IS DIT PRAKTIES UITVOERBAAR OM TE SELEKTEER VIR WEERSTAND TEEN HAARWURM IN SKAPE ONDER SUID-AFRIKAANSE TOESTANDE?

Transcriptie

1 IS DIT PRAKTIES UITVOERBAAR OM TE SELEKTEER VIR WEERSTAND TEEN HAARWURM IN SKAPE ONDER SUID-AFRIKAANSE TOESTANDE? Dr. Alan Fisher, Staatsveearts, Queenstown en Dr. Gretha Snyman, Grootfontein, Middelburg, Oos-Kaap Hierdie artikel beskryf die eerste fase van n proef in die Oos-Kaap om vir skape, wat weerstandbiedend teen haarwurm (Haemonchus contortus) is, te selekteer en wat sover baie belowende resultate opgelewer het. Daar word beplan om die proef oor n periode van 5 jaar te laat loop. In Januarie 2014 word begin met die toets van die derde jaar se lammers. Die proef is n gesamentelike poging tussen mnr. Robbie Blaine, die stoeteienaar, dr. Alan Fisher, staatsveearts te Queenstown laboratorium en dr. Gretha Snyman, veekundige van Grootfontein, Middelburg. Agtergrond: Die Parasolprojek van 2006, geloods deur prof. Gareth Bath en dr. Jan van Wyk van die Fakulteit Veeartsenykunde, Universiteit van Pretoria, het nuwe metodes ondersoek om die probleem van wurmweerstand teen bestaande wurmmiddels in die RSA aan te spreek. Die plaas, Wauldby, is een van die plase wat in n proef gebruik is, aangesien die plaas al jare bekend is vir die erge wurmmiddelweerstand in die haarwurmpopulasie op die plaas. Op daardie stadium het hierdie twee kenners op die gebied van wurmmiddelweerstand vir die eienaar, mnr Robbie Blaine, bekende Dohne Merino stoetboer, voorspel dat hy binne tien jaar, as gevolg van die wurm weerstandsprobleem nie meer op hierdie plaas met skape sou kon boer nie. Hierdie doodsvonnis was net die aansporing wat die boer nodig gehad het en sewe jaar later is die kudde goed op pad om skape te teel wat nie net oorleef nie, maar floreer ten spyte van n baie hoë uitdaging van haarwurm. Die uitdaging was om n sisteem wat beide prakties en koste-effektief sou wees en wat, afhangende van omstandighede, aangepas kon word vir gebruik op ander Suid-Afrikaanse stoet- en kommersiële skaapplase, te ontwikkel. Die bonus sou ook wees dat die gebruik van wurmmiddels ook minder sal wees en dus wurmmiddelweerstand sal vertraag of voorkom. Die doel is om super-skape en nie super-wurms nie, te produseer! Die aktiewe bestanddeel, monepantel, een van twee nuwe wurmmiddelgroepe wat redelik onlangs op die mark verskyn het, het die haarwurmstam op Wauldby beheer en die enigste geleentheid wat hierdie middel gebruik word, is in skape wat die plaas verlaat hulle word gedoseer, gekraal en 48 uur later is hulle op pad. Op die manier, word daar nooit vir monopantel-weerstandbiedende haarwurms geselekteer nie. 1

