40e jaargang nr januari 2014

Transcriptie

1 40e jaargang nr januari 2014 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Postgiro: t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: Een opname gemaakt door de ruimtetelescoop Hubble van het sterrenstelsel cluster Abell Hierop zijn de zwakste en jongste melkwegen te zien. Met deze zeer langdurige belichting werden honderden melkwegen zichtbaar die zeker 3,5 miljard jaar oud zijn. Hoe indrukwekkend? Stel je voor: je hebt een speld in je hand. Strek je hand uit naar de sterrenhemel. Het zeer kleine puntje achter die speldenknop is dat gebied wat die foto laat zien. INHOUD: Europese ruimtetelescoop GAIA gelanceerd... 3 NASA's LRO fotografeerde Chang'e 3 en Yutu op de maan... 5 China's Chang'e 5 moet in 2017 maanmonsters naar de aarde brengen... 7 Hoogtepunten om in 2014 naar uit te zien... 9 ISS nieuws ISS blijft zeker tot 2024 in de ruimte Marsnieuws Waterfonteinen dienen nader onderzocht te worden Maan Europa Saturnusnieuws Mars One, levenslang gevangene op Mars Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode Verenigingsnieuws Pagina 2

3 EUROPESE RUIMTETELESCOOP GAIA GELANCEERD Van hieruit zal het de komende vijf jaar ongeveer een miljard sterren bestuderen d.w.z. meten waar de sterren precies staan, waarheen ze bewegen, hoe snel en waaruit ze bestaan. GAIA kan ook de helderheid van de sterren, hun massa, hun kleuren en temperaturen vaststellen. Daaruit kan weer hun hele vorming afgeleid worden. GAIA Precies op het vastgestelde tijdstip verliet op donderdag 19 december te uur (Ned. tijd) een Ariane 5 raket lanceerbasis Kourou in Frans Guyana. Geheel volgens plan bracht deze raket de GAIA in een baan om de aarde. Ongeveer drie weken later bereikte deze Europese ruimtetelescoop zijn definitieve plek op 1,5 miljoen kilometer boven de aarde. GAIA in details Uiteindelijk ontstaat er dan een driedimensionale plattegrond van de Melkweg. Het wordt de nauwkeurigste kaart tot nu toe. Wetenschappers kunnen dan zien welke sterren bij elkaar horen. De GAIA kan sterren 'zien' die wel vierhonderdduizend keer zwakker zijn dan wat de mensen met het blote oog kunnen. Gehoopt wordt dat deze ruimtetelescoop nog meer presteert. Daarbij denken ze aan het vinden van wel honderdduizenden planetoïden en kometen in ons zonnestelsel, enkele duizenden planeten rond andere sterren, duizenden bruine dwergen (mislukte sterren) en enkele tienduizenden exploderende sterren (supernova's). Pagina 3

4 De GAIA werd in de ruimte gebracht door een Sojoez raket. Nog geen tien minuten later had deze drietrapsraket zijn werk gedaan en nam de Russische Fregat rakettrap het werk over. Twee keer werd de motor ervan in werking gesteld om de plm kg wegende GAIA naar zijn L2 Lagrange punt te schieten. Vervolgens ontvouwden zich de zonnepanelen en de hittebeschermende folie. Het kreeg daardoor een basisgrootte van een half tennisveld. Het GAIA project heeft zo'n 940 miljoen euro gekost en dat komt neer op 1 euro per ster dat het gaat bestuderen. Naast ESA hebben ook instituten en instellingen uit het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Frankrijk en Spanje hieraan bijgedragen. De fraai beschilderde neuskegel met daarin de Europese ruimtetelescoop GAIA Pagina 4

