Een jaar kwaliteitsonderzoeken: inzichten en instrumenten

Transcriptie

1 Een jaar kwaliteitsonderzoeken: inzichten en instrumenten

2 Inleiding Beste lezer, In het afgelopen jaar zijn 25 kwaliteitsonderzoeken uitgevoerd in diverse scholen. De trajecten die zijn uitgevoerd hebben geleid tot belangrijke inzichten, die we graag met u delen. We hebben de kaders van het kwaliteitsonderzoek, de belangrijkste leerervaringen en tips voor het vervolg van de kwaliteitsontwikkeling vastgelegd, met als doel de ervaringen van een jaar kwaliteitsonderzoeken op Amsterdamse basisscholen niet verloren te laten gaan. In het eerste hoofdstuk worden de kaders van het kwaliteitsonderzoek geschetst. Hierin wordt ingegaan op de doelstelling, de uitgangspunten en de werkwijze bij het kwaliteitsonderzoek. Hoofdstuk 2 bevat een beschrijving van de onderzoeksvragen van scholen die tot nu toe zijn onderzocht met behulp van een kwaliteitsonderzoek. In hoofdstuk 3 hebben wij de belangrijkste aanbevelingen vanuit de ervaringen met de uitgevoerde kwaliteitsonderzoeken beschreven. We hebben hier zowel positieve ervaringen als tips voor het vervolg voor u verzameld. Daarnaast zijn enkele bijlagen toegevoegd met daarin het observatie-instrument van de Stichting, enkele voorbeelden van onderzoeksopzetten en een contactlijst met gegevens van betrokkenen bij de Stichting. Uiteraard kunt u altijd contact met hen opnemen voor advies, vragen of een verzoek tot een kwaliteitsonderzoek. We wensen u veel succes met het versterken van de onderwijskwaliteit in de komende periode! Met vriendelijke groet, Namens het bestuur van Stichting KPO, 2

3 Selma Janssen Coördinator Stichting KPO 3

4 Inhoudsopgave 1. Het kwaliteitsonderzoek: doelen, uitgangspunten en aanpak Pag Onderzoeksvragen Pag Aanbevelingen Pag. 11 Bijlagen: Observatie-instrument Onderzoeksopzetten: twee voorbeelden Contactlijst betrokkenen Stichting KPO 4

5 Het kwaliteitsonderzoek Het doel van de Stichting KPO is altijd het stimuleren en borgen van de kwaliteitsontwikkeling in het Amsterdamse onderwijs geweest. Daartoe zijn op verschillende scholen kwaliteitsonderzoeken naar een aspect van de onderwijskwaliteit uitgevoerd met ondersteuning van onafhankelijke onderwijsexperts. Het kwaliteitsonderzoek vormt een aanvulling op de eigen kwaliteitszorg van de school en de kwaliteitszorg van het schoolbestuur. De uitkomsten van het kwaliteitsonderzoek bieden de school en het schoolbestuur aangrijpingspunten om het kwaliteitsbeleid te verscherpen, aan te passen of naar een hogere versnelling te gaan. Voor het inrichten en uitvoeren van het kwaliteitsonderzoek zijn de volgende uitgangspunten leidend: Eigen leervragen van de school staan centraal. Het onderzoek richt zich op de leervraag van de school. De onderwijsexperts ondersteunen bij het omzetten van de leervraag naar een onderzoeksvraag, en ook bij de opzet en uitvoering van het onderzoek. Kwaliteitsonderzoeken zijn participerend van aard. Het onderzoek wordt altijd door onderwijsexperts en een schoolteam gezamenlijk uitgevoerd. Er is respect voor de eigenheid van scholen. Het onderzoek sluit aan bij de fase van ontwikkeling waarin de school zich bevindt en het pedagogisch-didactisch concept van de school. Het praktijkboek Goed Onderwijs vormt het kader voor het kwaliteitsonderzoek. De focus van het onderzoek is gericht op de aspecten die ertoe doen voor goed onderwijs, zoals het onderwijsaanbod, pedagogisch-didactisch handelen van leerkrachten, onderwijsopbrengsten, leerlingenzorg en condities voor goed onderwijs, zoals professionele cultuur, onderwijskundig leiderschap of kwaliteitszorg. Aanpak van het kwaliteitsonderzoek: vijf fasen De uitvoering van het kwaliteitsonderzoek kent vier fasen, namelijk de intake, voorlichting en gesprek met het team, uitvoering van het onderzoek, terugkoppeling aan bestuur en school. Hieronder zijn deze vier fasen nader toegelicht. Fase 1: intake met bestuur en school Het schoolbestuur vormt een belangrijke speler in de kwaliteitsbewaking van de scholen. Het schoolbestuur is dan ook vanaf de intake al betrokken bij het kwaliteitsonderzoek op de school. De intake heeft de volgende doelen: 1) het verkennen van de leervraag van een school en het omzetten daarvan naar een onderzoeksvraag; 2) het inwinnen van informatie over de context van de school en het schoolbestuur om het maximale effect van het onderzoek te bereiken; 3) het plaatsen van het kwaliteitsonderzoek in de cyclus van kwaliteitszorg van de school en het schoolbestuur; 4) het maken van afspraken over de rol van de experts, de school en het schoolbestuur bij de kwaliteitsonderzoek. De experts geven tijdens deze bijeenkomst tevens een toelichting op de werkwijze bij een kwaliteitsonderzoek. Fase 2: Voorlichting en gesprek met het team 5