2 Daar is al groot sukses in die wêreld behaal om skape te teel vir weerstand teen wurms en dan in besonder die Nemesis program wat in 1994 deur die CSIRO in Australia geloods is. Hierdie en ander programme het dan sonder twyfel bewys dat om vir skape te teel vir weerstandigheid teen inwendige parasiete, beide effektief en volhoubaar is. Die vraag kan dan gevra word: Waarom bou Suid-Afrikaanse boere, veeartse en diere wetenskaplikes nie genetiese seleksie vir wurmweerstandbiedendheid as n roetine-aksie in seleksiedoelwitte in nie? Dit is mos al lankal bekend dat ons die wêreldkampioene is wat haarwurmweerstand teen wurmmiddels betref! Wauldby is in die Stutterheimdistrik van die Oos-Kaap geleë en is ideale haarwurmwêreld: hoë reënval (>750mm per jaar), warm, hoë humiditeitsindeks, amper ryp-vry met goeie grasbedekte semi-suurveld. Boere in hierdie area was dan een van die eerste groep boere wat jare gelede met die Dohne Merino skaapras begin boer het, juis omdat bogenoemde omstandighede wolskaapboerdery in die gebied n uitdaging maak. Die huidige eienaar se voorganger op die plaas het ook n wurmbeheer doseringsprogram stiptelik nagevolg en die skape op die plaas elke 3 tot 4 weke gedoseer. Hierdie aanhoudende dosering het tot seleksie van die sogenaamde Stutterheimstam van haarwurm gelei. Hierdie stam word huidiglik gebruik deur die veeartseny farmaseutiese maatskappye as n verwysingstam om nuwe wurmmiddels te toets teen weerstandbiedende haarwurms - die beslissende toets vir n nuwe wurmmiddel! Wauldby n baie mooi plaas, maar verreweg nie ideale skaapwêreld nie! 2

3 Aangesien al die beskikbare wurmmiddels, voor die onlangse vrystelling van twee nuwe aktiewe bestanddele (derkwantel en monepantel), in elk geval vir etlike jare al geen noemenswaardige verskil aan die wurmbesmetting in die skape op Wauldby gemaak het nie, is die skaapkuddes geselekteer vir weerstand (resistance in Engels) of verdraagsaamheid (resilience in Engels) teen haarwurm. n Mens kan dit ook aanpaspaarheid noem. Die skape wat nie weerstand opbou nie, het óf gevrek óf swak gepresteer en is geprul, gewoonlik voor die eerste paartyd op tweetand ouderdom. Die eindresultaat is n reeds hoog geselekteerde kudde. Wat nog meer seleksiedruk veroorsaak het, is die feit dat die helfte van die plaas endemies vir hartwater is en selde vir kleinvee gebruik word Korthoring beeste bewei daardie gedeeltes van die plaas. Die skaap weikampe en kikoejoelande wat as lamkampe gebruik word, het baie min rotasie beweiding (óf spesieverwisseling óf rusperiodes). As gevolg hiervan is skape van hulle eerste bekvol gras as lammers op n daaglikse basis blootgestel aan baie groot natuurlike ladings van besmetlike haarwurm larwes. Tot 54,000 haarwurmeiers per gram mis is getel tydens misondersoeke - dit gee n aanduiding van hoe straf die uitdaging was. Terloops, skape word selfs op hierdie vlak van uitdaging, nie noodwendig gedoseer nie, tensy hulle aan erge bloedarmoede ly of dalings in liggaamskondisie wys. Die plaas is ook redelik uniek in die sin dat >99% van die rondewurmbevolking haarwurm is (bevestig deur larfkulture oor baie jare) en daar is ook geen lewerslakwurm op die plaas nie. Die individuele skape waar n kombinasie van FAMACHA bloedarmoedetellings, liggaamskondisietellings en hoë wurmeiertellings as maatstaf gebruik word om diere te identifiseer wat behandeling nodig het, word met n cocktail van middels gedoseer. Hierdie middels het n redelike effektiwiteit teen haarwurm, maar sou nie normaalweg saam gebruik word nie. Skape wat gedoseer is, word gemerk en word later geprul uit die stoetkudde uit om die genetika uit die nageslag te verwyder. Doelwitte en proefuitleg Die doel van die proef is om die pas-gespeende stoetlammers met die hoogste weerstand teen haarwurm te selekteer voor hulle eerste paring (op 18 maande ouderdom) en daarna word die geselekteerde groep se lammers vergelyk met hulle makkers in die groep wat nie geselekteer is nie. Seleksieparameters is so beplan dat hulle prakties en koste-effektief is en ook in ander omstandighede op kommersiële en stoetplase, in samewerking met hulle veearts, toegepas kan word. 3