5 NASA'S LRO FOTOGRAFEERDE CHANG'E 3 EN YUTU OP DE MAAN De grote pijl geeft de Chang'e 3 aan en de kleine pijl wijst naar de Yutu Op de nieuwste opnames van Lunar Reconnaissance Orbiter zijn zowel de Chang'e 3 lander als het maanwagentje Yutu goed te zien. Op 30 december gaf NASA de foto's vrij van de beide Chinese toestellen die op 14 december op de maan waren geland. De LRO maakte deze opnames voordat de maannacht aanbrak. De Chang'e 3 is 40 meter geland naast een krater met een doorsnede van 450 meter. De bodem van die krater meet een doorsnede van 450 meter. De bodem ervan is bedekt met een dikke laag vulkanisch materiaal. Op het moment dat de landing plaatsvond was de LRO niet in de buurt van het landingsgebied. Pas 10 dagen later, op 24 december, konden de eerste opnames gemaakt worden. Een dag later vloog de LRO precies over de Chang'e 3. Het Amerikaanse toestel bevond zich toen op 150 kilometer hoogte. Dat de 1,50 meter grote Yutu nog goed te zien is, komt doordat de zonnepanelen sterk het zonlicht weerkaatsen. Gehoopt wordt dat iedere maand een foto gemaakt kan worden van deze plek. In ieder geval zeker tot oktober NASA hoopt tegen die tijd toestemming gekregen te hebben dat de LRO-missie met nog eens twee jaar verlengd gaat worden. Pagina 5

6 Opnames van de plek voor de landing (linker foto) en na de landing (rechts). In het midden is het witte stipje de Chang'e 3 De Chang'e 3 is geland in een plooiend berglandschap dat ruwweg 100 kilometer lang is en 6 kilometer breed. De bergachtige plooien zijn door tektonische krachten ontstaan onder invloed van vulkanische activiteiten. Deze bulten en breuken komen ook voor op de maan en de planeten Mercurius en Mars. Beide toestellen hebben de eerste zeer koude maannacht overleefd. Daarvoor waren ze ook ontworpen. Inmiddels heeft China de eerste gegevens over onderzoek al bekend gemaakt. Zo heeft Yutu de eerste röntgen fluorescerend spectrum van maanregoliet rond de lander aangetoond. Een ander instrument heeft aanwijzigingen gevonden van de aanwezigheid van acht elementen tot rotsvorming: magnesium, aluminium, silicone, potassium, calcium, tinanium, chroom en ijzer. Ook vond het nog drie elementen t.w. strontium, uttrium en zerconium. Het gebied waar de de Chang'e 3 is neergekomen op de maan. Pagina 6

7 CHINA'S CHANG'E 5 MOET IN 2017 MAANMONSTERS NAAR DE AARDE BRENGEN Terwijl de hele wereld vol bewondering keek naar de landing van de Chang'e 3 op de maan en de maanwagen Yutu voorzichtig zijn eerste meters over het maanoppervlak aflegde, kondigde de Chinese ruimtevaartorganisatie al het volgende project aan. In 2017 zal de Chang'e 5 een zachte landing op de maan moeten uitvoeren, er bodemmonsters verzamelen en die vervolgens op de aarde afleveren. Dat is de derde fase in China's programma voor het maanonderzoek. Deze aankondiging deed Wu Zhijian namens China's Statement Administration of Science technology and Industry for National Defense op 16 december tijdens een persconferentie. Maar voordat de Chang'e 5 aan zijn missie kan beginnen, zullen er nog heel wat technieken uitgeprobeerd dienen te worden. Die zullen zich aan boord bevinden van de opvolger Chang'e 3 te weten de Chang'e 4 die als back-up van de vlucht van 14 december stond. De lander van Chang'e 5 is op deze tekening op het maanoppervlak neergedaald. China hoopt hiermee zijn eerste bodemmonsters van de maan naar de aarde te brengen Met een stuk moeilijkere technieken krijgen de technici dan te maken. Denk aan een zachte landing, het opscheppen van maangrond, het veilig opbergen ervan, het opstijgen van de terugkeercapsule, de rendez-vous met het moederschip, de veilige terugkeer door de dampkring en het behouden neerkomen op een geplande plek op aarde. Dat allemaal is veel moeilijker en ingewikkelder dan de Chinese maansondes tot dusver hebben uitgevoerd. Meer internationale samenwerking zou China wel op prijs stellen. Pogingen worden inmiddels al ondernomen. Ondanks de successen tot dusver, moet er nog heel wat gebeuren om het niveau van de V.S. en Rusland te evenaren. Het nieuwsblad China Daily wist begin 2013 te melden dat er voor 2015 een experimentele kunstmaan gelanceerd zal worden om de terugkeertechnieken te testen evenals het Pagina 7

