PRIKKELVOEDING VAN TEELOOIE IN PERSPEKTIEF

Transcriptie

1 PRIKKELVOEDING VAN TEELOOIE IN PERSPEKTIEF Dr. Jasper Coetzee, Voermol Voere (Tel no.: ; ; n Kort periode van verbeterde voeding, oftewel prikkelvoeding vir een siklus voor en een siklus gedurende die paarseisoen vir ooie in n swak of matige kondisie verhoog die getal ooie wat meerlinge produseer en lewer sodoende n wesenlike bydrae om die reproduksietempo van n kudde te verhoog (Downing & Scaramuzzi, 1991). Die lae reproduksietempo van skape in groot dele van Suid-Afrika is kommerwekkend en dit plaas n geweldige demper op die genetiese verbetering van n ras omdat dit streng seleksie bykans onmoontlik maak weens die beperkte aantal vervangingsdiere wat beskikbaar is. Dit het ook n direkte invloed op die inkomste omdat die beskikbaarheid van surplusdiere vir die verkoop as teeldiere of slagvee deur n lae reproduksietempo beperk word. Speenpersentasie (lammers gespeen/ooie gepaar/jaar) is een van die doeltreffendste maatstawwe van reproduksie by skape (Forgarty, 1984). Dit is die grootste enkele faktor wat die winsgewendheid van n skaapboerdery bepaal en is terselfdertyd een van die belangrikste ekonomiese maatstawwe waaraan die doeltreffendheid van n skaapboerdery gemeet kan word. Prikkelvoeding het ten doel om die fekunditeit (meerlinggeboortes) eerder as die besetting van n kudde te verhoog. Ooie wat tydens die paarseisoen in massa toeneem, is meer geneig om tweelinge te produseer as dié wat massa handhaaf of verloor. Daarenteen sal besetting en ovulasietempo (eiselafskeiding) afneem indien ooie kort voor die paarseisoen massa verloor. Border Leicester x Blackface-ooie wat voor paring in massa toegeneem het, massa gehandhaaf of massa verloor het en met paring onderskeidelik 70.4; 67.9 en 66.6 kg geweeg het, het n lampersentasie van 196; 178 en 158 % gehad. Prikkelvoeding word gevolglik toegepas waar ooie voor paring skraal is of waar weidingstoestande kort voor paring sodanig versleg dat die ooie die gevaar loop om massa te verloor. Om maksimum ovulasie te verseker, moet gesorg word dat ooie in n uitstekende kondisie (kondisiepunt van 3.5 op n vyfpuntskaal) met paring is. As gevolg van die belangrike rol wat liggaamskondisie by ovulasietempo speel, moet ooie op die tydstip wat hulle lammers gespeen word in twee groepe volgens hulle kondisie verdeel word en dié wat skraal en in n swak kondisie is na beter weiding geskuif word sodat hulle n goeie kans het om minstens n kondisiepunt (KP) van 3, drie weke voor paring, te bereik. Prikkelvoeding van skraal ooie Verskeie proewe toon dat in sekere omstandighede [bv. ooie in n swak tot matige kondisie (< 3 KP) en onvoldoende weiding] prikkelvoeding die lampersentasie met tot 20 % en selfs meer kan verhoog, hoofsaaklik weens die verhoging van die getal tweelinge. In die verband rapporteer Vosloo (1975) dat die 350 ooie wat prikkelvoeding ontvang het se lampersentasie 109 % was teenoor die 91 % van die kontrolegroep van 350 ooie wat geen prikkelvoeding ontvang het nie. Eersgenoemde groep het 63 stelle tweelinge gehad teenoor die agt van die kontrolegroep.

