Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant Auteurs

Transcriptie

1 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant Auteurs Drs. John Dagevos Ruben Smeets, MSc Tilburg, 5 november 2013

2 Documentnummer: Warandelaan AB Tilburg Postbus LE Tilburg T F telos@uvt.nl

3 Inhoudsopgave Voorwoord 5 1 Inleiding De (veranderende) context De wens tot spiegeling, de behoefte aan een duurzaamheidbalans Leeswijzer 9 2 De Telos methode Wat te verstaan onder duurzame ontwikkeling Het meten van duurzame ontwikkeling: de duurzaamheidbalans De Westbrabantse duurzaamheidbalans De uitgangspunten en gehanteerde werkwijze De gehanteerde voorraden De data 17 3 Ecologisch kapitaal 19 Voorraad Bodem 20 Voorraad Lucht 22 Voorraad Oppervlaktewater 24 Voorraad Grondwater 26 Voorraad Energie, grond- en hulpstoffen 30 4 Sociaal-cultureel kapitaal 33 Voorraad Sociale participatie 34 Voorraad Politieke participatie 36 Voorraad Maatschappelijke participatie 38 Voorraad Kunst en cultuur 40 Voorraad Gezondheid 42 Voorraad Veiligheid 44 Voorraad Woonomgeving 46 Voorraad Onderwijs 48 5 Economisch kapitaal 51 Voorraad Arbeid 52 Voorraad Kapitaal 54

4 Voorraad Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden 56 Voorraad Economische structuur 58 Voorraad Kennis 60 Voorraad Infrastructuur/bereikbaarheid 62 6 Totaalbeeld en conclusies 65 Bijlage 1 : Totaaloverzicht indicatorscores (in kleur) 71 4

5 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant Voorwoord In 2012 hebben we als overheden met onze partners uit bedrijfsleven, onderwijsveld en maatschappelijke instellingen de Strategische Agenda West-Brabant vastgesteld. Centraal uitgangspunt daarin is dat het goed toeven was, is, maar ook moet blijven in West-Brabant. Daarom hebben we het uitgangspunt vastgelegd dat we bij al onze activiteiten streven naar de balans tussen economie, ecologie en leefbaarheid. Dat laat zich vrij eenvoudig als uitgangspunt vastleggen, maar hoe gaan we na dat we die balans ook dichterbij brengen met ons handelen. Het is daarom dat we Telos, het Brabants Centrum voor Duurzame Ontwikkeling verbonden aan de Universiteit van Tilburg, hebben gevraagd om onze Strategische Agenda met haar missie en doelen en haar Uitvoeringsprogramma onder de loupe te nemen. Onder de loupe te nemen om te bepalen hoe we er in West- Brabant op al die thema s en opgaven er nu eigenlijk voor staan. Met andere woorden, wat is ons vertrekpunt en wat is de weg die we moeten afleggen om tot die geformuleerde doelen te komen. Voor u ligt die eerste beoordeling en ik moet u zeggen, die valt niet mee. Op het merendeel van onze ambities hebben we met elkaar nog een flinke weg af te leggen. Op zich heb je de neiging om te schrikken van al die oranje en een aantal rode kleuren. Want bij lezing van het rapport blijkt dat op sommige onderdelen de situatie, in ieder geval voor mij, verontrustend is en dan heb ik het met name over het onderdeel Veiligheid. Daar zitten we echt onder de streep. Op veel andere terreinen zijn we echter gewoon gezond ambitieus en wordt ons duidelijk gemaakt dat er nog behoorlijke inspanningen nodig zijn om op dat hogere geambieerde doel te komen. Met u wil ik afspreken om daar samen de schouders onder te zetten. De tijd dat we dachten dat we het alleen konden, en dat geldt voor ons allen, ligt al lang achter ons. We zullen onze eigen bevoegdheden en verantwoordelijkheden in moeten zetten voor het bereiken van die ambities en ook nog eens een keer in balans met elkaar. 5

6 Deze Duurzaamheidbalans zullen we periodiek herhalen om te kunnen toetsen of we voortgang boeken. Ik vind het een uitdaging om dat proces te doorlopen, samen met u, voor onze inwoners, bedrijven, instellingen en bezoekers. Peter van der Velden Voorzitter Regio West-Brabant 6

7 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 1 Inleiding 1.1 De (veranderende) context In de zomer van 2008 hebben de colleges van 18 West-Brabantse gemeenten en de Zeeuwse gemeente Tholen hun samenwerkingsambitie vastgelegd in de Strategische Agenda West-Brabant Op 1 januari 2011 is vervolgens de gemeenschappelijke regeling Regio West-Brabant opgericht. Vanaf die datum werken de 19 gemeenten intensief samen. De noodzaak voor regionale samenwerking ligt in het gegeven dat steeds meer onderwerpen op de gemeenten afkomen die van invloed zijn op het welzijn en welbevinden van inwoners, bedrijven en instellingen. Niet alleen komen er meer onderwerpen en taken op het bordje van de gemeente te liggen, ook de complexiteit en de verwevenheid van de onderwerpen neemt toe. Voor veel onderwerpen geldt bovendien dat juist het regionale schaalniveau het meest aangewezene schaalniveau is om zaken aan te pakken. Het succes van de Strategische Agenda heeft er toe geleid dat de samenwerkende gemeenten door willen gaan op de ingeslagen weg en de succesvolle alliantie verder willen uitbouwen en versterken. Een en ander heeft er in geresulteerd dat in februari 2012 een nieuwe, herijkte strategische agenda is vastgesteld door het Algemeen Bestuur van de regio West Brabant. Naast het feit dat er een nieuwe strategische visie tot stand gekomen, heeft er ook een herbezinning plaatsgevonden op de rol van de overheid in de totstandkoming en uitvoering van de strategische agenda. Waar in de agenda de nadruk lag op overhedensamenwerking ligt de nadruk voor de komende periode op samenwerking binnen de driehoek tussen overheden, ondernemers en onderwijs (de drie O s). De nieuwe visie is dan ook in nauwe samenwerking tussen de drie O s tot stand gekomen. Daarmee is de Strategische Agenda niet langer een exclusief manifest van vooral gemeenten, maar een breed gedragen maatschappelijke agenda voor West-Brabant. De regio West-Brabant is gegeven haar ligging in de Vlaams Nederlandse Delta, tussen de beide mainports Antwerpen en Rotterdam in, in economisch opzicht een dynamische regio. De regio is een Logistieke Hotspot. Op dit moment wordt gewerkt aan een nieuwe Havenvisie voor het Havenschap Moerdijk die als 7

8 insteek heeft om nog nadrukkelijker te kunnen profiteren van de reeds aanwezige (logistieke) bedrijvigheid, de unieke ligging en de kansen die de logistieke sector biedt. Op het gebied van Biobased Economy komen vele initiatieven tot ontwikkeling (denk aan de Green Chemistry Campus) en ook op het terrein van Maintenance (onderhoud, reparatie en revisie) zien bedrijfsleven en onderwijs volop kansen om (nieuwe) bedrijvigheid te genereren en nieuwe onderwijsconcepten op te zetten. Kortom er is veel dynamiek in en om de regio. Dynamiek die vele economische kansen biedt. Bij het nadenken over de vraag of en zo ja hoe deze kansen te pakken gaat wil de regio altijd wel in het oog blijven houden dat het: Uiteindelijk er om gaat dat het in West-Brabant goed toeven is. Het is er goed om te werken, te wonen, te komen en te verblijven. De uitdaging is dus om aan de ene kant de economische kansen te verzilveren, maar tegelijkertijd oog te blijven houden voor ecologische en leefbaarheidbelangen: het gaat als het ware om het zoeken van de balans tussen economie, ecologie en leefbaarheid. Als we het anders zouden formuleren zouden we kunnen zeggen dat duurzaamheid het leidende principe vormt voor de voorgestane ontwikkelingsrichting van West-Brabant. De regio laat zich bij het verder uitwerken van haar visie op de duurzame ontwikkeling van West Brabant leiden door het gedachtegoed van Telos. Ze heeft daarbij een ontwikkelingsproces voor West Brabant in gedachten waarbij gezocht wordt naar een ontwikkeling gericht op het bevorderen van de veerkracht en kwaliteit van de natuur, van het lichamelijke en geestelijke welzijn van de bewoners en een gezonde economische ontwikkeling. Onderstaande figuur (ontleend aan de Strategische Visie ) symboliseert de West-Brabantse Visie. Bron: Regio West-Brabant, Strategische Visie