8 ontwerp van de capsule. Die hebben te maken met de Chang'e 5 missie. Met het voorbereidende werk is men al volop bezig in de Gobi-woestijn. In het testprogramma daar wordt gebruik gemaakt van een raketslee. Volgens deze krant zal de terugkeercapsule van de Chang'e 5 met zijn kostbare lading maanmonsters de tocht door de dampkring moeten doorstaan. Dat zal met een snelheid van kilometer per uur gebeuren. Tot op heden is nog geen enkel Chinees ruimtevaartuig met zo'n hoge snelheid in de atmosfeer binnengedrongen. De testen met een experimentele kunstmaan zijn daarom ook van het allergrootste belang. Het succes ervan zal bepalen wanneer de Chang'e 5 aan zijn missie kan beginnen. De kans van slagen moet groot zijn alvorens er aan begonnen wordt. Het testen van enkele technieken in de Gobi woestijn Hu Hao, chef ontwerper van dit maanproject, vertelde dat de Chang'e 5 uit twee delen bestaat: een daalmodule uit twee delen en een deel dat om de maan gaat draaien. Na de landing schept een van de twee bodemmonsters op en deponeer die in het opstijgdeel. Dat gaat op een zeker moment opstijgen en koppelen aan de orbiter dat om de maan draait. De containers met de grondmonsters worden vervolgens in de terugkeercapsule overgebracht en daarna kan de terugreis beginnen. Het heel precies elkaar naderen en vervolgens feilloos koppelen zijn de belangrijkste fasen van de vlucht. Dat moet heel precies gebeuren, anders mislukt het hele project. Ook is bekend gemaakt dat de Chinese wetenschappers twee soorten maangrond willen verzamelen: het materiaal op het oppervlak en daarnaast ook materiaal dat ongeveer twee meter onder het oppervlak aanwezig is. Het is absoluut niet de bedoeling van de Chinezen om hun maanlander zo maar ergens op de maan te laten landen en daar bodemmonsters te verzamelen. De naar de aarde gehaalde stenen en bodemmonsters zullen iets moeten kunnen vertellen over een groter gebied op de maan of juist heel kenmerkend voor die omgeving. Ze moeten bij voorbaat al van grote wetenschappelijke waarde kunnen zijn. Daarbij denken ze aan niet al te oude lava of grond waar een inslag heeft plaatsgevonden en daardoor grondlagen heeft samengesmolten. Dit onderdeel van het project vraagt nog veel onderzoek voordat er een keuze gemaakt kan worden. Wel zijn er al drie favoriete plekken bekend. Flamsteed P. Hierin komen waarschijnlijk lavastromen in voor die niet ouder zijn dan 1 miljard jaar. De bodem van Copernicus. Door de vele inslagen van meteorieten hebben er samensmeltingen van gesteenten plaatsgevonden. Die kunnen iets vertellen over de samenstellingen, leeftijden enz. Sinus Aestuum. Waaruit bestaat dat donker materiaal, waar komt het vandaan en welke invloeden heeft de zon hierop gehad? Chinese wetenschappers richten hierop hun aandacht. Vrijwel zeker valt de keuze op een van deze gebieden op de maan. Hieruit blijkt de ernst van het programma. Het heeft duidelijk niet tot doel de sensatie zoals we dat destijds bij de V.S. en de Sovjet Unie zagen. Testen met gebruik van een raketslee Pagina 8