6 Tijdens de voorlichtingsbijeenkomst op de school wordt het team betrokken bij de onderzoeksvraag en opzet voor het kwaliteitsonderzoek. Naast informatieoverdracht over het onderzoek en de rol van de onderwijsexperts is er volop ruimte om met het team in gesprek te gaan over de onderzoeksvraag en de opzet van het onderzoek. Vaak is dit gesprek ook al een eerste verkenning in het vinden van een antwoord op de onderzoeksvraag. Fase 3: Uitvoering van het onderzoek Op basis van de onderzoeksvraag zal de inhoud en omvang van het onderzoek bepaald worden. Door de diversiteit in onderwerpen kan het onderzoek verschillende vormen aannemen (zie bijlage 2 voor enkele voorbeelden) Kernprincipes van het onderzoek zijn: de participerende analyse: de experts voeren het onderzoek samen met leden van het schoolteam uit (schoolleiding, IB-ers en/of leerkrachten) een integrale benadering: in samenhang wordt er gekeken naar de verschillende onderdelen van het onderwijsleerproces en de condities voor goed onderwijs nadruk op het primaire proces: het pedagogisch-didactisch handelen van leerkrachten. Aandacht voor deskundigheidsbevordering: de experts leren de teamleden om de onderwijskwaliteit te onderzoeken, bijvoorbeeld het observeren van een les of het voeren van een feedbackgesprek Een kwaliteitsonderzoek kan bijvoorbeeld de volgende elementen bevatten: Training van teamleden in het observeren van een les Observaties in de groepen Training van teamleden om goede feedback te geven op basis van een bezochte les Verschillende gesprekken, zoals een gesprek met de schooldirectie, interne begeleiding, een vertegenwoordiging van leerkrachten, een vertegenwoordiging van leerlingen, een vertegenwoordiging van ouders Onderzoek naar de professionele cultuur (vaak voorafgaande aan het onderzoek uitgevoerd door externe partij) Bespreking van de resultaten van een onderzoek dat de school al eerder zelfstandig heeft uitgevoerd Fase 4: Terugkoppeling aan bestuur en school De bevindingen van het onderzoek en aanbevelingen voor de kwaliteitsontwikkeling in de school worden door de onderwijsexperts opgenomen in een rapport, dat uitsluitend bedoeld is voor de school en het schoolbestuur. Dit rapport zal dus verder niet openbaar gemaakt worden. In een gesprek dat volgt op de rapportage worden de bevindingen van het onderzoek en de beleidsconsequenties met het schoolteam, schoolbestuur en (eventueel) de MR besproken. 6

7 Onderzoeksvragen In het afgelopen jaar is bij 25 scholen een kwaliteitsonderzoek uitgevoerd. De meeste onderzoeksvragen zijn hieronder vermeld en in de bijlage zijn twee voorbeelden van onderzoeksopzetten uitgewerkt. Dit geeft een indruk van de reikwijdte van de onderzoeksvragen en de uitwerking ervan in een onderzoekstraject. Met toestemming van de scholen is hun naam bij de onderzoeksvraag opgenomen, zodat onderstaande lijst de mogelijkheid biedt voor informatie-uitwisseling tussen scholen en schoolbesturen. De onderzoeksvragen zijn gecategoriseerd per thema. Vragen met betrekking tot pedagogisch-didactisch handelen en condities (brede onderzoeksvragen) Leonardo da Vinci (AWBR) De school heeft in de afgelopen jaren ingezet op een aantal pedagogische en onderwijskundige veranderingen en heeft er behoefte aan nu een volgende stap te maken: wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het pedagogisch - didactisch handelen op het gebied van het omgaan met verschillen tussen leerlingen? En wat zijn de volgende stappen die de school op dit gebied kan zetten? Wat betekent de huidige stand van zaken voor de toekomst, als het gaat om het aanbod en het pedagogisch didactisch repertoire voor meer- en hoogbegaafde leerlingen? De Vlinderboom (AMOS) De school heeft een verbeterplan opgesteld voor het pedagogisch-didactisch handelen. Welke resultaten van het werken met het verbeterplan zijn in het onderwijs terug te zien? Wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het pedagogisch - didactisch handelen? Op welke manier zal het natuurlijk leren dat centraal staat in de school in de toekomst vorm krijgen? De Pool (ASKO) Wat is de gemeenschappelijke en individuele kwaliteit van het pedagogisch en didactisch handelen van de leerkrachten op de school? In welke mate ondersteunt de professionele cultuur de schoolontwikkeling? De Polsstok (Bijzonderwijs) In hoeverre renderen de door de school ingezette interventies met het doel beter afgestemde instructies en verwerkingsopdrachten? De Dongeschool (OOADA) 7

8 Wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het pedagogisch - didactisch handelen op het gebied van het IGDI model en het gebruik van coöperatieve werkvormen? Wat zijn de huidige kenmerken van de professionele cultuur op De Donge? En wat betekent de huidige stand van zaken voor de toekomst, als het gaat om zaken als aansturing, implementatie, borging en de kwaliteitsontwikkeling van het onderwijs? St. Antoniusschool (ASKO) Op welke manier wordt er vorm gegeven aan differentiatie? In hoeverre stemmen leerkrachten hun instructie en verwerking af op de verschillende onderwijsbehoeften van leerlingen? In welke mate zijn de condities binnen de school aanwezig om leerkrachten te ondersteunen in het realiseren van afgestemde instructies en verwerkingsopdrachten? Dr. E. Boekmanschool (OOADA) Wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het pedagogisch en didactisch handelen en wat zijn de volgende stappen die de school op dit gebied kan zetten? In welke mate levert de professionele cultuur een bijdrage aan het gemeenschappelijk pedagogisch en didactisch handelen? Nicolaas Maesschool (OOADA) De school heeft in de afgelopen jaren ingezet op een aantal onderwijskundige veranderingen en heeft er behoefte aan de balans op te maken: wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het pedagogisch - didactisch handelen en wat zijn de volgende stappen die de school op dit gebied kan zetten? Wat betekent de huidige stand van zaken voor de toekomst, als het gaat om zaken als aansturing, implementatie, borging en de ontwikkeling van een professionele cultuur? Vragen met betrekking tot professionele cultuur en aansturing: SBO De Kans (STWT) Wat zijn de huidige kenmerken van de professionele cultuur op de school? Wat zien we terug van het ontwikkelmodel lerende organisatie? Wat zijn de kenmerken van de wijze van aansturing? Welke effecten van de professionele cultuur zijn er zichtbaar tijdens het dagelijks handelen van leerkrachten? Vragen met betrekking tot een specifek vakgebied De Insulinde (AMOS) Wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het pedagogisch - didactisch handelen op het gebied van het omgaan met verschillen tussen leerlingen tijdens een rekenles in een combinatiegroep? St. Lukasschool (ASKO) 8