9 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 1.2 De wens tot spiegeling, de behoefte aan een duurzaamheidbalans Zoals hierboven al aangegeven laat de regio zich inspireren en leiden door de Telos-visie op duurzame ontwikkeling. In het proces van totstandkoming van de strategische agenda heeft Telos de regio al enigszins een (theoretische en strategisch/feitelijke) spiegel mogen voorhouden via bijdragen aan twee drukbezochte avonden voor stakeholders (14 maart 2011) en raadsleden (15 maart 2011). De regio heeft aangegeven dit traject van spiegeling voort te willen zetten. Ze heeft daarom Telos gevraagd om samen met en voor de regio een duurzaamheidbalans te ontwikkelen naar analogie van die van de provincie Noord-Brabant. In het afgelopen jaar is samen met de regio op verschillende niveaus (ambtelijk, bestuurlijk-strategisch) gewerkt aan het opstellen van de duurzaamheidbalans van West-Brabant. Het voorliggende rapport vormt de neerslag van deze werkzaamheden. De Duurzaamheidbalans West-Brabant geeft een integraal beeld hoe de regio bezien door de duurzaamheidsbril haar eigen duurzaamheidsambities waar maakt en er voor staat. 1.3 Leeswijzer De duurzaamheidbalans van West-Brabant 2013 bestaat uit 3 delen: het voorliggende hoofdrapport waarin op beknopte wijze aan de hand van taartdiagrammen met tekstuele toelichting een beeld geschetst wordt hoe West- Brabant er vanuit duurzaamheidperspectief voor staat. Een bijlagenboek met factsheets, waarin per indicator wordt aangegeven hoe de indicator is gedefinieerd, welke gegevensbron is gebruikt, welke waarde de indicator heeft, voor welk jaar de indicator berekend is en welke normen zijn gehanteerd. Een kaartenboek dat voor een groot aantal indicatoren inzichtelijk maakt of er sprake is van verschillen tussen de West-Brabantse gemeenten. De reden voor het maken van dit kaartenboek is tweeledig. In de eerste plaats is West- Brabant geen homogeen gebied. Er zijn duidelijke verschillen tussen gemeenten op de klei en op het zand, tussen grote en kleine gemeenten etc. Bij het interpreteren van de resultaten van de duurzaamheidsbalans is het daarom goed rekening te houden met deze verschillen. De tweede reden is gelegen in het feit dat op deze wijze ook de herkenbaarheid en daarmee ook de bruikbaarheid van de duurzaamheidbalans vergroot kan worden. Het hoofdrapport is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 gaan we dieper in op de visie van Telos op duurzame ontwikkeling en de wijze waarop het begrip duurzame ontwikkeling verder uitgewerkt en geoperationaliseerd is in de duurzaamheidbalans. In de volgende hoofdstukken worden de resultaten van de afzonderlijke kapitalen getoond en besproken. De opbouw van deze drie hoofdstukken is identiek. Ieder kapitaal bestaat uit een aantal voorraden. Per voorraad wordt een korte toelicht gegeven waar de voorraad inhoudelijk betrekking op heeft. Vervolgens wordt aangegeven welke lange termijndoelen/eisen voor die voorraad 9

10 relevant zijn, waarna de resultaten aan de hand van taartdiagrammen worden gepresenteerd en toegelicht. In hoofdstuk 6 wordt het totaalbeeld, de duurzaamheiddriehoek gepresenteerd en worden een aantal conclusies geformuleerd. 10

11 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 2 De Telos methode 2.1 Wat te verstaan onder duurzame ontwikkeling Er bestaan vele definities over wat duurzame ontwikkeling is. In het hedendaagse denken over duurzame ontwikkeling wordt meestal gerefereerd aan het werk van de commissie-brundtland, de World Commission on Environment and Development, die in 1987 het rapport Our Common Future publiceerde. Daarin wordt duurzame ontwikkeling als volgt omschreven: Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder daarbij de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun behoeften te kunnen voorzien te beperken. Centraal in deze definitie staat de mens of, beter gezegd, de behoeften van de mens. Telos volgt de commissie-brundtland in haar definitie van het begrip duurzame ontwikkeling. Het betreft echter een zeer algemene omschrijving. Om het begrip verder te kunnen operationaliseren maken we gebruik van het zogeheten driekapitalenmodel. Hierin wordt een onderscheid gemaakt tussen het economische, ecologische en sociaal-culturele kapitaal. Het samenspel van deze drie kapitalen, van deze drie soorten hulpbronnen, bepaalt hoe het welzijn van mensen in de brede zin van het woord zich ontwikkelt. In de visie van Telos kan duurzame ontwikkeling worden opgevat als een ontwikkelingsproces gericht op het bevorderen van een evenwichtige groei (in balans) van de veerkracht en kwaliteit van de natuur (het ecologisch kapitaal), van het lichamelijke en geestelijke welzijn van mensen (het sociaal-cultureel kapitaal) en een gezonde economische ontwikkeling (het economisch kapitaal). Om te kunnen spreken van duurzame ontwikkeling moet in het verlengde van de gedachtegang van de commissie-brundtland worden voldaan aan drie eisen: Er moet sprake zijn van het gelijktijdig verbeteren van het economische, ecologische en het sociaal-culturele kapitaal. Verbetering van het ene kapitaal mag niet ten koste gaan van één of beide andere kapitalen. 1 De ontwikkeling moet houdbaar zijn over generaties heen: er mag geen afwenteling in de tijd plaatsvinden. Anders geformuleerd: onze kinderen en 1 Hiermee kiest Telos expliciet voor een sterke invulling van het begrip duurzaamheid. Sterke duurzaamheid wil dus zeggen dat er geen afwenteling tussen de kapitalen mag plaatsvinden. Het ene kapitaal mag dus niet groeien ten kost van het andere. Zwakke duurzaamheid sluit (tijdelijke) groei van het ene kapitaal ten opzichte van het andere niet uit, mits per saldo de optelsom van de kapitalen miniaal gelijk blijft. Vooral in tijden van economische recessie is de verleiding groot om de economie kost wat kost draaiende te houden ten koste van bijvoorbeeld het milieu. 11

12 kleinkinderen (de toekomstige generaties) moeten dezelfde ontwikkelingskansen hebben als wij. De ontwikkeling moet ook houdbaar zijn op mondiaal niveau of, anders geformuleerd: er mag geen afwenteling in de ruimte plaatsvinden. Onze ontwikkeling mag niet ten koste gaan van die in andere gebieden en andere landen. Met deze integrale benadering kiest Telos nadrukkelijk voor een breed perspectief op duurzame ontwikkeling. Vaak zien we dat de discussie over duurzame ontwikkeling zich beperkt tot de ecologische aspecten. Daarin ligt historisch gezien wel het vertrekpunt. Aan de invulling van het begrip duurzame ontwikkeling zoals Telos dat doet zit zowel een strategische dimensie (de langere termijn), als een normatieve dimensie (verantwoordelijkheid voor andere schaalniveaus en toekomstige generaties). 2.2 Het meten van duurzame ontwikkeling: de duurzaamheidbalans Om duurzame ontwikkeling te kunnen meten heeft Telos de zogenaamde duurzaamheidbalans ontwikkeld. In een duurzaamheidbalans wordt de toestand van ieder van de kapitalen op een bepaald moment in beeld gebracht. Dat doen we door de kapitalen eerst te ontleden in zogenaamde voorraden. Vervolgens worden voor iedere voorraad eisen, lange termijn doelen en ambities geformuleerd. Voor West Brabant vormen de doelen zoals die geformuleerd zijn in de Strategische Agenda het belangrijkste vertrekpunt. Aanvulling heeft plaatsgevonden, voor zover nodig, met de Brabantse ambities zoals verwoord in de Agenda van Brabant en de eisen zoals die zijn vastgelegd in de Duurzaamheidbalans 2010 van Brabant. Bij iedere eis horen een of meerdere indicatoren die iets zeggen over de mate waarin de ambities ook daadwerkelijk worden gerealiseerd. Per indicatoren zijn normen (meetschalen) gedefinieerd. In het onderstaande schema worden deze begrippen kort toegelicht. Figuur 2 laat zien hoe de samenhang is tussen de verschillende elementen uit de duurzaamheidbalans. Figuur 1 De relevante begrippen uit de duurzaamheidbalans Begrip Kapitaal Voorraad Eisen Indicatoren Normen Omschrijving De drie essentiële delen, subsystemen van het totale Maatschappelijke systeem: ecologie, sociaal-cultureel en economie. De essentiële elementen die samen de kwaliteit en kwantiteit van een kapitaal bepalen. De langetermijndoelen die geformuleerd worden voor de ontwikkeling van een voorraad. Graadmeters waarmee de eisen kunnen worden geoperationaliseerd. Normatief vastgestelde maatstaven met behulp waarvan we de score van indicatoren beoordelen. 12