4 Elke jaar se groep van ongeveer gespeende stoetlammers (ram- en ooilammers in aparte kuddes) word blootgestel aan aanhoudende hoë uitdaging van haarwurm besmetlike larwes hulle word so lank as moontlik in dieselfde kampe gelos om die hoë uitdaging vol te hou. Standaard bestuurspraktyke word gevolg wat inentings en minimale byvoeding betref. Die proef is reeds op die en 2012 gebore lammers gedoen. Individuele FAMACHA bloedarmoedetellings (FAM; deur n beproefde skaapwagter beoordeel), liggaamskondisietelling (BCS-body condition score, deur veearts, maar kan net so wel deur die boer of skaapwagter beoordeel word) en mismonster wurmeiertellings (MET) is elke 14 dae geneem. Slegs lammers wat op n kombinasie van FAM van 2.5 of hoër, BCS van 1.5 of minder en met baie hoë mis eiertellings, is gedoseer met die cocktail van wurmmiddels. Alhoewel hulle in die groep gebly het, is hulle nie daarna oorweeg vir seleksie vir die weerstandbiedende groep nie. Na die eerste jaar se data ingesamel is, is verskeie indekse geevalueer en die een wat uiteindelik die mees aanvaarbare seleksie-indeks gegee het, was: Gemiddelde FAM + gemiddelde BCS + gemiddelde MET oor die spesifieke proeftydperk Ooie en ramme is in rangorde geplaas volgens hierdie indeks. Hierdie indeks sal her-evalueer word sodra meer jare se data beskikbaar word. Hierdie data is ook gebruik om die teelramme te evalueer op hulle lammers se gegewens. Voorlopige beraamde teelwaardes (BTW) vir wurmweerstand is beraam en sal toenemend meer akkuraat word, hoe meer generasies se gegewens in die databasis ingesluit word. So lyk die 2011 ramme op Wauldby na hulle proefperiode 4

5 MET191 MET12 MET152 MET292 MET143 MET283 MET114 MET254 MET95 MET215 MET66 MET47 MET (epg) Uitslae na die eerste twee jaar van die proef 43% van die 2011-lammers was glad nie na speen gedoseer nie, 57% was 1-3 keer gedoseer en een skaap 4 keer gedurende die somermaande van die proef (Januarie tot Julie 2012). Tydens die proef gedoen op die 2012-gebore lammers, was daar 56% lammers wat nie na speen gedoseer is nie. 84 uit die totaal van 234 lammers is een keer gedoseer, terwyl 17 en een lam onderskeidelik twee en drie keer gedoseer is. Die miseiertelling van die en 2012-gebore ramlammers oor die proef periodes word onderskeidelik in Figure 1 en 2 aangedui. Dieselfde tendense het onder die ooilammers voorgekom. Uit Figuur 1 blyk dit dat daar twee pieke in MET voorgekom het op 15 Februarie en op 14 Maart, terwyl daar tydens die 2013-proef pieke op 5 Februarie en 3 April 2013 voorgekom het (Figuur 2). Die diere wat nie-gedoseer is nie, het sonder enige dosering van hierdie pieke herstel Figuur 1. Miseiertelling (MET) van 2011-ramlammers oor die 2012-proefperiode 5

6 MET221 MET52 MET192 MET63 MET193 MET34 MET164 MET304 MET145 MET305 MET116 MET256 MET97 MET (epg) Nie-gedoseer Figuur 2. Miseiertelling (MET) van 2012-ramlammers oor die 2013-proefperiode Fie FAM tellings van die en 2012-gebore ramlammers word in Figure 3 en 4 aangetoon. Hieruit blyk dit duidelik dat die lammers wat nie-gedoseer is nie, veral tydens die haarwurm seisoen minder bloedarmoedig was as die lammers wat gedoseer moes word. 6

7 FAM151 FAM291 FAM132 FAM262 FAM133 FAM263 FAM104 FAM234 FAM75 FAM215 FAM46 FAM186 FAM27 FAM telling FAM191 FAM82 FAM292 FAM143 FAM283 FAM114 FAM254 FAM95 FAM215 FAM66 FAM47 FAM score Figuur 3. FAMACHA (FAM) van 2011-ramlammers oor die 2012-proefperiode Figuur 4. FAMACHA (FAM) van 2012-ramlammers oor die 2013-proefperiode Die kondisietelling van die en 2012-gebore ramlammers word in Figure 5 en 6 aangetoon. Die nie-gedoseerde lammers se kondisietelling was hoër as die van die gedoseerde lammers in die somermaande tydens die haarwurm seisoen. 7