9 Wat zijn de verklarende factoren voor de huidige resultaten op het gebied van rekenen en begrijpend lezen? De school heeft een antwoord op deze vraag proberen te krijgen door te kijken in welke mate het pedagogisch en didactisch handelen van de leerkracht bijdraagt aan het afstemmen van instructies en verwerking en in welke mate de condities binnen de school aanwezig zijn om leerkrachten te ondersteunen in het realiseren van afgestemde instructies en verwerkingsopdrachten. De Archipel (ASKO) Wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het pedagogisch en didactisch handelen omtrent het begrijpend lees- en luisteronderwijs en wat zijn de volgende stappen die de school op dit gebied kan zetten? Wat zijn verklarende factoren voor de huidige resultaten op het gebied van begrijpend lezen? Tijl Uilenspiegelschool (AWBR) Wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het pedagogisch - didactisch handelen op het gebied van begrijpend lezen? Wat zijn de resultaten op het gebied van begrijpend lezen en daaraan verwante vakken en welke verklaringen zijn mogelijk te geven voor de huidige resultaten op deze vakken? Wat zijn de huidige kenmerken van de professionele cultuur op de school? En welk effect heeft deze cultuur op het gemeenschappelijk pedagogisch en didactisch handelen? De Vlaamse Reus (STWT) Wat zijn de verklarende factoren voor de huidige resultaten op het gebied van begrijpend lezen? GBS de Veerkracht (GPOWN) Wat zijn kenmerken van goed spellingonderwijs? Wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het pedagogisch - didactisch handelen op het gebied van spelling? Hoe wordt in het huidige spellingonderwijs omgegaan met de verschillen tussen leerlingen? Wat zijn de volgende stappen die de school op dit gebied kan zetten? De Witte Olifant (OOADA) Hoe verbeteren wij het aanbod en de opbrengsten van het spellingonderwijs op school? De Bonkelaar (AMOS) Passen alle leerkrachten de richtlijnen die het team met elkaar heeft afgesproken toe tijdens het spellingonderwijs? Is het mogelijk om de richtlijnen te verbeteren met nieuwe aandachtspunten op het gebied van het pedagogisch didactisch handelen om zo het spellingonderwijs op de school te verbeteren? Wat betekent de huidige stand van zaken voor de toekomst, als het gaat om zaken als evaluatie en borging? Vragen met betrekking tot de leerlingenzorg De Nautilus (AMOS) In hoeverre zijn de kenmerken van het handelingsgericht werken verankerd in de school. Wat zijn mogelijke verklaringen wanneer de kenmerken nog niet voldoende zijn verankerd? 9

10 St. Jozef (ASKO) De school heeft in de afgelopen jaren ingezet op een aantal onderwijskundige veranderingen (HGW omgangsstijl met kinderen, met ouders en met teamleden opzetten lerende organisatie). Wat is hiervan zichtbaar in het gemeenschappelijk pedagogisch-didactisch handelen van de leerkrachten? Wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het didactisch handelen en wat zijn de volgende stappen die de school op dit gebied kan zetten? Wat betekent de huidige stand van zaken voor de toekomst, als het gaat om zaken als aansturing, implementatie en borging? JP Coenschool (STAIJ) Hoe ziet de structuur van de zorg eruit op de school? En hoe duidelijk is deze structuur voor alle betrokkenen? Hoe functioneert deze zorgstructuur gedurende het dagelijks handelen? Waar liggen mogelijkheden tot ontwikkeling? Wat is de attitude van het team ten opzichte van de zorg? En wat zegt deze attitude voor de verdere schoolontwikkeling? Vragen met betrekking tot specifeke schoolkenmerken 1e Montessorischool De Wielewaal (OOADA) Wat zijn de kenmerken van goed, uitdagend onderwijs voor de leerlingenpopulatie met relatief hoogopgeleide ouders? Wat is van deze elementen terug te zien in de dagelijkse lespraktijk en waar liggen mogelijkheden tot ontwikkeling? Beoordeling Zelfevaluatie De Rozenmarn (SIRIUS) Hoe kan de school de kwaliteit van de zelfevaluatie die zij uitvoert verder verhogen? Hoe kunnen visitaties door collega-directeuren op die manier worden ingericht, dat zij de kwaliteit van de zelfevaluatie van scholen versterken? 10

11 Ervaringen en aanbevelingen De werkwijze omtrent het kwaliteitsonderzoek is uitgebreid geëvalueerd met een aantal scholen, de experts en de schoolbesturen. De belangrijkste uitkomsten hiervan hebben we hieronder weergegeven. Schoolbesturen en scholen zijn tevreden over het proces van de kwaliteitsonderzoeken, waarbij de aanpak wordt afgestemd op de school. De uitkomsten van het onderzoek bieden het schoolbestuur en de school aanknopingspunten voor de verdere kwaliteitsontwikkeling van de school. Door het traject en de opbrengsten krijgt een school een systematiek aangereikt om de eigen kwaliteit te onderzoeken. De uitkomsten geven de urgentie voor de school weer om een aantal zaken op te pakken. Tegelijk roepen de opbrengsten vaak ook weer nieuwe vragen tot verdieping op bij de school. Betrekken team Het is aan te bevelen om het team zo snel mogelijk te informeren en betrekken in het proces. Al bij het formuleren van de leervraag zal het team moeten worden betrokken. Dit vergroot het draagvlak voor het onderzoek. Het is erg belangrijk om aandacht te hebben voor een heldere communicatie over het proces, zodat de teamleden met de juiste verwachtingen starten met het kwaliteitsonderzoek. Deskundigheidsbevordering Tijdens de trajecten is ook aandacht besteed aan deskundigheidsbevordering van teamleden, zodat de school in toenemende mate in staat is zelf onderzoek uit te voeren. Dit wordt zowel door scholen als door besturen erg belangrijk gevonden. Door hiervoor voldoende tijd in te bouwen waarbij rekening wordt gehouden met de huidige mate van beheersing van de school wordt het effect van het onderzoek vergroot. Rol schoolbestuur Schoolbesturen hebben een belangrijke rol bij het ondersteunen van de school voor, tijdens en na het kwaliteitsonderzoek. Ook bij de articulatie van de leervraag van de school is een belangrijke rol voor het bestuur weggelegd; het schoolbestuur kan voorafgaand aan het kwaliteitsonderzoek al samen met de school de onderzoeksvraag verkennen. Na het onderzoek is ondersteuning nodig bij het bepalen van prioriteiten en vervolgstappen, bijvoorbeeld door aanbevelingen te geven/ mee te denken in wat er op de school nodig is om veranderingen in gang te zetten. Bovendien kan het bestuur onderlinge uitwisseling tussen scholen binnen of buiten het eigen bestuur bevorderen. 11

