer. Afhangende van die grootte van die kudde en die infrastruktuur beskikbaar, kan 'n twee- of driepuntkruisteelt-stelsel gebruik word. In Australië het kuddeboere 'n stelsel waar kruisteling met die jongooie (gepaar op 12 maande) asook die twee oudste groepe ooie gedoen word en die res van die kudde word dan vir suiwerteling aangewend (Farquharson, 1999). Hierdie stelsel kan volgens elke produsent se behoefte aangepas word. Samevatting Skaapprodusente wat in die toekoms nie doeltreffend is nie, gaan dit uiters moeilik vind om finansieel te oorleef "Be efficient or get out!" In sulke omstandighede sal die produsent doeltreffender moet produseer om sy produksiekoste te verlaag. Om die doeltreffendheid van skaapboerdery te verbeter, moet op die belangrikste winsdrywer, naamlik kilogram vleis en wol geproduseer per hektaar gefokus word. Aangesien meer as 70 % van die inkomste uit wolskaapboerdery vanaf vleis kom, moet veral op verhoging van die reproduksietempo gekonsentreer word. Om dit te bewerkstellig, moet die lampersentasie verhoog en lamvrektes verlaag word terwyl die lamgroei terselfdertyd gemaksimeer word. Rykdom lê nie in die aantal ooie nie, maar in die aanwending van tegnologie. Australiese konsultante is dit eens dat die gewilligheid van 'n produsent om nuwe tegnologie en bestuurspraktyke in sy kudde te gebruik, grootliks sy winsgewendheid bepaal. Volgens Australiese konsultante is die resep om meer geld uit vee te maak, die verlaging van die produksiekoste van die bemarkbare produk (bv. vleis en wol) (Vizard & Ware, 2002). Dit moet geskied deur nie noodwendig insetkoste (bv. voer-, doseer- en entkoste) te verlaag nie, maar deur meer bemarkbare produk (bv. meer en swaarder lammers, fyner en/of meer wol) per hektaar te produseer deur aanpassings in boerderypraktyke te maak en deur met 'n meer produktiewe genotipe (bloedlyn) te boer. Om meeste voorafgaande praktyke korrek toe te pas, is dit belangrik dat 'n basiese rekordhoudingstelsel in plek is. Skaapprodusente moet voortdurend hulle diere se prestasie evalueer en ontleed in plaas van om tyd te spandeer op aspekte wat hulle nie kan beheer nie. Tyd moet eerder benut word om aandag te skenk aan faktore wat onder die produsent se beheer is en waar aansienlike vordering in produktiwiteit en doeltreffendheid gemaak kan word (Gottstein, 2009). Hoogs suksesvolle skaapprodusente bly op hoogte van bemarkingstrategieë; nuwe ontwikkelinge in die bestuur, voeding, gesondheid, genetika en reproduksie; en hou akkurate rekords in stand. Gesondheidsprogramme moet ontwikkel, geïmplementeer en onderhou word in samewerking met 'n veearts. Diere moet op grond van produktiwiteit in 'n kudde opgeneem word en nie weens sentimentele redes nie. Talle boere moet dikwels pynlike keuses maak tussen produktiewe diere en dié wat om sentimentele redes aangehou word. Vir meer besonderhede rakende gedetailleerde bestuurs- en voedingsprogramme moet dr. Jasper Coetzee gekontak word.