8 BCS1211 BCS151 BCS221 BCS52 BCS192 BCS63 BCS193 BCS34 BCS164 BCS304 BCS145 BCS305 BCS116 BCS256 BCS97 BCS BCS191 BCS12 BCS152 BCS192 BCS143 BCS283 BCS114 BCS254 BCS95 BCS215 BCS66 BCS47 BCS178 BCS Figuur 5. Kondisietelling (BCS) van 2011-ramlammers oor die 2012-proefperiode Figuur 6. Kondisietelling (BCS) van 2012-ramlammers oor die 2013-proefperiode Die liggaamsmassa van die en 2012-gebore ramlammers word in Figure 7 en 8 aangetoon. Die ramlammers, sowel as ooilammers wat nie na speen gedoseer is nie, was deurgaans swaarder as daardie lammers wat een of meer maal gedurende die proefperiode gedoseer moes word. 8

9 Liggaamsmassa (kg) Liggaamsmassa (kg) Ouderdom (maande) Figuur 7. Liggaamsmassa van 2011-ramlammers oor die 2012-proefperiode Not dosed Dosed Ouderom (maande) Figuur 8. Liggaamsmassa van 2012-ramlammers oor die 2013-proefperiode Vaar analise Die persentasie nageslag van elke vaar wat gedoseer of nie gedoseer moes word, word in Figure 9 en 10 vir die en 2012 gebore lammers aangedui. Hieruit is dit duidelik dat daar wel verskille tussen vaars voorkom. Uit Figuur 9 volg dat vaars EN070010, EN80035 en B die beste behoort te presteer, terwyl B100091, B en B die beste behoort te vaar van die 2012 gebruikte vaars. Beraamde teelwaardes wat na twee jaar se data insameling beraam is, bevestig dit. 9

10 B B B B B B EN % Nageslag B B B EN EN EN % Nageslag Figuur 9. Persentasie 2011-gebore nageslag wat gedoseer of nie gedoseer moes word, van vaars wat in 2011 gebruik is Figuur 10. Persentasie 2012-gebore nageslag wat gedoseer of nie gedoseer moes word, van vaars wat in 2012 gebruik is Wat verder belowend is ten opsigte van die insluiting van wurmweerstand in die seleksie-program, is dat die jong ramme wat bo uitgekom het op die wurmweerstand seleksie-indeks, ook wel onder die top presteerders was wat die ander produksie-eienskappe (liggaamsmassa en wol-eienskappe) aanbetref. Seleksie vir wurmweerstand sal dus nie die ander ekonomies belangrike eienskappe nadelig beïnvloed nie. 10

11 Die beste 2011-gebore ram, B110049, op die wurmweerstand-seleksie-indeks het op die Dohne Merino telersvereniging se syfers n seleksie-indeks van 140%, n liggaamsmassa EBV / BTW van +8.6 kg, REW (relatiewe ekonomiese waarde) van R40.37 en nogal fyn wol van mikron ook behaal. n Uitblinker dubbel AA ram in enige sisteem! Baie boere is van mening dat skape wat swak doen (op hierdie plaas is dit gewoonlik as gevolg van wurms), laer liggaamsgewigte het (is minder vrugbaar as gevolg daarvan), ook ligter en fyner vagte skeer omdat hulle sukkel. Die boere bevraagteken of te veel klem op fyn wol seleksie nie juis hierdie swakker skape bevoordeel nie? Die data wat tydens die 2012-proef op die 2011-gebore lammers ingesamel is, is gebruik om die invloed van dosering of nie op die wol-eienskappe te onleed. Daar was geen betekenisvolle verskil in veseldikte tussen diere wat gedoseer (17.1 µm) is en die wat nie dosering nodig gehad het nie (17.3 µm). Stapellengte het ook nie verskil nie. Lammers wat nie gedoseer is nie, het wel 2.11 kg skoonwol geproduseer, wat betenisvol meer is as die 1.98 kg van die lammers wat gedoseer moes word. Daar was wel verskille tussen diere wat drie keer gedoseer moes word, teenoor diere wat net een maal gedoseer moes word. Lammers wat drie keer gedoseer moes word, was betekenisvol ligter en het minder, fyner wol geproduseer as lammers wat net een maal gedoseer is. Meer betroubare inligting in hierdie verband sal bekend word sodra meer jare se data ingesamel is. Die herhaalbaarheid van miseiertelling, kondisietelling en FAMACHA telling word in Tabel 1 aangetoon. Tabel 1. Herhaalbaarheid van FAM, BCS en MET Eienskap Herhaalbaarheid ± s.e. FAM 0.23 ± 0.04 BCS 0.68 ± 0.04 FEC 0.65 ± 0.04 FAM het die laagste herhaalbaarheid oor die proefperiode gehad, terwyl die herhaalbaarheid van MET hoër was as wat verwag is. Hierdie resultate inaggenome, kan die aantal MET wat geneem hoef te word moontlik verminder word. n Finale aanbeveling in hierdie opsig sal na die 2014 proefperiode gemaak word. 11