12 Bijlage 1: het observatie-instrument versie november 2014 KPO indicator 1 : pedagogisch handelen (omgang met elkaar): ondersteuning, veiligheid, uitdaging Aandachtspunten goede praktijken - + nvt 1.1 zorgt voor veiligheid maakt de sfeer in de groep en de omgang met elkaar zonodig bespreekbaar treedt op wanneer er om leerlingen wordt gelachen bevordert solidariteit tussen leerlingen voorkomt pestgedrag en reageert adequaat wanneer zich dat voordoet houdt rekening met (culturele) verschillen en eigenaardigheden 1.2 ondersteunt het zelfvertrouwen van leerlingen laat leerlingen uitspreken luistert naar wat leerlingen te zeggen hebben maakt duidelijk bijdragen van leerlingen waardevol te vinden stimuleert leerlingen naar elkaar te luisteren bevordert dat leerlingen interesse tonen in elkaar vermijdt rolbevestigende opmerkingen vormt zelf voorbeeld/rolmodel van respectvolle benadering spreekt leerlingen op een positieve manier aan accepteert dat leerlingen fouten maken 12

13 maakt zodanig contact met leerlingen dat zij zich op hun gemak voelen koppelt vragen en opmerkingen van leerlingen op een positieve manier terug 1.3 beschikt over pedagogisch repertoire voor passende interventies maakt weloverwogen gebruik complimenten en correcties anticipeert op gedrag van leerlingen spreekt leerlingen aan op ongewenst gedrag en stimuleert gewenst gedrag hanteert gedrags- en omgangsregels redelijk en consequent regels zijn duidelijk en zichtbaar voor leerlingen regels zijn functioneel voor leerlingen is in pedagogische zin in contact met de leerlingen bij interventies 1.4 geeft expliciet blijk van hoge verwachtingen spreekt expliciete en positieve verwachtingen uit naar leerlingen over wat zij aankunnen (feed forward) geeft er blijk van te weten wat hij/zij van leerlingen kan verwachten (relatie met aandachtspunt 6.3) laat merken in de ontwikkeling van leerlingen te geloven geeft niet op wanneer een leerling het antwoord op een vraag niet weet, maar stelt bv een tussenvraag als opstapje naar het antwoord is duidelijk voor leerlingen over wat de verwachtingen zijn bevestigt als leerlingen verwachtingen waarmaken bemoedigt als leerlingen verwachtingen niet waarmaken oordeel aandachtspunt 1.5 richt een leeromgeving in die uitdagend en rijk is de leeromgeving correspondeert met het - + leerstofaanbod dat in die periode dominant is zorgt voor ondersteunende en stimulerende materialen voor (methodisch) taalleesonderwijs zorgt voor ondersteunende en stimulerende materialen voor (methodisch) reken- en wiskundeonderwijs zorgt voor ondersteunende en stimulerende materialen voor verkennen van de wereld 13

14 zorgt voor een taalleeromgeving die de taalontwikkeling van leerlingen stimuleert OB: zorgt voor hoeken en materialen die geletterdheid en gecijferdheid stimuleren OB: speel- en werkhoeken zijn thematisch ingericht en lokken spel uit. zorgt voor adequate en stimulerende soft- en hardware de leeromgeving sluit aan bij de actualiteit van de groep maakt leerlingen nieuwsgierig en overtuigt hen van relevantie van leerinhouden OORDEEL INDICATOR 1 PEDAGOGISCH HANDELEN: Norm: (ondersteuning en veiligheid) O Z V G indicator 2: effectief benutten onderwijstijd ( time on task ) Aandachtspunten goede praktijken - + Nvt 2.1 laat geen tijd verloren gaan aan het begin van de les en bij leshervattingen handhaaft schoolregels over op tijd beginnen spreekt ouders/verzorgers die leerlingen te laat brengen daarop aan conform schoolbeleid gaat adequaat om met leerlingen die te laat (binnen) komen, zodat geen tijdverlies optreedt zorgt voor zo min mogelijk tijdverlies bij lesovergangen 2.2 besteedt de geplande tijd daadwerkelijk aan het lesdoel laat geen tijd verloren gaan tijdens de les laat geen dode momenten ontstaan laat de leerlingen niet wachten laat zich niet afeiden door irrelevante zaken of gebeurtenissen houdt zelf de lestijd en het lesdoel in de gaten 2.3 laat de les verlopen volgens een adequate planning heeft de les gepland de planning van de les stemt overeen met de doelen (zie 4.2) stimuleert leerlingen door te werken de afwisseling in instructie en begeleiding in de groep(en) is evenwichtig zorgt in combinatiegroepen dat de instructie evenwichtig is verdeeld over beide groepen zorgt dat leerlingen weten aan welke opdracht /taak zij moeten werken 14

15 zorgt dat leerlingen weten hoeveel tijd ze hebben voor taken zorgt voor relevante opdrachten als leerlingen minder dan de geplande tijd nodig hebben (zie 7.2) OORDEEL INDICATOR 2 EFFECTIEF BENUTTEN ONDERWIJSTIJD ( time on task ) Norm: (benutten geplande tijd) O Z V G indicator 3: taakgerichte werksfeer Aandachtspunten goede praktijken - + nvt 3.1 zorgt voor een ordelijk verloop van de les het in- en uitgaan van de klas verloopt ordelijk treedt tijdig en passend op bij ordeverstoringen houdt overzicht over de groep heeft overwicht op de groep leerlingen worden niet gestoord door het zelfstandig werken/spelen van andere leerlingen 3.2 zorgt voor een doelmatig klassenmanagement maakt duidelijk welke materialen kunnen worden gebruikt creëert een werkomgeving voor de leerlingen om zich te concentreren op het werk de lesmaterialen zijn ordelijk en toegankelijk georganiseerd in het lokaal 3.3 leert leerlingen effectief om te gaan met uitgestelde aandacht zorgt dat de leerlingen weten of ze een beroep op de leraar mogen doen zorgt dat de leerlingen weten of ze met andere leerlingen mogen overleggen heeft leerlingen geleerd zelfstandig te werken leerlingen weten wanneer de leerkracht beschikbaar is voor vragen en feedback (voorspelbaar leerkrachtgedrag) leerlingen weten wat er van hen verwacht wordt als de leerkracht niet beschikbaar is (zelfregulatie) 3.4 voert een inzichtelijke en overdraagbare groepsadministratie de groepsadministratie bevat een jaarplanning van de leerstof en het gerealiseerde leerstofaanbod van het moment (onderbouw beredeneerd en gerealiseerd) de groepsadministratie bevat op een toegankelijke manier leerlingengegevens de gegevens over klassenorganisatie, vorderingen 15