9 DE BELANGRIJKSTE RUIMTEMISSIES VAN 2014 Herman Bosman Net als 2013 wordt dit jaar een druk ruimtevaartjaar. Er zal weer van alles te volgen zijn, van een Chinese maanauto die in december vorig jaar op de maan is geland tot nieuwe Marsverkenners die in een omloopbaan rond de Rode Planeet komen. Ook privébedrijven zullen met hun eigen raketten en ruimteschepen van zich doen horen dit jaar. Ten slotte komt de krachtigste digitale camera ooit in de ruimte in gebruik. Er is genoeg om dit jaar naar uit te kijken. Nieuwe Marsverkenners In september zullen twee Marsverkenners bij Mars aankomen. Daar zullen ze vanuit hun omloopbaan gezelschap houden van de Curiosity en de Opportunity die op het Marsoppervlak rondrijden en druk bezig zijn met het verzamelen van wetenschappelijke gegevens. De nieuwe Marsverkenners zijn de Mangalyaan uit India en de MAVEN van de NASA. MAVEN heeft de opdracht de dampkring van Mars te onderzoeken. Men hoopt dat hij op die manier meer duidelijkheid zal verschaffen over hoe Mars het grootste deel van zijn dampkring is kwijtgeraakt. De Mangalyaan, India s eerste Marsverkenner, moet opnames maken van het Marsoppervlak en nagaan hoeveel methaan er zit in de dampkring van Mars. Live vanaf het maanoppervlak Zoals je in de vorige Astruim kon lezen, is China er eind vorig jaar als derde land in geslaagd een zachte landing op de maan uit te voeren met een ruimtevaartuig, de Chang'e 3. Aan boord van dat vaartuig was de maanauto Yutu (Haas van jade). Inmiddels is de Yutu van de landingsplaats weggereden. Dit voertuig moet dit jaar serieus aan het werk voor de wetenschap. Hiertoe verzamelt het voertuig met zijn robotarm stofmonsters van het maanoppervlak en onderzoekt hij die bodemmonsters. Ook maakt hij opnames van het maanoppervlak en stuurt hij die naar de aarde. De Chinese Yutu rijdend op het maanoppervlak Toen de Chang e op de maan landde, waren er al vier maanverkenners aan het werk vanuit hun omloopbaan rond onze buur. Die verkenners gaan dit jaar door met hun werk. Één van deze verkenners is de Lunar Atmosphere and Dust Environment Explorer mission LADEE van de NASA. Deze sonde onderzoekt de uiterst ijle dampkring van de maan en het stof dat vanaf het maanoppervlak opstijgt en rondzweeft. De andere verkenners zijn de Lunar Reconnaissance Orbiter en de twee Artemis-sondes Gaia brengt de Melkweg in kaart Wellicht geeft de Gaia, die eind december gelanceerd is, ons een andere kijk op het heelal. De sonde is gebouwd door de European Space Agency en gaat de meest nauwkeurige driedimensionale sterrenkaart Pagina 9

10 van onze Melkweg helpen samenstellen. Hiertoe is de sonde uitgerust met twee telescopen. Het is de bedoeling dat met deze telescopen de positie van 1 miljard sterren nauwkeurig wordt bepaald en ook die van kleinere hemellichamen zoals planeten die rond enkele van die miljard sterren draaien. Eerst zal de sonde, die ongeveer 700 miljoen euro heeft gekost, vier maanden lang worden beproefd. Daarna begint hij aan zijn taak die vijf jaar in beslag zal nemen. Rosetta komt aan bij de komeet Zo ziet de tekenaar de positie van Gaia in de ruimte Rosetta zal op een komeet landen De Rosetta, gebouwd door de European Space Agency en met een prijskaartje van ruim een miljard euro, heeft er al een reis van tien jaar opzitten en er komen nog enige maanden bij. Maar in augustus dit jaar bereikt hij dan eindelijk zijn bestemming, de komeet 67-P/Churyumov-Gerasimenko op het moment dat deze komeet de baan van Jupiter rond de zon passeert. Voor het zover is, moeten wetenschappers de sonde uit zijn diepe winterslaap wekken. Dat zal op 20 januari dit jaar gebeuren. Zodra de sonde de komeet tot op 2 miljoen kilometer is genaderd, begint hij meer gedetailleerde foto s van de komeet te maken. In november dit jaar zal de lander Philae zich van het moederschop losmaken en afdalen naar het oppervlak van de komeet. Als dat allemaal goed gaat, zal hij ongekend heldere opnames van het oppervlak van de komeet, die vier kilometer groot is, maken. Spectaculaire ruimtemissies door privébedrijven. Dit jaar zullen diverse privébedrijven met eigen raketten en ruimtevaartuigen geregeld van zich doen spreken. Als jullie dit lezen, heeft de eerste commerciële lancering van dit jaar plaatsgehad door het in Hawthorne in Californië gevestigde bedrijf SpaceX. Met een Falcon-9-raket stuurt dit bedrijf de verbindingskunstmaan Thaicom-6 de ruimte in. De lancering vindt plaats op Cape Canaveral in Florida. Later dit jaar, mogelijk al in februari zal dit bedrijf de derde van twaalf onbemande vrachtvluchten uitvoeren naar het Internationale Ruimtestation ISS met een Dragoncapsule en een Falcon-9-raket. Met die twaalf vrachtvluchten verdient het bedrijf $1.6 miljard bij de NASA. Het ruimtevrachtschip Cygnus nadert het ISS Pagina 10