13 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant Figuur 2 De samenhang tussen kapitalen, voorraden, eisen, indicatoren en normen Voor iedere indicator wordt een meetschaal opgesteld. Deze meetschaal bestaat uit normatief vastgestelde maatstaven die een nul- en een streefwaarde kennen met daartussen gelegen grenswaarden. Er zijn vier categorieën optimaal, acceptabel, zorgelijk en onacceptabel die ieder een eigen kleurcode hebben: goud, groen, oranje en rood. Figuur 3 brengt een en ander in beeld. Figuur 3 Klassenindeling 13

14 Het bepalen van de grenswaarden is een onderdeel in de methode die vaak veel discussie oproept. Dat is wat ons betreft ook precies de bedoeling. Het gaat er niet alleen om om ambities te formuleren, daar zijn we over het algemeen wel goed in, maar om deze vervolgens zo te kwantificeren dat gebruikmakend van indicatoren gemeten kan worden of de geformuleerde ambities ook daadwerkelijk gerealiseerd worden. De grens- en streefwaarden helpen daarbij. Daarmee kun je vaststellen of je op de goede weg bent en of het tempo waarin de veranderingen plaatsvinden ook correspondeert met die ambities. Voor het bepalen van deze grenswaarden is gebruikgemaakt van beleidsdocumenten, vergelijkingen in de tijd, vergelijkingen met andere regio s en de resultaten van maatschappelijke discussies. De weging van de indicatoren valt af te lezen uit de grote van de hoek die ze innemen in de taartdiagrammen. De straal van de taartpunt geeft de gemeten situatie aan. Hoe groter de straal, hoe beter de score. Figuur 4 Voorbeeld cirkeldiagram De optelsom van de voorraden binnen een kapitaal bepaalt vervolgens de score van het kapitaal. Ook hierbij vindt een weging plaats. Niet iedere voorraad is even belangrijk. Het gehanteerde gewicht van de voorraden is terug te vinden bij de conclusies bij ieder kapitaal. 14

15 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant Figuur 5 Samenhang tussen kapitalen, voorraden en indicatoren 2.3 De Westbrabantse duurzaamheidbalans De uitgangspunten en gehanteerde werkwijze Bij het maken van de West-Brabantse duurzaamheidbalans is eerst vastgesteld welke voorraden relevant zijn voor de regio. Vervolgens is bepaald welke eisen/lange termijndoelen passen bij de (ambities van de) regio. Daarbij is het uitgangspunt geweest zoveel mogelijk dezelfde systematiek te hanteren die Telos ook gebruikt heeft voor het maken van de Duurzaamheidbalans van Brabant Dat betekent dat zoveel mogelijk met dezelfde voorraden, eisen, indicatoren en normen is gewerkt. Tegelijkertijd is er ook naar gestreefd om het systeem van eisen/lange termijnambities, die uiteindelijk de kern van het Telos model vormen, aan te laten sluiten bij de ambities van West-Brabant, zoals die verwoord zijn in de Strategische Agenda West Brabant Uiteindelijk is de West-Brabantse duurzaamheidbalans een regiomonitor die de duurzame ontwikkeling van West-Brabant in kaart brengt. Van belang daarbij is dat de regio zich in de te monitoren doelen en ambities herkent. Om hiervoor te zorgen hebben we de volgende weg bewandeld. Op basis van de ambities uit de Strategische Agenda en de Brabantse duurzaamheidbalans hebben we een voorstel geformuleerd voor het totale systeem van eisen/lange termijnambities. Vervolgens hebben we dit voorstel besproken met de verantwoordelijke programmamanagers van de Regio West Brabant. In afstemming met hen zijn de eisen/lange termijn doelen geformuleerd. Vervolgens hebben we met hen ook vastgesteld welke indicatoren we (idealiter) zouden willen gebruiken om de mate van doelbereik te kunnen meten. Uitgangspunt daarbij was zoveel mogelijk gebruik te maken van informatie die de regio zelf gebruikt in haar monitoring van 15

16 de regionale ontwikkeling. In de praktijk is het er op neer gekomen, gegeven dat de regio zelf maar in zeer beperkte mate aan monitoring doet, dat Telos vooral zelf de benodigde data heeft verzameld. Voor de invulling van het sociaalculturele kapitaal is aansluiting gezocht bij een lopend pilotproject dat Telos in opdracht van de provincie Noord-Brabant uitvoert naar wat de Sociale Hoofdstructuur genoemd wordt. Dit project, waar de regio bij betrokken is, voert Telos uit in nauwe samenwerking met het PON en het CBS. Het project levert een schat aan unieke gegevens op - op gemeentelijk en zelfs nog een lager aggregatieniveau - die zeer goed bruikbaar te maken is geweest voor de voorliggende duurzaamheidbalans. De hierboven beschreven aanpak is eerst voorgelegd aan de stuurgroep die het onderzoek heeft begeleid. Deze stuurgroep bestond uit Marijke Vos, verantwoordelijke regiobestuurder voor duurzaamheid, Mart Dircks (secretaris-directeur RWB) en Albert Reijlink (hoofd strategie RWB). De aanpak is ook besproken met de voorbereidingsgroep, samengesteld uit vertegenwoordigers van de triple helixpartners, die zich bezighoudt met de voorbereiding van de werkconferentie West-Brabant verdient het die in het najaar van 2013 zal worden gehouden. Doel van de werkconferentie is om de eerste resultaten van de strategische agenda te tonen, maar vooral ook om te kijken waar men gezamenlijk aan de slag kan. De voorlopige resultaten van de West-Brabantse duurzaamheidbalans zijn besproken met het managementteam van de RWB en met vertegenwoordigers van alle bestuurscommissies. De opmerkingen die tijdens deze bijeenkomsten zijn gemaakt zijn verwerkt in het voorliggend rapport. Hoewel het eerste doel was een duurzaamheidbalans te maken voor de regio hebben we voor een groot aantal indicatoren (in totaal 35) de gegevens niet alleen voor het regionale schaalniveau verzameld maar ook voor het lokale. Voor een deel hebben we dit gedaan omdat de regio geen homogeen gebied is waar alle beschreven voorraden c.q. problematieken zich op dezelfde wijze voordoen. Voor een deel ook omdat we op deze wijze de herkenbaarheid en daarmee ook de bruikbaarheid van de duurzaamheidbalans vergroot wordt. De lokale gegevens zijn in de eerste plaats terug te vinden in de bij dit rapport behorende factsheets. Daar waar lokale gegevens voorhanden waren hebben we die in de factsheets onder het kopje benchmark vermeld. Daarnaast hebben we een apart kaartenboek gemaakt. Daarin is in één oogopslag te zien voor die indicatoren waarvoor dat mogelijk is in hoeverre gemeenten van elkaar verschillen De gehanteerde voorraden In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de voorraden per kapitaal die we hebben gebruikt voor het maken van de West-Brabantse balans. 16