16 van leerlingen en zorg aan leerlingen zijn toegankelijk en overdraagbaar OORDEEL INDICATOR 3 TAAKGERICHTE WERKSFEER O Z V G Norm: (doelmatige werksfeer) indicator 4: activerende directe instructie: scaffolding, inhoudelijke helderheid en structuur, feedback, activering Aandachtspunten goede praktijken - + nvt 4.1 maakt duidelijk hoe de les inhoudelijk aansluit bij voorgaande lessen bespreekt het voorgaande werk m.b.t. hetzelfde onderwerp haalt relevante voorkennis op en vat deze samen vermeldt hoe de les aansluit bij wat voorafgegaan is noteert voorkennis op het bord ( Wat weten we al? ) laat leerlingen niet raden naar wat ze de vorige keer hebben geleerd maar ondersteunt hen m.b.v. een voorbeeld (mondeling en/of visueel) 4.2 verduidelijkt de lesdoelen informeert de leerlingen bij de over de lesdoelen plaatst doelen in een voor leerlingen rijke context zorgt ervoor dat het lesdoel bij leerlingen binnen komt noteert de lesdoelen op het bord ( Wat gaan we leren? ) maakt duidelijk wat het doel van de opdrachten is en wat de leerlingen ervan zullen leren 4.3 aakt voor leerlingen de inhoudelijke opbouw van de les maakt aan kinderen duidelijk volgens welke inzichtelijk inhoudelijke en/of procesmatige stappen de les gaat verlopen (relatie met 4.8) maakt bij iedere nieuwe stap in de les duidelijk hoe deze past in het totaal 4.4 geeft duidelijke uitleg van de leerstof en opdrachten legt uit in opeenvolgende stappen stelt vragen die door leerlingen worden begrepen vat van tijd tot tijd de leerstof samen zorgt voor aanschouwelijke en ondersteunende middelen die leerdoelen ondersteunen, verwijst bv naar de leeromgeving (aandachtspunt 1.5) geeft blijk van beheersing vakinhoud van de les geeft blijk van kennis didactische opbouw van de leerinhouden houd in de gaten of leerlingen de instructie nog 16

17 kunnen volgen en schakelt zo nodig een stapje terug in de leerlijn (zoekt grond onder hun voeten ) 4.5 maakt passend gebruik van didactische hulpmiddelen geeft blijk van inhoudelijke en vakdidactische kennis door inzetten van passende didactische hulpmiddelen maakt duidelijk welke materialen en didactische hulpmiddelen gebruikt kunnen worden komt tegemoet aan verschillen in oplossingsstrategieën van leerlingen (bv. extra visuele ondersteuning bij rekenen, spelling) 4.6 betrekt alle leerlingen bij de les geeft opdrachten die aanzetten tot actieve deelname stelt vragen die alle leerlingen aanzetten tot nadenken zorgt ervoor dat alle leerlingen tijdens de instructie goed luisteren en tijdens de verwerking doorwerken wacht na het stellen van vragen voldoende lang om alle leerlingen te laten nadenken en selecteert dan welbewust een leerling geeft ook leerlingen de beurt die niet hun hand opsteken 4.7 hanteert bij uitleg werkvormen die leerlingen maakt gebruik van gespreks- en discussievormen activeren zorgt voor geleide (in)oefening laat leerlingen in groepen/hoeken werken maakt gebruik van coöperatieve werkvormen laat leerlingen meeschrijven tijdens de instructie 4.8 geeft feedback aan leerlingen gaat tijdens de instructie na of leerlingen de leerstof hebben begrepen leerkracht blijkt kennis te hebben van leerlijnen gaat tijdens de verwerking na of leerlingen de opdrachten op een juiste manier uitvoeren refereert bij feedback expliciet aan de doelen refereert bij feedback expliciet aan de fasering van de les of van de opdracht (zie 4.3) geeft feedback op de wijze waarop leerlingen tot hun antwoord komen 17

18 leerkrachten gebruiken service rondjes om leerlingen van feedback te voorzien. feedback is opgebouwd uit feed up, feedback en feed forward. 4.9 gaat na of de lesdoelen bereikt zijn laat de leerlingen refecteren op hun eigen leerproces vat samen wat kinderen hebben geleerd grijpt expliciet terug op doelen laat ze vertellen wat goed ging, wat niet goed ging en wat ze de volgende keer anders gaan doen gaat na wat de prestaties van de leerlingen zijn OORDEEL INDICATOR 4 activerende directe instructie. O Z V G Norm: 4.2 (scaffolding)-4.4 (duidelijkheid)-4.6 (activering)-4.8 (feedback) indicator 5: strategieën voor denken en leren Aandachtspunten goede praktijken - + nvt 5.1 leert leerlingen strategieën voor denken en leren leert leerlingen oplossingsmethodieken (algoritme, analogie, regeltoepassing) die gerelateerd zijn aan het doel van de les leert leerlingen het gebruik van ordeningsmiddelen aan geeft leerlingen aanwijzingen voor het oplossen van problemen biedt leerlingen checklists voor het oplossen van problemen demonstreert denkstrategieën door modeling of hardop denken vereenvoudigt problemen door ze in stukken te hakken 5.2 laat leerlingen hardop denken geeft leerlingen de gelegenheid hardop oplossingen te bedenken vraagt leerlingen denkprocessen te verbaliseren 5.3 laat leerlingen refecteren op oplossingsstrategieën en hun eigen aanpakgedrag laat leerlingen verschillende oplossingsstrategieën met elkaar vergelijken leert leerlingen inzicht te krijgen in het eigen leerproces ten opzichte van dat van anderen (metacognitie) 18