2 Prikkelvoeding in die vorm van n produksielek (± 300 g/ooi/dag) moet vanaf drie weke voor paring vir ongeveer ses weke gevoer word. As prikkelvoer kan sjokoladegraan [200 kg mielies of kleingraan + 25 kg Korn Kandy (V1551) + 4 kg voerkalk] of n Maxiwollekmengsel [200 kg Voermol Maxiwol (V4985) kg gemaalde mielies of heel kleingraan + 50 kg sout); Maxiwol Produksiekorrels (V15415) of Maxiwol Ready Mix (V7815); Winslekproduksielekmengsel [500 kg Winslekkonsentraat (V17865) kg gemaalde mielies of heel kleingraan kg sout]; Voermol Maxiblok (V17424) of Energieblok (V11456) gebruik word. Ongeveer drie weke na aanvang van paring word van n produksielek na n onderhoudslek oorgeskakel. Dit word gedoen omdat die nuutste navorsing toon dat die ooie wat in n uitstekende kondisie (3.5 KP) met paring is, die eerste maand van dragtigheid op n onderhoudsvlak gevoer moet word om maksimum embrio-oorlewing te verseker. Op droë weiding (100 tot 180 g/ooi/dag) kan dan Rumevite Ekonolek (V11147), Winslek Onderhoudslekmengsel [250 kg Winslekkonsentraat (V17865) kg sout] of Voermol Proteïenblok (V10448) as n onderhoudslek gebruik word. Vir onderhoud op groenweiding (20 tot 40 g/ooi/dag) kan Voermol Superfos (V17422), Voermol Fosfaatblok (V10264) of n fosfaatsoutlekmengsel [50 kg Voermol Rumevite 12 P (V11994) + 40 kg Voermol Melassemeel (V1995) of Super 18 (V355) + 50 kg sout] gebruik word. Prikkelvoeding van ooie in n goeie kondisie Waar ooie reeds in n goeie kondisie is, sal prikkelvoeding geen of n baie kleiner respons gee. Proewe wat in die verband gedoen is, toon n gemiddelde verhoging in lampersentasie van ongeveer 0 tot 7 %. Om die koste van prikkelvoeding te verhaal, moet die lampersentasie met ongeveer 4 tot 6 % verhoog. Geen of klein respons met prikkelvoeding Afgesien van uitstekende respons met prikkelvoeding rapporteer sommige navorsers wêreldwyd geen, klein en/of variërende respons met prikkelvoeding. Soos reeds bespreek, kan die kondisie van die ooi met paring vir die variërende respons verantwoordelik wees. Verskeie navorsers toon dat die massa van ooie met paring n groot invloed op die getal tweelinge het. By die meeste van die skaaprasse wat bestudeer is, toon dat vir elke kg wat die ooi swaarder is met paring die ovulasietempo met 2 tot 2.5 % en die lampersentasie met ongeveer 1.5 tot 2 % toeneem totdat haar genetiese potensiaal bereik is. Onlangse Nieu-Seelandse navorsing toon egter dat ovulasietempo nie onbeperk toeneem met toename in ooimassa nie en dat daar n boonste limiet is. In n ondersoek wat in Nieu-Seeland gedoen is, is gevind dat verdere verhoging in ovulasietempo onwaarskynlik is by ooie swaarder as 68 kg. Op grond hiervan beveel die navorsers aan dat pogings slegs aangewend moet word om ligter ooie swaarder te kry en nie die wat alreeds 68 kg bereik het nie solank laasgenoemde net in n uitstekende kondisie met paring is. Hierdie bevinding behoort met meer skaaprasse asook plaaslike skaaprasse bevestig te word. Verskeie navorsers is van mening dat daar in die meeste kuddes ooie is wat die potensiaal het om n groot respons (hoë ovulasietempo) met prikkelvoer te gee terwyl ander ooie glad nie reageer nie. Volgens Coop (1966) sal ooikuddes met verskillende inherente vrugbaarheid verskillend op prikkelvoeding reageer terwyl Lightfoot (1989) van mening is dat hoogs vrugbare rasse n baie groter respons met prikkelvoeding toon as minder vrugbare rasse. Volgens Australiese navorsers is die lae ovulasietempo van Merino-ooie n belangrike faktor wat die lampersentasie van ooikuddes beperk. Dit is dus moontlik dat in sommige kuddes die 2