17 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant Tabel 1 Gebruikte Voorraden Sociaal-cultureel Ecologie Economie 1 Sociale participatie 1 Bodem 1 Arbeid 2 Politieke participatie 2 Lucht 2 Kapitaal 3 Maatschappelijke 3 Oppervlaktewater 3 Kennis participatie 4 Kunst en cultuur 4 Grondwater 4 Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden 5 Gezondheid 5 Natuur en landschap 5 Economische structuur 6 Veiligheid 6 Energie, grond en hulpstoffen 7 Woonomgeving 8 Onderwijs 6 Infrastructuur en bereikbaarheid De data Bij het verzamelen van de data is er zoveel mogelijk naar gestreefd de meest actuele data te vinden. Dat is niet altijd gelukt. In de factsheets wordt voor iedere indicator aangegeven op welk jaar de gegevens betrekking hebben. Daarnaast bevatten de factsheets informatie over de omschrijving/definitie van de indicator, de eenheid waarin de indicator gemeten wordt, het aggregatieniveau waarop de indicator betrekking heeft (we maken een onderscheid tussen gemeente-, regioen provincieniveau), het gewicht dat de indicator in de berekening van de voorraadscore heeft, de gehanteerde normen en de bron waaruit de gegevens zijn gehaald. Ook wordt in de factsheets aangegeven wat de richting van de indicator is: plus (+) of min (-). Hiermee wordt het volgende bedoeld. Voor sommige indicatoren bijv. de winstgevendheid van bedrijven of de verkiezingsdeelname geldt dat een hogere waarde van de indicator beter is. De richting van de indicator is dan dus +. Voor sommige indicatoren daarentegen zoals bijv. werkloosheid of eenzaamheid geldt hoe lager de waarde van de indicator hoe beter. De richting van de indicator is dus -. Door alle indicatoren op deze wijze te beschrijven resulteert een transparant informatiesysteem. Daar waar mogelijk hebben we gezocht naar referentiedata terug in de tijd zodat we de ontwikkeling van een indicator in de tijd kunnen aangeven. In de taartdiagrammen wordt dit getoond met behulp van pijltjes. Als er sprake is van een verbetering van een indicator in de tijd wijst het pijltje naar de rand van de cirkel, als er sprake is van een verslechtering wijst het pijltje naar het middelpunt van de cirkel. Als referentiejaar hebben we zoveel mogelijk het jaar 2009 of 2010 gebruikt. Als er bij een bepaalde indicator geen pijltje getoond wordt kan dit twee dingen betekenen. Of er heeft geen verandering van de waarde van de indicator in de tijd plaats gevonden of voor deze indicator waren geen gegevens beschikbaar voor een van de referentiejaren zodat er dus geen ontwikkeling in de tijd aangetoond kan worden. 17

18 18

19 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 3 Ecologisch kapitaal Voor het in kaart brengen van het ecologisch kapitaal van de regio West-Brabant wordt gebruik gemaakt van een ecosysteembenadering. De ecosystemen dienen over voldoende veerkracht te beschikken om de natuurlijke en menselijke verstoringen te kunnen opvangen, zonder dat dit leidt tot onherstelbare schade aan een van de vier ecosysteemfuncties: de productiefunctie, draagfunctie, informatiefunctie en regulatiefunctie. Er is gekozen voor een ecosysteembenadering waarbij de kwaliteit en kwantiteit van de geleverde functies dus centraal staat. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen biotische elementen zoals de aanwezigheid van planten en dieren en de abiotische elementen zoals bodem, water en lucht. Het ecologisch kapitaal omvat zes voorraden die een sterke samenhang vertonen, zowel onderling als met de voorraden in de twee andere kapitalen. Zo bepaalt de kwaliteit van de abiotische elementen bodem, oppervlaktewater en lucht in sterke mate de mogelijkheden van de natuur die er kan gedijen. De voorraad Landschap hangt sterk samen met het sociaal-cultureel kapitaal, maar het omvat ook de belevingskant van de natuur en daarom is het als aparte voorraad in het ecologisch kapitaal opgenomen. 19

20 Voorraad Bodem Omschrijving voorraad De voorraad Bodem heeft betrekking op de bovenste laag van de aardkorst, voor zover deze beworteld is en onder invloed van fysische, chemische of biologische processen verandert. In Nederland is de bodem zelden meer dan 1 à 2 meter dik. Eisen/lange termijndoelen De bodem is schoon. Essentiële bodemfuncties zijn beschermd. Toelichting resultaten Op de vermesting van de natuur na scoort de voorraad Bodem zeer slecht in West-Brabant. Overigens is dit niet een specifiek probleem voor deze regio. In heel Brabant is er, zoals de Brabantse Duurzaamheidbalans 2010 laat zien, veel verontreiniging in de bodem terug te vinden. Wel laten de cijfers zien dat er sprake is van een lichte verbetering met betrekking tot de vermesting van en de zware metalen in de landbouwgrond. De verzuring van en de zware metalen in de natuurgebieden blijven onverminderd een probleem. 20

21 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 21

22 Voorraad Lucht Omschrijving voorraad In de voorraad lucht kijken we niet alleen naar de luchtkwaliteit maar besteden we ook aandacht aan geur- en geluidshinder. De luchtkwaliteit in West-Brabant wordt voor een belangrijk deel door invloeden van buiten de eigen regio bepaald, waarmee niet gezegd is dat er geen invloed is van activiteiten (consumptie, productie, verkeer) die binnen de regio plaatsvinden. De indicator stikstofoxiden is opgenomen in de balans en zegt iets over de luchtverontreiniging die wordt veroorzaakt door het verkeer. Eisen/lange termijndoelen De lucht is schoon. West-Brabant is klimaatneutraal. Toelichting resultaten De indicatoren die we gebruiken om de luchtkwaliteit in West-Brabant in beeld te brengen laten geen goede scores zien. Dat geldt in het bijzonder voor de indicatoren met betrekking tot het broeikaseffect en geluid- en geuroverlast. Deze scoren niet alleen laag, de scores zijn ook verslechterd in de laatste jaren. Ook de indicator luchtconcentratie stikstofdioxide scoort niet goed, deze is echter wel verbeterd. Fijn stof laat voor de hele regio West Brabant gemiddeld een acceptabele score zien. 22

23 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 23

24 Voorraad Oppervlaktewater Omschrijving voorraad Onder oppervlaktewater wordt verstaan: dat deel van de bodem dat (in principe) bedekt is met water. We onderscheiden stromende wateren zoals rivieren en beken en stilstaande wateren zoals meren, kanalen, sloten en vennen. In de voorraad oppervlaktewater gaat het in het bijzonder om de kwaliteit van het oppervlaktewater. De kwantitatieve aspecten van oppervlaktewater hebben meer met (menselijke) veiligheid te doen, dan met ecologische overwegingen en dit element is daarom opgenomen in de voorraad veiligheid in het sociaal-cultureel kapitaal. Eisen/lange termijndoelen Het oppervlaktewater is schoon en heeft een passende kwaliteit voor gewenste ruimtelijke functies. Water als ordenend principe. Dit betekent een veerkrachtig en robuust systeem van zowel zoet- als zoutwater, waarmee ook de klimaatbestendigheid wordt bevorderd. Toelicht resultaten De voorraad oppervlaktewater scoort redelijk in de regio West-Brabant. Dat geldt zeker als we de Westbrabantse resultaten vergelijken met de Brabantse (zie Duurzaamheidbalans 2010). De chemische toestand vertoont een acceptabel beeld, terwijl de ecologische toestand van het oppervlaktewater een enigszins zorgelijk beeld laat zien. 24

25 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 25

26 Voorraad Grondwater Omschrijving voorraad De grondwaterkwaliteit kan worden bedreigd door vermesting, verzuring en de verspreiding van milieugevaarlijke stoffen zoals zware metalen en bestrijdingsmiddelen. Gemiddeld genomen is in Nederland de kwaliteit van het grondwater de afgelopen jaren verbeterd. De grondwaterkwaliteit hangt echter samen met het gebiedstype en de hydrologische situatie ter plaatse en het gemiddelde kan soms daarom een vertekend beeld opleveren. Ook de diepte waarop de indicatoren worden gemeten zijn soms bepalend voor de score van een indicator. Eisen/lange termijndoelen Het grondwater is schoon. Er mag niet meer grondwater worden onttrokken dan aangevuld kan worden. Toelichting resultaten Het grondwater in de regio West-Brabant is relatief schoon. Alle indicatoren laten minimaal acceptabele scores zien. Vermesting in het grondwater is geen probleem op dit moment. Dit beeld spoort met hetgeen we zagen bij de voorraad bodem, de indicator vermesting natuur. Daarnaast laten de indicatoren verzuring en het aantal zware metalen in het grondwater acceptabele resultaten zien, al valt wel op dat deze beide indicatoren minder goed scoren dan in het verleden. 26