19 brengt structuur aan in de verschillende oplossingsstrategieën laat leerlingen de handigste oplossingsstrategie bepalen evalueert de bruikbaarheid van oplossingsstrategieën geeft leerlingen niet alleen feedback op het resultaat maar ook op het proces 5.4 stimuleert refectie door middel van interactieve instructie- en werkvormen is niet alleen zelf aan het woord maar stimuleert refectie door middel van interactie met en tussen leerlingen de interactie tussen leerlingen verloopt gestructureerd en is doelmatig zorgt voor werkvormen waarbij interactie tussen leerlingen leidt tot refectie 5.5 stimuleert het hanteren van controleactiviteiten schenkt aandacht aan schattend rekenen / voorspellend lezen laat oplossingen relateren aan de context stimuleert het gebruik van alternatieve oplossingen en strategieën leert leerlingen aanpakken om eigen antwoorden te checken 5.6 bevordert het toepassen van het geleerde plaatst de leerstof in een betekenisvolle context vraagt leerlingen waarvoor het geleerde (ook) gebruikt kan worden (zie 4.2) bevordert het bewust toepassen van het geleerde in andere (verschillende) leergebieden OORDEEL INDICATOR 5 STGRATEGIEËN VOOR DENKEN EN LEREN Norm: 5.1 (aanleren strategieën)- 5.3 (refectie/metacognitie) O Z V G indicator 6: systematisch volgen van vorderingen Aandachtspunten goede praktijken - + nvt 6.1 observeert regelmatig en neemt regelmatig toetsen af (methodegebonden en methodeonafhankelijke toetsen, LVS) maakt gebruik van methodegebonden toetsen (onderbouw: observatielijsten van de gebruikte methodieken/ tussendoelen) de methodegebonden toetsen worden afgenomen onder de afgesproken condities de methodeonafhankelijke toetsen worden onder 19

20 de goede condities afgenomen en volgens de toetskalender. (LVS) OB: registreert resultaten bij ontwikkelingsgerichte en gestuurde activiteiten 6.2 volgt de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen bepaalt jaarlijks de sociaal-emotionele ontwikkeling de school gebruikt hiervoor een genormeerd volginstrument registreert gegevens over de sociaal-emotionele ontwikkeling inzichtelijk 6.3 analyseert waar leerlingen uitvallen en opvallen benut voor de analyse gegevens uit methodegebonden toetsen, methodeonafhankelijke toetsen en observaties maakt foutenanalyses van de verzamelde gegevens voert diagnostische gesprekjes met leerlingen om meer inzicht te krijgen in waar leerlingen uitvallen trekt conclusies uit de verzamelde gegevens over waar leerlingen uitvallen 6.4 analyseert waarom leerlingen uitvallen en opvallen en refecteert op eigen handelen stelt niet alleen vast waar leerlingen op uitvallen, maar ook waarom en benut hiervoor alle aanwezige informatie (zie ook 4.8, 5.2, 5.3 en 5.4) voert diagnostische gesprekjes met leerlingen om meer inzicht te krijgen in hoe de leerling leert betrekt refectie op eigen handelen bij vaststelling waarom een leerling uitvalt geeft blijk van kennis van leerlijnen en veel voorkomende leerproblemen (orthodidactische kennis) trekt conclusies uit de verzamelde gegevens over waarom leerlingen uitvallen 6.5 plant en registreert interventies naar aanleiding van analyse en refectie plant en registreert interventies naar aanleiding van de verzamelde gegevens, analyses en conclusies (lange cyclus) plant en registreert interventies naar aanleiding van dagelijkse observaties (korte cyclus) past de didactische aanpak voor de groep of individuele leerlingen aan op basis van de analyse 20

21 past de pedagogische aanpak aan op basis van gedocumenteerde kennis op het gebied van sociaalemotionele ontwikkeling OORDEEL INDICATOR 6 SYSTEMATISCH VOLGEN VAN VORDERINGEN O Z V G Norm: (analyse waarom leerlingen uitvallen en plannen van interventies) indicator 7: afstemming instructie en verwerking Aandachtspunten goede praktijken - + nvt 7.1 differentieert in (instructie- of verwerkings-) tijd geeft zwakke leerlingen extra leertijd geeft zwakke leerlingen voor - of na -instructie geeft niet alle leerlingen dezelfde tijd voor de opdracht zet leerlingen die minder instructie nodig hebben (alvast) aan het werk, met de anderen wordt de instructie voortgezet 7.2 stemt de verwerking van de leerstof af op kennis over hoe leerlingen leren maakt tussen leerlingen verschil in de omvang van opdrachten maakt tussen leerlingen verschil in de mate van verdieping van opdrachten laat sommige leerlingen gebruik maken van hulpmaterialen gebruikt aanwijzingen uit de methode OB: de lesmaterialen zijn afgestemd op het niveau en de ontwikkeling van de leerlingen 7.3 stemt instructie af op kennis over hoe leerlingen leren benut gedocumenteerde kennis over de (en wat leerlingen weten) onderwijsbehoeften van de leerlingen (zie 6.4) zet een stap terug in leerproces en/of leerlijn en gebruikt ondersteunende middelen sluit met gebruik van voorbeelden aan bij de voorkennis van leerlingen geeft aanvullende instructie aan groepjes of individuele leerlingen richt zich niet alleen op de middenmoot stelt gedurende de instructie vragen van verschillend niveau aan specifeke (groepen van) leerlingen geeft gedurende de instructie opdrachten van verschillend niveau aan specifeke (groepen van) 21

22 leerlingen de instructie sluit aan op kennis over hoe de leerling leert 7.4 het taalgebruik van de leerkracht past bij de het taalgebruik van de leerkracht voldoet aan de taalbehoeften van de leerlingen regels van de standaardtaal het taalgebruik van de leerkracht stemt overeen met het ontwikkelingsniveau van de groep de leerkracht stemt zijn taal af op het niveau van individuele leerlingen de inhoud en wijze van communiceren lokt bij leerlingen responsieve interactie uit (interactie die de taalverwerving bevordert) OORDEEL INDICATOR 7 AFSTEMMING INSTRUCTIE EN VERWERKING Norm: 7.3 (afstemming instructie) O Z V G indicator 8: leerlingen zijn actief betrokken Aandachtspunten goede praktijken - + nvt 8.1 er is een goede individuele betrokkenheid van leerlingen bij de instructie leerlingen letten op tijdens de instructie leerlingen nemen actief deel aan leer- of kringgesprekken leerlingen stellen vragen leerlingen luisteren actief bij de instructie leerlingen vragen geïnteresseerd door 8.2 leerlingen werken op betrokken wijze aan hun taak leerlingen werken geconcentreerd en taakgericht aan de opdrachten leerlingen worden door de taken en opdrachten uitgedaagd leerlingen gebruiken hun tijd efficiënt 8.3 leerlingen zijn actief gericht op leren leerlingen nemen zelf initiatieven leerlingen werken zelfstandig er zijn gevarieerde werkvormen die een beroep doen op uiteenlopende leerstijlen leerlingen geven blijk van het nemen van verantwoordelijkheid voor hun eigen leerproces OORDEEL INDICATOR 8 LEERLINGEN ZIJN ACTIEF BETROKKEN Norm: (betrokkenheid leerlingen) O Z V G indicator 9: verantwoordelijkheid leerlingen voor organisatie en proces aandachtspunten goede praktijken - + nvt 22