3 ooie se ovulasietempo n genetiese limiet of n plafon bereik het en dat n verhoging van die voedingspeil deur prikkelvoeding nie n noemenswaardige verhoging in lampersentasie gee nie (Lassoued et al., 2004). Dit kan veral die geval wees in kuddes waar die gemiddelde lampersentasie alreeds hoër is as die rasgemiddelde. Vosloo (1975) is van mening dat prikkelvoeding die lampersentasie met 10 tot 20 % kan verhoog mits die lampersentasie van n kudde nie reeds 20 % hoër is as die gemiddelde van die spesifieke ras in n bepaalde omgewing nie. Indien die produsent se doelwit is om die reproduksietempo van sy ooikudde daadwerklik te verhoog, moet hy waarskynlik sy seleksiestrategie verander. Die tradisonele seleksiepraktyk om vervangingsooie en -ramme slegs op fenotipiese eienskappe met behulp van die hand- en oogmetode te selekteer, kan teenproduktief wees indien dit diskrimineer teen die kleiner diere wat heel dikwels een van n meerling is. Indien die seleksiepraktyk wat gevolg word, toelaat dat slegs die grootste diere, wat meestal n enkeling is, as toekomstige teelmateriaal gebruik word, kan die reproduksietempo van die kudde in die toekoms konstant bly of selfs afneem. As voorbeeld kan n skaapkudde geneem word wat jaarliks gemiddeld 10 % tweelinge produseer. Om die reproduksietempo van hierdie kudde dieselfde te hou, moet minstens 10 % van die jongooie wat jaarliks geselekteer word, tweelinggebore ooitjies wees. Indien minder as 10 % van die vervangingsooie tweelinggebore ooitjies is, is daar n goeie kans dat die reproduksietempo van hierdie kudde sal afneem. Seleksie vir hoër reproduksietempo Die mees algemene metode van seleksie om reproduksietempo te verhoog, is die gebruik van die geboortestatus van n potensiële teelooi en -ram as seleksiemaatstaf om reproduksie te verhoog. Reproduksie kan dus verhoog word deur meerlinge vir teling te gebruik omdat ooie en ramme wat as meerlinge gebore is, neig om beter te reproduseer as enkelinge. Seleksieeksperimente met skape het bewys dat n jaarlikse vordering van tot twee lammers gebore per 100 ooie gelam verkry kan word deur seleksie vir meerlinggeboortes. Van der Merwe (1976) het met Dormers gevind dat ooie wat as tweelinge gebore is, in hulle eerste en tweede lamseisoen onderskeidelik 27 en 24 % meer lewende massa lam geproduseer het as ooie wat as enkelinge gebore is. Volgens Vakil et al. (1968) was ooie wat onderskeidelik as n enkeling en tweeling gebore is, se lampersentasie (lammers gebore/ooi gelam) 138 en 152 % en in die geval van enkeling- en tweelinggebore ramme was dit 139 en 151 %. Die ooglopende hoër reproduksie van tweelinge in vergelyking met enkelinge is by Merino s (Cloete, 1986) en S.A. Vleismerino s (Kritzinger et al., 1984) soos volg gerapporteer: Ras Merino SA Vleismerino Geboortestatus Enkeling Tweeling Enkeling Tweeling Besetting Lampersentasie Speenpersentasie In die Vredebest S.A. Vleismerinostoet van dr. Lourens Swart naby Klapmuts is die afgelope 25 jaar slegs meerlinggebore teelramme gebruik. Die meerlingramme is op grond van n vrugbaarheidsindeks geselekteer wat die betrokke ram se moederprestasie in terme van getal lammers geproduseer in ag neem. Hierdie indeks maak dit moontlik om meerlinge met vrugbaarder moeders te identifiseer. Hierdie strategie was grootliks daarvoor verantwoordelik dat die lampersentasie vanaf die aanvanklike 136 % tot die huidige 187 % verhoog is. Hierdie verbetering in lampersentasie van gemiddeld 1.8 % per jaar is in baie goeie ooreenstemming 3