11 Ook heeft als jullie dit lezen een lancering plaatsgehad door het bedrijf Orbital Sciences Corp. uit Dulles in Virginia. Dat bedrijf stuurt met een Antaresraket een Cygnuscapsule met vracht naar het ISS. Het is de eerste van acht vluchten die Orbital Science Corp. voor de NASA moet uitvoeren. Voordat deze vlucht kon plaatsvinden, had het bedrijf vorig jaar al een testvlucht uitgevoerd met een Antares en een nep-cygnus en een tweede testvlucht waarbij een echte Cygnus naar het ISS werd gestuurd. Die capsule koppelde met succes aan het ruimtestation aan. Dit jaar is ook het een en ander te verwachten van bedrijven die toeristen de ruimte in willen sturen. Één van die bedrijven is Virgin Galactic. Vorig jaar heeft de SpaceShipTwo van dit bedrijf testvluchten uitgevoerd. Bij twee van die vluchten werd ook zijn raketmotor korte tijd aangezet en de geluidsbarrière doorbroken. Dit soort vluchten zullen ook dit jaar plaatsvinden waarbij misschien al de grens van de ruimte op 100 kolometer hoogte wordt overschreden. De bedoeling is dat met SpaceShipTwo betalende passagiers net voorbij deze grens worden gebracht en dan terug naar de aarde, dus zonder dat het toestel een baan rond de aarde bereikt. Je moet voor zo n reis wel een kwart miljoen dollar betalen. Naast Virgin Galactic zijn nog enkele andere bedrijven actief op gebied van ruimtetoeristen. Enkele voorbeelden zijn hiervan zijn XCOR Aerospace, Sierra Nevada Corp., Blue Origin en Boeing. Ook deze bedrijven zullen dit jaar verder gaan met testvluchten en vorderingen maken om betalende passagiers naar de ruimte te kunnen brengen of andere dingen te kunnen doen met hun bemande ruimtevaartuigen. Eerste testvlucht van de Orion In september 2014 hoopt de NASA voor het eerst een Orioncapsule te lanceren, zonder bemanning en met behulp van een Delta-4- Heavyraket. Het is de bedoeling dat de capsule terugkeert in de aardse dampkrijg om zijn hitteschild te beproeven en dan aan parachutes in de Stille Oceaan landt. Gaat dit allemaal naar wens, dan wordt hiermee de weg bereid voor bemande Orioncapsules naar Mars of een andere bestemming ver buiten de omgeving van de aarde. Voor het lanceren van deze capsules ontwikkelt de NASA de grote en zware Space Launch Systemraket. International Space Station Dit jaar moeten vijf verschillende bemanningen het ISS bewonen. Aan boord is op moment van schrijven Expedition 38. In maart gaat Expedition 39 er naartoe en daarna volgen Expeditions 40, 41 en 42. Deze bemanningen krijgen vracht aangevoerd door SpaceX met zijn Dragon en Falcom-9- raket en Orbital Sciences Corp. met zijn Cygnus en Antaresraket. Daarnaast gaat de vijfde en laatste door het European Space Agency gebouwde vachtschip ATV naar het ISS en zal Rusland meerdere malen een Progress naar het ISS sturen. Het ISS Wil je precies weten welke ruimtemissies dit jaar van start gaan, klik dan op html Doe dat wel regelmatig, want lanceringen worden soms uitgesteld. Pagina 11