23 9.1 benut middelen die zelfstandig werken en leren mogelijk maken gebruikt methoden die tot zelfstandig werken uitnodigen zorgt dat er diverse leermiddelen beschikbaar zijn om één probleem op te lossen gebruikt zelf-corrigerende materialen 9.2 biedt leerlingen een structuur om zelfstandig te werken laat leerlingen werken met dag-, week- of maandtaken die passen bij hun ontwikkeling biedt leerlingen een stappenplan voor het zelfstandig werken 9.3 biedt leerlingen keuzemogelijkheden laat de leerlingen eigen leervragen formuleren laat leerlingen kiezen tussen alleen werken of samenwerken laat leerlingen zelf volgorde, tijdstip, aanpak, plaats of hoeveelheid oefenstof bepalen 9.4 stelt zich coachend op en helpt op aanvraag geeft leerlingen de gelegenheid eerst zelf oplossingen te bedenken geeft leerlingen de gelegenheid van hun fouten te leren laat leerlingen zelfstandig oplossing en uitproberen reageert adequaat op hulpvragen van leerlingen, overeenkomstig uiteenlopende niveaus van zelfstandigheid 9.5 leert leerlingen hun leerproces en leerresultaat zelfstandig evalueren laat leerlingen hun eigen werk corrigeren laat leerlingen het werk van klasgenoten corrigeren laat leerlingen conclusies trekken uit het gecorrigeerde werk laat leerlingen hun eigen werkwijze en die van klasgenoten evalueren 9.6 bevordert dat leerlingen samenwerken geeft leerlingen de gelegenheid elkaar te helpen geeft opdrachten waarmee samenwerken mogelijk/nodig is geeft leerlingen de gelegenheid samen te spelen of samen opdrachten uit te voeren bevordert het zelf oplossen van ruzies of misverstanden 23

24 9.7 leert leerlingen op doelmatige wijze samenwerken samenwerking is functioneel voor doel en/of proces er is sprake bij de samenwerking van wederzijdse afhankelijkheid de leerkracht stelt eisen aan de kwaliteit van de samenwerking 9.8 geeft leerlingen feedback op getoonde geeft feedback op de door de leerling gekozen zelfstandigheid en kwaliteit samenwerken aanpak geeft feedback op de door de leerling gekozen planning geeft feedback op de door de leerling gekozen mate van ondersteuning geeft feedback op de mate van samenwerking geeft feedback op de individuele invulling van taken en rollen bij de samenwerking geeft feedback op de meerwaarde van samenwerking voor het resultaat OORDEEL INDICATOR 9 VERANTWOORDELIJKHEID LEERLINGEN VOOR ORGANISATIE EN PROCES Norm: 9.2 (zelfstandig werken) 9.4 (coachende rol leraar) (samenwerken) -9.8 (refectie op eigen verantwoordelijkheid en samenwerking) O Z V G 24

25 Bijlage 2: De onderzoeksopzet twee voorbeelden De opzet van het onderzoek varieert sterk, en hangt onder meer in belangrijke mate af van de onderzoeksvraag en de fase van ontwikkeling van een school. Om inzichtelijk te maken op welke manier de vertaling van een onderzoeksvraag naar een onderzoeksopzet plaatsvindt, zijn in dit hoofdstuk twee onderzoeksopzetten globaal beschreven. Hierdoor wordt ook inzichtelijk gemaakt op welke manier de onderzoeksvraag wordt uitgewerkt in deelvragen. Voorbeeld 1 Tijdens de intake blijkt, dat de school van mening is dat de lessen uitdagender vormgegeven kunnen worden en dat de didactische kwaliteit van de school verbeterd kan worden. Daarnaast is zij van mening afstemming en begeleiding een impuls kunnen krijgen, vooral om het onderwijs meer aan te laten sluiten op de leerlingenpopulatie, die voor een groot deel bestaat uit kinderen met hoog opgeleide ouders. De school wil aan deze onderwerpen aandacht besteden in de komende schoolplanperiode. Tijdens het schooljaar 2013/ 14 is er een werkgroep gestart die een eerste verkenning heeft gemaakt rond de meeren hoogbegaafden. De volgende onderzoeksvragen zijn vastgesteld: Wat zijn de kenmerken van goed, uitdagend onderwijs voor de leerlingenpopulatie op de school? Wat is van deze elementen terug te zien in de dagelijkse lespraktijk en waar liggen mogelijkheden tot ontwikkeling? Gezamenlijk zijn de instrumenten bepaald waarmee het onderzoek uitgevoerd zal worden: 1. (Literatuur) onderzoek naar kenmerken van goed uitdagend onderwijs voor de huidige leerlingenpopulatie (wordt uitgevoerd door de school) Als startpunt zal de werkgroep meer- en hoogbegaafden in kaart brengen hoe goed uitdagend onderwijs voor de huidige leerlingenpopulatie eruit zou moeten zien. Te denken valt aan een lijst met good practices op het gebied van het pedagogisch-didactisch handelen en op het gebied van een professionele cultuur. Deze kenmerken zijn leidend in de verdere uitvoering van het onderzoek. 2. Interviews met leerlingen rondom de vraag; ervaren zij dat hun huidige onderwijs voldoende uitdagend is? (wordt uitgevoerd door de school) Een belangrijke bron om het uitdagende karakter van het onderwijs te onderzoeken, is de mening van de leerlingen. De school zal daarom leerlingen (verdeeld over alle groepen) gestructureerd interviewen. Elk interview zal ongeveer minuten duren. Samen met de experts zal op basis van het literatuuronderzoek een vragenlijst worden samengesteld. De interviews zullen worden geflmd en de school zal deze comprimeren tot een kort flmpje. Zo wordt inzichtelijk hoe de leerlingen het huidige onderwijs ervaren. 25