27 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 27

28 Voorraad Natuur en landschap Omschrijving voorraad In de duurzaamheidbalans wordt voor de voorraad natuur een ecosysteembenadering gehanteerd die beoogt een beeld te geven van de biodiversiteit (soortenrijkdom) in een bepaald gebied. De landschappelijke kwaliteit wordt bepaald aan de hand van gegevens betreffende de bebouwingskenmerken, de structurering door groene elementen en de cultuurhistorische identiteit. Eisen/lange termijndoelen De natuurlijke biodiversiteit moet worden behouden. De natuur moet in stand worden gehouden en zo mogelijk versterkt. De identiteit van het (West-Brabantse) landschap moet worden behouden en versterkt. Toelichting resultaten De voorraad Natuur en landschap is op dit moment enkel gevuld met indicatoren die betrekking hebben op de natuur. We beschikken niet over informatie aan de hand waarvan we iets kunnen zeggen over de landschappelijke kwaliteit. Wanneer we kijken naar de natuur dan zien we een wat wisselend beeld. De score voor de hoeveel bos en natuurlijk terrein (de kwantiteit) is acceptabel. Daar staat tegenover dat de kwaliteit, tot uitdrukking gebracht met behulp van de indicator soortenrijkdom, achterblijft. Verder geldt dat de afstand tot het openbare groen voor verbetering vatbaar is. Dat geldt ook voor de tevredenheid met het groen in de buurt. 28

29 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 29

30 Voorraad Energie, grond- en hulpstoffen Omschrijving voorraad Energie, grond- en hulpstoffen zijn belangrijke inputs in ons productie- en consumptiesysteem. Waar het gaat om deze inputs geldt dat deze voor een belangrijk deel niet uit Noord-Brabant zelf komen, maar uit het buitenland. Grondstoffen zijn schaars en worden steeds schaarser. Daarnaast geldt dat het gebruik van fossiele energiebronnen leidt tot milieubelasting. Vandaar dat er steeds meer aandacht is aan de ene kant voor de schaarsteproblematiek: het zuiniger gebruik, de ontwikkeling van nieuwe materialen, het zuiniger gebruiken van de beschikbare voorraden en het hergebruik van materialen. En aan de ander kant voor de ontwikkeling van duurzame energiebronnen. De schaarsteproblematiek en het energievraagstuk vraagt zowel aandacht van bedrijven als consumenten. Eisen/lange termijndoelen Burgers consumeren minder energie en stoten minder schadelijke stoffen uit. Investeringen van bedrijven zijn gericht op vermindering van energieverbruik en uitstoot van schadelijke stoffen. Investeringen van bedrijven zijn gericht op het verminderen van het gebruik van niet-hernieuwbare grond- en hulpstoffen. Alle geconsumeerde energie is duurzaam opgewekt. Burgers werken toe naar een afvalloze samenleving. Toelichting resultaten De voorraad Energie, grond- en hulpstoffen laat wisselende resultaten zien. Wanneer we kijken naar het gemiddelde gasverbruik per huishouden zien we een positief beeld. Dat geldt vervolgens niet voor het elektriciteitsgebruik van huishoudens. Ook op het gebied van duurzame energie zien we minder goede scores: het aandeel stadsverwarming scoort laag, opwekking van energie via wind en biomassa scoren zorgelijk. Deze zijn overigens wel verbeterd t.o.v. het verleden. Het streven is te werken aan een afvalloze samenleving: zo weinig mogelijk productie van restafval en zoveel mogelijk avalscheiding. Op dit punt is er nog verbetering nodig zo laten de indicatoren zien. 30

31 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 31

32 32

33 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 4 Sociaal-cultureel kapitaal Binnen het sociaal-cultureel kapitaal draait alles om de sociale interacties binnen een samenleving. Kernbegrippen zijn sociale rechtvaardigheid en maatschappelijke betrokkenheid. Voor een sociaal en cultureel duurzame samenleving wordt het principe van sociale rechtvaardigheid, als een van de belangrijke sturende principes, ingevuld met gelijke kansen, vrijheid, brede toegankelijkheid van voorzieningen en veiligheid en het principe van maatschappelijke betrokkenheid door de sociale, economische en politieke participatie van burgers. Er is sprake van zowel rechten als plichten van burgers. In het sociaal-cultureel kapitaal onderscheiden we acht voorraden, die zowel onderling als met voorraden uit de andere kapitalen samenhangen. Het is duidelijk dat het sociaal-cultureel kapitaal uit vele elementen bestaat. De relatie van mensen met elkaar en met hun omgeving is van belang en daarnaast spelen bepaalde idealistische maatschappelijke normen en waarden een rol. Uit de operationalisering komen een aantal gemeenschappelijke normen en waarden naar voren. Er kan in dit kapitaal onderscheid worden gemaakt tussen harde en zachte voorraden. De zachte voorraden richten zich met name op de participatie, identiteit en vrijheden, terwijl de harde voorraden zich vooral richten op de aanwezige voorzieningenstructuur. Dit zijn als het ware de hulpbronnen waarmee de zachte kant kan worden gefaciliteerd. 33

34 Voorraad Sociale participatie Omschrijving voorraad Participatie verwijst naar de sociale, economische en politieke relaties tussen burgers onderling en tussen burgers en de georganiseerde sociale, economische en politieke instituties. Sociale participatie gaat over wat mensen bindt: tussen gezinsleden onderling, maar juist ook tussen individuen en de maatschappelijkeen belangenorganisaties waarmee mensen zich identificeren dan wel waar ze zich toe hebben te verhouden. Het gaat over elkaar durven aanspreken, elkaar kennen, wat voor elkaar kunnen betekenen en jezelf thuis voelen. Het is de voorwaarde voor sociale interactie, het functioneert als een soort sociale lijm, maar verwijst tegelijkertijd naar de mate waarin de samenleving een tweedeling weet te voorkomen. Daarbij gaat het nadrukkelijk en in toenemende mate om een verhaal van rechten en plichten. Je hebt het recht om je eigen identiteit te koesteren, maar dat mag er niet toe leiden dat je daarmee anderen die hetzelfde recht hebben te beknotten in dit streven. Eisen/lange termijndoelen De sociale participatie in de samenleving is gewaarborgd en iedereen doet mee in de samenleving, ook ouderen en jongeren. Alle burgers, ook nieuwkomers, hebben het recht om zijn eigen identiteit en diversiteit te koesteren en uit te dragen, in woord en gedrag, zolang dit anderen niet beperkt om hetzelfde te doen. Toelichting resultaten De voorraad Sociale participatie vertoont twee gezichten. Het ene gezicht is dat van een West Brabant waar relatief veel mensen gemiddeld voldoende sociale contacten hebben (en, niet onbelangrijk, meer dan in het verleden), waar informele hulp en mantelzorg voldoende wordt geboden en waar er een grote deelname is aan verenigingsactiviteiten. Daar zou nog aan toegevoegd kunnen worden een West-Brabant waar dan wel te weinig vrijwilligers zijn, maar waar het aantal toeneemt. Het andere gezicht is dat van een West Brabant waar sprake is een laag sociaal vertrouwen en relatief veel eenzaamheid. 34