4 met die maksimum van 2 % wat deur Land (1979) gerapporteer is. Hierdie verhoging in lampersentasie kan hoofsaaklik aan teling toegeskryf word omdat die voeding en bestuur oor die jare nie noemenswaardig verander het nie. Dit moet beklemtoon word dat hierdie respons onder baie gemiddelde bestuurs- en voedingstoestande behaal is. Die hoë lampersentasie van die Vrugbaar Merinostoet van Ben Brynard van Klawervlei in die Calviniadistrik is alom bekend. Die grondslag van hierdie stoet se hoë reprodusie is deur Ben se oupa (Ben) en sy pa (Wessel) gelê deurdat hulle ooie wat nie lam nie of lam, maar nie n lam speen nie, uitgeskot het. Die gemiddelde lampersentasie van hierdie stoet is van 71 % in 1959 tot 125 % 1971 verhoog deur die toepassing van verbeterde bestuurspraktyke asook voorsiening van voldoende voeding gedurende kritieke tye (bv. voor paring, laatdragtigheid en laktasie) en die direkte seleksie vir vrugbaarheid. Die voortsetting van hierdie praktyke, die seleksie van soveel as moontlik tweelinggebore vervangingsooie en die gebruik van hoofsaaklik tweelinggebore teelramme vanaf 1971 was daarvoor verantwoordelik dat n gemiddelde lampersentasie van 171 % in 1986 bereik is. Die vordering in reproduksietempo kan aansienlik versnel word indien meerlinggebore ooie met meerlinggebore ramme gepaar word. In n seleksieproef vir hoër reproduksie het Turner et al. (1962) twee vrugbaarheidslyne saamgestel. Lyn T het ooie bevat wat in twee agtereenvolgende jare tweelinge geproduseer het terwyl Lyn S-ooie in albei dié jare enkelinge geproduseer het. Lyn T-ooie is met meerlinggebore ramme gepaar en Lyn S-ooie met ramme wat as n enkeling gebore is. Oor ses teelseisoene was die gemiddelde lampersentasie van die Lyn T-ooie 125 % teenoor die 94 % van die Lyn S-ooie. Van nog groter belang is die resultate wat met die nageslag van hierdie ooie behaal is. Met hulle eerste lamseisoen het die dogters uit Lyn T 21 lammers per 100 ooie gepaar meer geproduseer as Lyn S. Hierdie verskil het selfs nog toegeneem met ouderdom en op 6 jaar was die verskil ten gunste van Lyn T, 31 lammers per 100 ooie gepaar. In n ondersoek wat deur dr. Louis du Pisani van die NWKV gedoen is, is gevind dat daar ooie is wat hulle tweelinglammers beter grootmaak as wat sommige ooie hulle enkelinge grootmaak. In sy ondersoek is gevind dat 63 % van die tweelinge dieselfde as die enkelinge geweeg het terwyl 11 % van die tweelinge swaarder geweeg het. Ooie wat swak en boepenstweelinge speen weens onvoldoende melkproduksie, kan deur die soog- en droogmetode geïdentifiseer word deur met speen die swakste 15 tot 20 % lammers by die ooi te laat. Ongeveer 14 dae later kan die moeders van hierdie stertkantlammers geïdentifiseer word as dié met n uier waarvan die spene skoon is. Hierdie ooie kan uitgeskot word of hulle kan gemerk word en nog een kans gegun word. Dit uitskot van hierdie ooie is belangrik omdat waar vir tweelinge geselekteer word daar verseker moet word dat hierdie ooie voldoende melk produseer om tweelinge suksesvol groot te maak. Volgens dr. Buks Olivier (2000) is dit egter kortsigtig om onvoorwaardelik vir meerlinge te selekteer sonder inagneming van die individuele speenmassa omdat dit in suboptimale omgewings tot swak oorlewing en lae speenmassas kan lei. Sy aanbeveling is dat die seleksiedoelwit moet wees om die totale massa lam gespeen per ooi gepaar per jaar te verhoog omdat dit deur deur werpselgrootte, moedereienskappe, melkproduksie van die ooi en groeipotensiaal van die lam bepaal word. Die huidige norm vir Merino- en SA Vleismerino-ooie is onderskeidelik 30 en 35 kg, maar die strewe moet wees om onderskeidelik meer as 35 en 45 kg lam te speen per ooi gepaar per jaar. Seleksie vir totale massa lam gespeen per ooi gepaar per jaar sal die reproduksietempo binne die optimum grense hou, want seleksie sal outomaties teen n komponent wees wat die aanpasbaarheid van óf die lam óf die ooi verlaag omdat dit ook die totale massa lam gespeen verlaag. Hierdie seleksie- 4