12 Opsommend Daar was betekenisvolle verskille tussen die aantal lammers van verskillende ramme wat dosering nodig gehad het. Die beste ramme op die seleksie-indeks, gebaseer op MET, FAM en BCS, was ook onder die beste ramme volgens die Dohne Merino telersvereniging se seleksie-indekse. Wurm weerstandige / verdraagsame skape in die proef het heelwat beter gepresteer op alle parameters in vergelyking met skape waar dosering nodig was. Die teenoorgestelde was waar van skape wat wel gedoseer moes word: Gemiddeld was hulle meer anemies (bloedarmoedig), ten spyte van dosering Was gemiddeld in n swakker liggaamskondisie in vergelyking met skape wat nooit gedoseer was nie Gemiddelde wurmeiertellings was nie noodwendig baie laer as weerstandige skape (verdraagsame skape is ook ingesluit by ongedoseerde groep, maar het partymaal hoë eiertellings gehad) Skape wat gedoseer was, het aansienlik laer groeitempo s behaal Het meer geld gekos (wurmmiddels), maar het nie gepresteer nie. Lesse geleer uit die eerste fase van hierdie proef: Weerstand teen wurmbesmetting is oorerflik Daar was n baie hoë herhaalbaarheid van wurmeiertellings (65%) en liggaamskondisie (68%), gemeet voor die eerste piek van wurmladings (Januarie op hierdie plaas) Dit hoort dus moontlik te wees (om koste te bespaar) om n enkele (of miskien twee) individuele miseiertelling(s) aan die begin van die piek wurmtyd te doen en vir die boer dan self die FAM en BCS beoordelings daarna vir die somer te laat doen en dan net die geaffekteerde skape te behandel In hierdie proef in 2012, waar n baie hoë vlak van uitdaging van haarwurm teenwoordig was, het 43% van die lammers geen behandeling vir wurms vanaf speen tot winter nodig gehad nie! Aksie wat geneem moet word: Merk die lammers wat behandeling nodig het en prul alle lammers wat twee of meer keer behandel is 12

13 Selekteer beslis net ramme uit die onbehandelde groep en indien moontlik, selekteer vervangingsooie ook net uit die onbehandelde groep Selekteer n weerstandbiedende lyn binne die stoetskape. Dit maak dus geen sin om te teel uit ramme wat geneties vatbaar vir wurmbesmettings is nie, veral wat stoetramme betref! Die vraag behoort eintlik te wees: Kan ons bekostig om nie vir wurm weerstandige skape te selekteer nie? Pad vorentoe Soos die proef vorder oor die volgende 3 tot 4 jaar, verwag ons dat die geselekteerde (weerstandbiedende) groep aansienlik groter sal word en die seleksie vir wurm weerstandige skape in die tweede en derde generasies nog beter sal wees. Daar word algemeen aanvaar dat as n mens met totaal ongeselekteerde skape sou begin, daar na 8 jaar n dramatiese verhoging in weerstand behoort te wees. Hierdie kudde het n 10 jaar voorsprong, te danke aan die weerstanbiedende wurms, wat al reeds die vatbare skape uitgedun het. 13