35 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 35

36 Voorraad Politieke participatie Omschrijving voorraad Participatie verwijst naar de sociale, economische en politieke relaties tussen de burgers en de georganiseerde sociale, economische en politieke instituties. Participatie is gebaseerd op het gelijkheidsprincipe: alle mensen in een land hebben als burger, voor de wet, gelijke rechten en plichten. Politieke participatie concentreert zich op het politieke proces. Eisen/lange termijndoelen Elke burger heeft zeggenschap in politieke besluitvorming die hem of haar en de samenleving en haar toekomst aangaat en maakt daar ook gebruik van. Toelichting resultaten De voorraad Politieke participatie laat een wisselend beeld zien. Het vertrouwen in de politiek is acceptabel. Dit is enigszins verrassend omdat we op veel plaatsen zien dat dit niet het geval is. Wel zien we een relatief laag opkomstpercentage in de regio West-Brabant en is de deelname aan politieke acties tevens aan de lage kant. Bij de deelname aan politieke acties gaat het om het inschakelen van media of een politieke partij, deelname aan een inspraak-/discussiebijeenkomst of hoorzitting, contact met een politicus of ambtenaar, deelname aan een actiegroep, protestactie/-mars/demonstratie, via internet deelname aan een politieke discussie of andere activiteiten om iets politiek aan de orde te stellen of invloed uit te oefenen op de politiek of overheid 36

37 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 37

38 Voorraad Maatschappelijke participatie Omschrijving voorraad Bij maatschappelijke participatie concentreren we ons vooral op werk als een van de belangrijkste ordenende inrichtingsprincipes in onze samenleving. Het al dan niet hebben van werk is om verschillende redenen van belang. In de eerste plaats omdat het hebben van werk een belangrijke voorwaarde is voor de meeste mensen om inkomen te kunnen verwerven en daarmee toegang verschaft tot allerlei voorzieningen. Daarnaast speelt het hebben van werk ook een belangrijke rol in de mogelijkheden die mensen om zich zelf te verwerkelijken en actief deel te nemen aan de samenleving. Werk structureert het leven, geeft status, biedt de mogelijkheid tot sociale contacten etc. Eisen/lange termijndoelen Burgers zijn in staat om zich economisch staande te houden. Toelichting resultaten De voorraad Maatschappelijke participatie vertoont (vooralsnog) een positief beeld. Zowel het aantal mensen in de langdurige bijstand, de langdurige werkloosheid als het aantal arme huishoudens is laag te noemen, wat positief is. Wel is te verwachten, kijkend naar de snel oplopende werkloosheid, dat het aantal langdurige werklozen als gevolg van de huidige economische crisis in de nabije toekomst waarschijnlijk zal toenemen. Datzelfde geldt voor de indicator langdurige bijstand. 38

39 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 39

40 Voorraad Kunst en cultuur Omschrijving voorraad Kunst en cultuur zijn belangrijke dragers van bestaande normen en waarden binnen het sociaal-culturele kapitaal. Het zijn uitingen van of reacties op onze huidige cultuur, waarbij cultuur wordt gezien als een sociaal overdraagbaar systeem van concepten of ideeën die het denken en gedrag richting geven, als een manier om dingen te doen waardoor een bepaalde gemeenschap wordt gekenmerkt en die niet bepaald is door de genetische samenstelling van de gemeenschapsleden (Gellner, 1988). Met cultuur bedoelen we vaak kunst: beeldende kunst, muziek, dans, literatuur of architectuur (inclusief de landschapsen tuinarchitectuur). Dit is niet zo vreemd. Al die kunstvormen zijn - of waren althans van oorsprong - uitingen om onszelf, de wereld of de gemeenschap waarvan we deel uit maken een plaats, zin of betekenis te geven. Cultuur is belangrijk voor het overeind houden en versterken van het sociale regeneratievermogen van een samenleving. Deelname aan cultuur, actief en receptief, versterkt de onderlinge cohesie en de identiteit. Om die redenen dient de culturele diversiteit groot te zijn, de kwaliteit van de geboden cultuur hoog en dient de ruimtelijk culturele kwaliteit - historisch en archeologisch erfgoed (het collectieve geheugen) en het inbedden van cultuuruitingen in de ruimte en ruimtelijke vormgeving - beschermd en verrijkt te worden. Kortom, de onderliggende bestaande culturele infrastructuur moet goed zijn. Eisen/lange termijndoelen Het culturele aanbod is voldoende groot, evenals de diversiteit. Iedereen neemt actief dan wel passief deel aan culturele uitingen of activiteiten. Het culturele erfgoed wordt beschermd en versterkt. Toelichting resultaten De voorraad Kunst en cultuur scoort niet goed in de regio West-Brabant. Naast het feit dat er weinig podiumkunsten aanwezig zijn in de regio, zijn er ook relatief weinig rijksmonumenten te vinden en laat het culturele voorzieningenniveau in zijn totaliteit nog te wensen over. 40

41 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 41

42 Voorraad Gezondheid Omschrijving voorraad Eén van de voorwaarden voor een duurzame samenleving is een gezonde bevolking, in lichamelijk en psychisch opzicht. Een goede gezondheid draagt bij aan het welzijn, het welbevinden van individuen en daarmee aan het realiseren van belangrijke doelstellingen van de samenleving, zoals maatschappelijke participatie en langer doorwerken. De gezondheid van de bevolking valt enerzijds af te meten aan objectieve maatstaven en anderzijds aan subjectieve componenten. De overheid is mede verantwoordelijk voor de gezondheid van de bevolking, maar uiteraard heeft ook de individuele burger zelf een eigen verantwoordelijkheid. Bij een aantal hardnekkige gezondheidsproblemen is een verschuiving van curatieve zorg naar preventie waar te nemen. Daarnaast wordt nadrukkelijk verwezen naar de eigen verantwoordelijkheid en actieve inzet van de burger zelf. Als het aan de overheid ligt, komt de zorgconsument meer centraal te staan. Gezondheid en gezondheidszorg zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Om de gezondheid van de bevolking op peil te houden zijn preventieve maatregelen ter voorkoming van gezondheidsproblemen vereist, gecombineerd met een goede kwaliteit en toegankelijkheid van de gezondheidszorg. De overheid heeft een wettelijke taak om de kwaliteit en toegankelijkheid van de collectieve gezondheidszorg te garanderen en te bewaken. Eisen/lange termijndoelen De bevolking is lichamelijk en geestelijk gezond. De bevolking voelt zich gezond. De gezondheidszorg is van goede kwaliteit en toegankelijk voor iedereen; inclusief preventie en nazorg. Iedereen heeft een eigen verantwoordelijkheid voor een gezonde leefstijl. Toelichting resultaten De voorraad Gezondheid vertoont over het geheel gezien een zorgelijk beeld. Frappant is dat de Westbrabanders een relatief positieve beoordeling geven van de eigen gezondheid. Terwijl de eer objectieve indicatoren een heel ander beeld laten zien. Wel laten de indicatoren riskant gedrag (overgewicht, roken, alcoholgebruik) en sportbeoefening een positieve ontwikkeling zien. Dat geldt niet voor de indicator die de geestelijke gezondheid meet. Deze is verslechterd 42

43 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 43

44 Voorraad Veiligheid Omschrijvingg voorraad Onveiligheid wordt vaak gedefinieerd in termen van risico s om slachtoffer te worden van bijvoorbeeld geweld, een ongeluk of een ramp. Hoe kleiner het risico, des te hoger is de veiligheid. Risico s kunnen objectief (feitelijk) worden vastgesteld, of subjectief (gepercipieerd). Als een groot deel van de bevolking kampt met gevoelens van onveiligheid kan dat grote gevolgen hebben voor de samenleving als geheel. Onveiligheid is daarmee een combinatie van objectieve en goed berekenbare factoren en subjectieve factoren. Beide vormen van risico s zijn echt en het is niet zo dat bijvoorbeeld objectieve risico s een hoger waarheidsgehalte hebben dan de subjectieve veiligheidsbeleving van mensen. Veiligheid op een bepaald terrein betekent vaak gevoelens van onveiligheid of een grotere kans op rampen op een ander terrein of voor bepaalde groepen in de samenleving. Veiligheid kan ook conflicteren met de mogelijkheden van een samenleving of economie om te functioneren. Zonder het nemen van risico s kan noch de samenleving, noch de economie functioneren. Vele risico s leiden uiteindelijk naar hele positieve resultaten of worden zelf als zodanig positief gepercipieerd. Tegelijkertijd leven we in een samenleving waarin de positieve gevolgen van het nemen van risico s steeds minder voorspelbaar worden, terwijl de potentiële negatieve uitkomsten lijken toe te nemen. Eisen/lange termijndoelen De kans om slachtoffer te worden van geweld, misdaad, ongelukken en rampen is verwaarloosbaar. Iedereen voelt zich veilig in Brabant. Toelichting resultaten De voorraad veiligheid scoort over de hele linie niet goed in de regio West- Brabant. Dat uit zich in het feit dat geen enkele indicator acceptabel scoort waarbij met name de kans op ramp relatief groot is in deze regio. Daarnaast zien we dat een aantal aan criminaliteit gelieerde indicatoren een verslechtering laten zien. Het veiligheidsgevoel van de burger is afgenomen of wellicht beter: het onveiligheidsgevoel is toegenomen. 44