5 maatstaf is egter nie prakties vir kommersiële produsente wat nie van ouer-identifikasie gebruik maak nie. As alternatief kan hulle die soog- en droogtegniek gebruik om produktiewe teelooie te selekteer wat minstens een lam suksesvol grootmaak. Prikkelvoeding en koggelramme Coop (1966) is van mening dat daar met prikkelvoeding volgehou moet word totdat ongeveer 70 % van die ooie beset is. Om prikkelvoeding dus meer koste-doeltreffend te maak, is dit hoogs aan te beveel om dit saam met koggelramme te gebruik omdat koggelramme verseker dat meer as 90 % van die ooie binne die eerste siklus (± 17 dae) op hitte sal kom. As gevolg van koggel, kom die ooie dus oor n korter periode op hitte en is n ses weke prikkelperiode (drie weke voor paring en die eerste drie weke van paring) voldoende en kan gevolglik op prikkelvoeding bespaar word. Daarbenewens is daar ook aanduidinge dat prikkelvoeding n oordrageffek het deurdat dit ovulasietempo vir nog ongeveer drie weke verhoog nadat dit gestaak is. As gevolg van koggel sal die meeste ooie die prikkelvoer dus in die regte stadium ontvang wat maksimum ovulasietempo sal verseker. Terselfdertyd word op prikkelvoer gespaar. Samevatting Die gelyktydige gebruik van prikkelvoeding en koggelramme asook die toepassing van n oordeelkundige seleksiebeleid wat die direkte seleksie vir meerlinge ten doel het, kan n wesenlike bydrae lewer om beide die vrugbaarheid, maar veral die meerlinggeboortes van skaapkuddes, dramaties te verhoog. Prikkelvoeding aan skraal en/of hoogs vrugbare ooie is n strategie wat gebruik kan word om meerlinggeboortes, en dus reproduksietempo, te verhoog. Die maksimumperk van n ooi se fekunditeit word geneties bepaal en hang af van die getal eiselle wat tydens ovulasie vrygestel word (Downing & Scaramuzzi, 1991). Die mate waarin n ooi volgens haar genetiese potensiaal presteer, word grootliks deur omgewingsfaktore, soos verbeterde voeding, oftewel prikkelvoeding kort voor en gedurende die paarseisoen, bepaal. Die respons met prikkelvoeding is afhanklik van die massa en kondisie van die ooi asook die voedingsvlak kort voor en tydens paring. Om te verseker dat die ooi haar genetiese potensiaal vir maksimum ovulasietempo bereik, moet sy met die aanvang van die paarseisoen so swaar moontlik en in n uitstekende kondisie wees asook in n stygende massatendens. Die ooikudde se toekomstige genetiese potensiaal vir ovulasietempo kan verder verhoog word indien soveel moontlik twee- en meerlinggebore vervangingsooie in die kudde opgeneem en gepaar word met ramme wat een van n twee- of meerling is. Hierdie ramme moet verkieslik gebore wees uit ooie wat meer lammers gespeen het as kere wat hulle lamkanse gehad het, m.a.w. hulle moes tweelinge gespeen het met die ideaal dat hulle moeders al hulle lammers suksesvol grootgemaak het. Vrugbaarheid en fekunditeit kan verder verhoog word deur vervangings-ooie en -ramme te selekteer uit dié wat die eerste drie weke van die lamseisoen gebore is omdat hulle uit die vrugbaarste moeders gebore is. Om maksimum ovulasietempo te verseker, moet ook toegesien word dat ooie in n optimale spoorelement- en vitamienstatus verkeer en daarom is dit hoogs aan te beveel dat ooie ongeveer vier weke voor die aanvang van die paarseisoen met Multimin asook Vitamien A en E ingespuit word. Vir verdere inligting oor prikkelvoeding skryf aan dr. Jasper Coetzee, Voermol Voere, Posbus 13, Maidstone 4380 of skakel Voermol se Hoofkantoor ( ) of stuur n e-pos aan info@voermol.co.za 5