26 3. Interviews met leerkrachten rondom de vraag; ervaren zij dat hun huidige onderwijs voldoende uitdagend is? En hebben zij bepaalde ondersteuning nodig om hun onderwijs uitdagender te maken? (wordt uitgevoerd door de onderwijsexperts) Leerkrachten worden individueel geïnterviewd. Er wordt een vragenlijst gemaakt op basis van het literatuuronderzoek. De experts zullen met elke leerkracht een gesprek voeren van 20 minuten. 4. Lesbezoeken bij alle groepen om in kaart te brengen hoe uitdagend het huidige onderwijs is (wordt uitgevoerd door de school en de experts) Tijdens de lesbezoeken staat centraal wat de huidige kwaliteit van het pedagogisch-didactisch handelen is in relatie met de kenmerken van goed uitdagend onderwijs. 5. Online onderzoek naar professionele cultuur en netwerken (wordt uitgevoerd door een externe partij en besproken door de school en de experts) Via een online vragenlijst kunnen kenmerken van de professionele cultuur en de kennisdelingsnetwerken binnen de school in kaart worden gebracht. Op basis van dit onderzoek kan er antwoord gegeven worden op de volgende vraag: in hoeverre draagt de cultuur bij aan het verder ontwikkelen van uitdagend onderwijs? Voorbeeld 2 De onderzoeksvraag die is geformuleerd door de school luidt: Hoe verbeteren wij het aanbod en de opbrengsten van het spellingonderwijs op school? Het spellingonderwijs is al jaren een aandachtspunt op de school. De school is gestart met een zelfevaluatie van dit onderwerp en wil de onderwijsexperts als critical friend gebruiken om gezamenlijk een aantal onderdelen van de zelfevaluatie uit te voeren. Als uitgangspunt voor het onderzoek zijn de volgende onderzoeksonderdelen vastgesteld: 1. Hoe ziet het aanbod van het spellingsonderwijs eruit op de school? Wat zijn kenmerken van goed spellingsonderwijs? 2. Hoe zijn de pedagogische voorwaarden op de school? (o.a. uitdagende leeromgeving en hoge verwachtingen) 3. Hoeveel leertijd wordt er besteed aan het spellingsonderwijs? 4. Wat is de gemeenschappelijke kwaliteit van het didactisch handelen op het gebied van het spellingsonderwijs? 5. Welke conclusies kunnen er schoolbreed worden getrokken uit een analyse van de resultaten op het gebied van spelling? 6. Hoe wordt bij het huidige spellingonderwijs omgegaan met de verschillen tussen leerlingen? Hoe analyseren leerkrachten de resultaten op het gebied van spelling? 7. In welke mate dragen de condities bij aan verdere verbetering van het spellingonderwijs op de school? (Hoe is de professionele cultuur? Op welke manier krijgt het onderwijskundig leiderschap vorm?) Omdat het een zelfevaluatie van de school betreft zullen sommige onderdelen alleen door de school gedaan worden, terwijl andere onderdelen gezamenlijk door de experts en teamleden vormgegeven worden. 26

27 De school zal de volgende onderdelen van het onderzoek uitvoeren, waarop gezamenlijk met de experts gerefecteerd zal worden: Een literatuuronderzoek naar kenmerken van goed spellingonderwijs (onderzoeksvraag 1). Een verkenning van het huidige aanbod op school. Voldoet dit aan de kenmerken van goed spellingonderwijs? (onderzoeksvraag 1) Een analyse van het huidige gebruik van leertijd voor spellingonderwijs op school. Voldoet dit aan de kenmerken van goed spellingonderwijs? (onderzoeksvraag 3) Het trekken van schoolbrede conclusies op basis van een analyse van de resultaten op het gebied van spelling (onderzoeksvraag 5) Een verkenning van wat schoolbreed wordt gedaan met de resultaten op spelling. Welke bronnen zijn beschikbaar om te analyseren? Welke bronnen worden gebruikt? Wat wordt er vervolgens mee gedaan? (onderzoeksvraag 5&6) Een onderzoek onder de leerlingen om hen te betrekken bij de verbetering van het spellingonderwijs. De school benut hierbij drie instrumenten: Literatuuronderzoek; Enquête onder leerkrachten; Interviews/enquête/laten schrijven van een brief door leerlingen. Tijdens de onderzoeksdagen zullen de experts samen met directie, IB-er en teamleden het vervolg van de zelfevaluatie uitvoeren, dat zal bestaan uit de volgende onderdelen: 1. Lesobservaties in alle groepen; o om een beeld te krijgen van het pedagogisch klimaat, de voorwaarden voor het geven van een goede les (taakgerichte werksfeer, goed benutten leertijd), de didactische vaardigheden (op vakgebied spelling) en het omgaan met verschillen (onderzoeksvragen 2,3,4 en 6). 2. Gesprek met interne begeleiding (en directie) over de leerlingenzorg; o om een beeld te krijgen van de stand van zaken in de verschillende fases van de zorgcyclus (onderzoeken, refecteren, doelen stellen/plannen, uitvoeren, evalueren). Wij kijken hierbij naar de grote cyclus (van groepsplan tot groepsplan) en de kleine cyclus (dagelijkse observaties en aanpassingen van de les). o om een beeld te krijgen van de rol van de IB-er in de uitvoering van de zorgcyclus (onderzoeksvragen 5,6 en 7). 3. Gesprek met (een vertegenwoordiging van) het team; o Over het spellingonderwijs, de kwaliteitszorg, de professionele cultuur, het onderwijskundig leiderschap en het zorgsysteem op De Witte Olifant (onderzoeksvragen 4,5,6 en 7). 4. Gesprek met de directie; o over de uitkomsten van het onderzoek en de gevolgen voor het onderwijskundig leiderschap, processen van implementatie en borging (onderzoeksvraag 7). 5. Concluderend gesprek met directie en bestuur o hier trekken we gezamenlijk de eerste conclusies van de zelfevaluatie Daarna zal er een terugkoppeling naar het team plaatsvinden. Dan zal gezamenlijk worden nagedacht over de volgende stappen die de school kan zetten om het spellingonderwijs te verbeteren, en zal er worden gerefecteerd op het doen van een zelfevaluatie zodat het team in de toekomst een zelfevaluatie kan uitvoeren over een ander onderwerp. Hier zal ook een medewerker van het bestuur aanwezig zijn. 27

28 28