45 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 45

46 Voorraad Woonomgeving Omschrijving voorraad De voorraad woonomgeving richt zich op de beschikbaarheid en de kwaliteit van woningen, de aanwezigheid van publieke en dagelijkse voorzieningen en de tevredenheid van burgers met de eigen woonomgeving. Iedereen heeft recht op een kwalitatief goede woning, dat wil zeggen een woning die groot genoeg is voor het aantal mensen dat er in moet wonen en waarin het gezond leven is (wat gebruikte materialen betreft en de wijze van ventileren). Het is daarbij van belang dat de woning in een veilige buurt staat met een gezonde woonomgeving met voldoende voorzieningen, zoals gezondheidsvoorzieningen(huisarts, ziekenhuis), voorzieningen voor dagelijkse behoeften en boodschappen (winkels, banken, postkantoor) en transport (wegen, openbaar vervoer). Deze eis zorgt echter voor een dilemma. Residentiële eisen botsen namelijk vaak met ecologische eisen: zo zorgt de aanleg van nieuwe woonwijken vaak voor een groter beslag op de (groene) ruimte, moet de wijk ontsloten worden (meer mobiliteit) en ontstaat er een grotere vraag naar recreatiegebieden. De tevredenheid met de woning en de woonomgeving betreft een subjectieve beleving die persoonsgebonden, die afhangt van een aantal (persoonlijke) factoren. Iemand bijv. die de beschikking heeft over eigen autovervoer kan het ontbreken van voorzieningen in de directe nabijheid als minder problematisch ervaren dan iemand die afhankelijk is van openbaar vervoer. Eisen/lange termijndoelen Iedereen heeft toegang tot een betaalbare woning van goede kwaliteit. Publieke en dagelijkse voorzieningen zijn bereikbaar en toegankelijk voor iedereen. Iedereen is tevreden met de woonomgeving waar hij of zij woont: veilig, aangenaam en gezond. Toelichting resultaten De voorraad Woonomgeving laat een licht zorgelijk beeld zien. Er is sprake van tevredenheid met de eigen woning, maar de overige indicatoren scoren allemaal (zij het net) onder de maat. Wat wellicht verontrustender is, is dat er over de hele linie sprake is van lichte verslechtering van de scores. 46

47 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 47

48 Voorraad Onderwijs Omschrijving voorraad Onderwijs is van groot belang voor de ontwikkeling van onze (kennis)samenleving en haar individuele burgers en is gericht op het overbrengen van kennis, vaardigheden en attitudes. Het onderwijs kent een drietal hoofdfuncties: kwalificatie (uitrusten van mensen met die kennis, vaardigheden en houdingen die relevant zijn voor handhaving in de samenleving en voorbereiding op de arbeidsmarkt), selectie en allocatie (de juiste positionering van mensen in de samenleving op verschillende momenten in de loopbaan, op basis van kwalificaties en eerder verworven competenties), socialisatie (uitrusten van mensen met gemeenschappelijke normen en waarden die nodig zijn om in de samenleving te kunnen functioneren, het gaat niet alleen om aanpassing aan de samenleving, maar ook om actief burgerschap, kritisch leren en participeren). Formeel onderwijs vindt meestal plaats in bestaande onderwijsinstellingen, maar leren gebeurt uiteraard ook in informele settings zoals het gezin, de sportvereniging en het buurthuis. Om in te blijven spelen op de maatschappelijke behoeften en om de aansluiting met de arbeidsmarkt te blijven garanderen moet het onderwijs continu in ontwikkeling blijven. Eisen/lange termijndoelen Het onderwijs sluit aan op de maatschappelijke behoefte. Het onderwijs is van alle soorten is van hoge kwaliteit en goed bereikbaar. Burgers investeren in het in stand houden van competenties die aansluiten op maatschappelijke behoeften. Toelichting resultaten De voorraad Onderwijs toont aan de ene kant acceptabele scores voor de indicatoren voortijdig schoolverlaters en onvertraagd naar diploma. Ook zien we een gestegen opleidingsniveau van de bevolking, zij het dat dit nog net niet acceptabel scoort. Aan de andere kant zien we een afname van het aantal basis- en middelbare scholen en zoals te verwachten was en zeer verontrustend is een groeiende jeugdwerkloosheid. 48

49 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 49

50 50

51 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 5 Economisch kapitaal Binnen het economisch kapitaal staat het functioneren van de regionale economie centraal. Hierbij is de focus gericht op behoud en versterking van het vermogen van een regio om voldoende inkomen te genereren. Of een regio er ook daadwerkelijk in slaagt om voldoende inkomen te genereren, is afhankelijk van de vraag of de regio als gebied én de bedrijven in die regio erin slagen zich in de internationale concurrentiestrijd een goede uitgangspositie te verwerven. De concurrentiekracht van een regio wordt in belangrijke mate bepaald door de kwaliteit van het regionale productiemilieu en de regionale productiestructuur: de samenstelling van de regionale bedrijvigheid. Het productiemilieu wordt gekenmerkt door de drie soorten relaties die een bedrijf met de omgeving kan hebben: marktrelaties, institutionele relaties en fysieke relaties. De marktrelaties hebben betrekking op de geld- en kapitaalmarkt, de vastgoedmarkt, de arbeidsmarkt, de markt voor goederen, diensten en informatie. Onder de institutionele relaties vallen de relaties met de overheid en andere instituten. Deze uiten zich onder meer in wetgeving, regulering en sanctionering. Bij fysieke relaties is te denken aan de fysieke infrastructuur en de beschikbaarheid van bedrijventerreinen. Deze kunnen alleen op lange termijn worden gewijzigd. 51

52 Voorraad Arbeid Omschrijving voorraad Arbeid binnen het economisch kapitaal refereert aan het vermogen van de mens om een bijdrage te leveren aan het proces van het produceren van goederen en diensten. De kwaliteit van het beschikbare arbeidsaanbod (kennis, ervaring, creativiteit) en de (kwantitatieve) beschikbaarheid van werk vormen samen dan ook een cruciale economische factor. Het functioneren van de arbeidsmarkt is van groot belang om vraag en aanbod bij elkaar te brengen. Eisen/lange termijndoelen Het arbeidspotentieel van de totale potentiële beroepsbevolking wordt benut. De vraag naar en het aanbod van arbeid in West Brabant reageren flexibel op elkaar en zijn in evenwicht: kwantitatief en kwalitatief. Werk is gezond: langdurig ziekteverzuim en uitstroom t.g.v. arbeidsongeschiktheid worden voorkomen. Het arbeidsaanbod beschikt over voldoende kwalificaties (inclusief arbeidsmigranten). Toelichting resultaten De voorraad Arbeid laat twee gezichten zien. De werkgelegenheidsfunctie (het aantal banen in verhouding tot de omvang van de beroepsbevolking) is voldoende groot, er is sprake van een acceptabele benutting van het arbeidspotentieel en er zijn voldoende vacatures. Daar tegenover staat een oplopende werklosheid, een sterke vergrijzing van de beroepsbevolking en een nog steeds relatief hoge arbeidsongeschiktheid (die overigens wel verbeterd is). Het feit dat er aan de ene kant voldoende vacatures zijn en tegelijkertijd een hoge en oplopende werkloosheid roept de vraag of er is sprake is van een (groeiende) mismatch op de arbeidsmarkt. 52

53 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 53

54 Voorraad Kapitaal Omschrijving voorraad Tot kapitaal(goederen) wordt alles gerekend wat voor de productie van goederen of diensten wordt gebruikt. Te denken valt hierbij aan machines, apparaten, transportmiddelen, grond en gebouwen, kortom productief kapitaal. Het is vanuit economisch oogpunt bezien van groot belang dat er voldoende kapitaalgoederen aanwezig zijn, dat de kwaliteit hiervan goed is en dat de voorraad via investeringen op peil gehouden dan wel uitgebreid wordt. Noodzakelijke voorwaarde is dat het bedrijfsleven voldoende winst maakt. Eisen/lange termijndoelen Het Westbrabantse bedrijfsleven investeert voldoende, zodat het productieve vermogen in stand gehouden of versterkt wordt. Het Westbrabantse bedrijfsleven maakt voldoende winst, zodat er voldoende kan worden geïnvesteerd. Toelichting resultaten De voorraad Kapitaal toont de economische crisis in haar volle gedaante. Alle indicatoren zitten zwaar in de min. Dat geldt in het bijzonder de winstgevendheid, de verwachtingen/het vertrouwen in het economisch klimaat en de investeringen in het volgende jaar. Wel is er sprake van een licht herstel. Vier van de vijf indicatoren vertonen een lichte toename. Alleen de ontwikkeling van de winstgevendheid blijft onverminderd negatief. 54

55 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 55

56 Voorraad Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden Omschrijving voorraad Bij deze voorraad gaat het om zaken als de beschikbaarheid, segmentatie en kwaliteit van bedrijventerreinen en de beschikbaarheid en kwaliteit van bedrijfsruimte en kantoorgebouwen. Hoewel infrastructuur, bedrijventerreinen, bedrijfshuisvesting en kantoorgebouwen ook te beschouwen zijn als een vorm van kapitaalgoed, worden ze hier meegenomen als een eigenstandige voorraad. Ze fungeren immers niet als directe input in het productieproces, maar als randvoorwaarde voor het goed functioneren van de regionale economie. Eisen/lange termijndoelen Er is voldoende ruimte (terreinen, bedrijfspanden) beschikbaar voor bedrijvigheid, in het bijzonder voor logistieke bedrijven. De beschikbare ruimte voor bedrijvigheid wordt optimaal beheerd: zuinig met ruimte en aangepast aan de tijd. Toelichting resultaten Binnen de voorraad Ruimtelijke vestigingsvoorwaarden kijken we naar de bedrijventerreinsituatie en de kantoorontwikkelingen. Met het dossier bedrijventerreinen gaat het redelijk: een sterk toegenomen aanbod en (daarmee) een gunstige vraag-aanbod verhouding (voldoende terrein beschikbaar afgezet tegen het uitgiftegemiddelde in de laatste jaren). Wel is er nog sprake van veroudering op sommige terreinen. De kantorenmarkt vertoont net als elders in Nederland een negatief beeld: veel leegstand. 56

57 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 57

58 Voorraad Economische structuur Omschrijving voorraad De kracht van een regionale economie wordt in belangrijke mate bepaald door de in die regio aanwezige bedrijvigheid. Daarbij gaat het om het geheel van al die bedrijven en de samenstelling daarvan (de regionale productiestructuur). De samenstelling moet zodanig zijn dat deze economische groei kan genereren, maar ook conjuncturele schokken kan opvangen. Daarnaast moet er sprake zijn van voldoende dynamiek en vernieuwing (starters, bedrijven die zich nieuw in de regio vestigen). Ondernemingen moeten daarbij tevens investeren in nieuwe producten en diensten. Eisen/lange termijndoelen De economische structuur van West-Brabant wordt permanent versterkt en vernieuwd door de komst van startende ondernemingen en zich nieuw in Brabant vestigende ondernemingen. De Westbrabantse economie is concurrerend, zowel nationaal als internationaal. West-Brabant speelt een prominente rol in het Brabantse en Nederlandse topsectorenbeleid. Toelichting resultaten De voorraad Economische structuur laat een wisselend beeld zien. Het gemiddelde inkomen van de West Brabander en het BRP per hoofd van bevolking bevinden zich op een acceptabel niveau. Daarnaast zien we het aantal starters (ZZP-ers?) weliswaar toenemen maar desondanks nog relatief laag scoren. Het aandeel werkgelegenheid in de topsectoren in de regio is ondanks de ambitie nog relatief te noemen. Verder zien we, in lijn met de ontwikkeling van de voorraad kapitaalgoederen, een forse afname van de groei van de werkgelegenheid. Een ontwikkeling die gepaard gaat met een stijging van de (jeugd)werkloosheid. Desalniettemin is de balans tussen de totale werkgelegenheid in de regio en de omvang van de beroepsbevolking (tot uitdrukking komend inde regionale werkgelegenheidsfunctie, zie voorraad arbeid) nog steeds positief. 58

59 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 59

60 Voorraad Kennis Omschrijving voorraad Bij de voorraad kennis gaat het primair om kennis die gebruikt wordt in het productieproces. We kunnen daarbij nog wel een onderscheid maken tussen zogenaamde embodied en disembodied knowledge. Kennis die is opgeslagen in kapitaalgoederen wordt disembodied knowledge genoemd. Bij embodied knowledge gaat het juist om kennis die werknemers bezitten. Voor het op peil houden van het kennisniveau van bedrijven en beroepsbevolking is een goede kennisinfrastructuur noodzakelijk. Eisen/lange termijndoelen De kennisinfrastructuur is van een hoog niveau en ondersteunt de bedrijvigheid. Het creatieve, adaptieve en innovatieve vermogen van werknemers en werkgevers van en in bedrijven en organisaties als geheel, wordt voortdurend versterkt. Investeringen van bedrijven zijn gericht zijn op voortdurende vernieuwing van producten, productieprocessen en dienstverleningsconcepten, opdat de continuïteit van de onderneming gewaarborgd is. Toelichting resultaten In de voorraad Kennis zien we een positief beeld wanneer we kijken naar de capaciteit WO/HBO. Echter we zien ook dat er in West Brabant sprake is, maar dat geldt eigenlijk voor de totale Brabantse beroepsbevolking, van een laag aandeel hoogopgeleiden in de beroepsbevolking. Daarnaast heeft West Brabant een relatief klein (en licht afnemend) aandeel high- en medium tech werkgelegenheid. De omvang van de creatieve industrie ligt op een relatief laag niveau. De omvang hiervan wordt gezien als een belangrijke indicator voor vernieuwing en creativiteit. 60

61 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 61

62 Voorraad Infrastructuur/bereikbaarheid Omschrijving voorraad Connectiviteit en bereikbaarheid zijn voor de regionale economie van levensbelang en dat geldt zeer zeker voor de regio West-Brabant die zichzelf ziet als een logistieke hotspot. We kijken bij deze voorraad dan ook de beschikbaarheid van infrastructuur in verschillende verschijningsvormen: weg, spoor, water, lucht, breedband. Eisen/lange termijndoelen Bedrijven, voorzieningen, instellingen en economische centra zijn goed bereikbaar dan wel ontsloten zijn via de weg, het spoor, het water, de buis, de lucht en de ICT. Goederenvervoer verduurzaamt door in te zetten op verplaatsing van vervoersstromen van weg naar water en/of spoor (modal shift), maar ook door slim vervoer (compacte stromen met minder bewegingen). Toelichting resultaten Met uitzondering van de ontsluiting van treinstations in de regio zien we een positief beeld voor wat betreft de bereikbaarheid van regio: een goede ontsluiting van en via hoofdwegen, veel goederenvervoer over spoor en met name water en een hoge klantwaardering van het openbaar vervoer in zijn totaliteit. 62

63 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 63

64 64

65 Duurzaamheidbalans Regio West-Brabant 6 Totaalbeeld en conclusies Op basis van de waarden van de indicatoren, de gehanteerde normen en gewichten kan een duurzaamheiddriehoek geconstrueerd worden die een beeld geeft in welke mate in de regio West-Brabant de ambities op het niveau van de drie kapitalen worden gerealiseerd en of dat enigszins in balans gebeurt. Dit laatste is van belang omdat het in de visie van Telos op duurzame ontwikkeling uiteindelijk draait om ontwikkeling/groei in balans of zoals de strategische visie voor West- Brabant het verwoordt: de uitdaging is dus om aan de ene kant de economische kansen te verzilveren, maar tegelijkertijd oog te blijven houden voor ecologische en leefbaarheidbelangen. Figuur 6 Duurzaamheiddriekhoek West-Brabant