12 ASTRONAUTEN VERVINGEN KAPOTTE POMP IN HET KOELSYSTEEM Om de kapotte pomp in het koelsysteem van het ISS te repareren, plande NASA drie ruimtewandelingen. Op zaterdag 21 december begonnen de astronauten Rick Mastracchio en Mike Hopkins aan hun eerste. De werkzaamheden verliepen veel succesvoller dan ze verwacht hadden. De maakten niet alleen de kapotte pomp los, maar verwijderden die ook van het blok van de zonnepanelen en daarmee werd de weg vrijgemaakt voor het installeren van een nieuwe pomp. Die laatste klus werd nu gepland voor de tweede ruimtewandeling. voor de circulatie van ammoniak. Deze vloeistof zorgt voor de koeling van de uitrusting van het ruimtestation. Een nieuwe poging werd ondernomen op dinsdag 24 december. Deze duurde 7 uur en 39 minuten en werd zeer succesvol uitgevoerd. Hopkins en Mastrocchio keerden tevreden terug naar luchtsluis Quest. De pomp was vervangen en de vier ammoniak pijpleidingen waren aangesloten en eveneens de vijf kabels voor de elektriciteitsverbindingen. De bemanning had een voldaan gevoel en beschouwde het als een kerstcadeau. Met deze succesvolle reparatie werd ook de weg vrijgemaakt voor de ruimtewandeling die Kotov en Ryazanskiy drie dagen later op het programma hadden staan. RUSSISCHE RUIMTEWANDELING Rick Mastrocchio aan het werk tijdens zijn ruimtewandeling op 21 december Alles verliep gladjes. Na 5 uur en 28 minuten zat deze ruimtewandeling, de 175e, er op tot ieders tevredenheid. De ruimtewandeling die voor twee dagen later, maandag 23 december, gepland stond, kon niet doorgaan. Opnieuw diende zich een probleem aan met het ruimtepak, waarmee ook ESA-ruimtevaarder Luca te maken had gehad. NASA wilde onder geen beding opnieuw een levensgevaarlijke situatie. Een volgende poging werd verschoven naar dinsdag 24 december. Dan zullen de ruimtevaarders Mike Hopkins en Rick Mastrocchio het defecte ventiel vervangen zodat het ISS weer over twee koelsystemen beschikt. De pomp in het koelsysteem zorgt De ruimtewandeling van de kosmonauten Oleg Kotov en Sergeij Ryazanskiy verliep tot vlak voor het einde zeer succesvol. Zij brachten de twee commerciele camera's voor aardonderzoek aan op het ruimtestation. Eenmaal terug in de luchtsluis Pirs na een ruimtewandeling van maar liefst 8 uur en 7 minuten, keken ze toch met gemengde gevoelens terug op hun nieuw duurrecord wat ruimtewandeling betreft. De vorige stond op naam van Fyodor Yurchikhin en Alexander Misurkin met 7 uur en 29 minuten. De kosmonauten Kotov (l.) en Ryazanskiy bezig met de installatie van een camera Pagina 12

13 De twee kosmonauten installeerden 2 camera's en een heel gevoelige telescoop. Beide zijn bestemd voor commercieel gebruik, een project dat al lang eerder van start had moeten gaan. Na de succesvolle installatie plugden zij de verbindingen. Maar tot ieders verbazing kreeg men op aarde geen signalen. Ze haalden de 'stekkers' eruit en probeerden het opnieuw. Helaas zonder resultaat. Wat ze ook probeerden er kwam geen enkele signaal over. Ook met de elektrische verbindingen bleek, zover nagegaan kon worden, niets mis mee. De kosmonauten kregen de opdracht de nodige foto's te maken van de geinstalleerde camera's en hun directe omgeving. Misschien kan na bestudering ervan nagegaan worden waaraan het eventuele falen te wijten is. Deze 177e ruimtewandeling eindigde op zich wel succesvol, maar er heerste ook een teleurgesteld gevoel. wetenschappelijke experimenten, onderdelen enz. Aan boord bevinden zich ook 23 experimenten afkomstig van ruim 8000 scholieren en studenten, die voor ideeën uitgenodigd waren, afkomstig uit de V.S. en Canada. Ook aan boord bevonden zich 33 kleine 'cubesats' kunstmanen, vers voedsel en geschenken die voor de Kerst- en Nieuwjaarvieringen bedoeld waren. Maar vanwege problemen met een koelingsysteem moest deze lancering voor die feestdagen uitgesteld worden. ORB-1, EERSTE COMMERCIELE CYGNUSVLUCHT Na een uitstel van een dag vanwege het koude weer ging op 9 januari een Antares raket van Orbital Sciences Corp. van start. Op de top van de raket bevond zich het Cygnus ruimtevrachtschip Orb-1. De eerste van de zeven commerciële vluchten die voor dit jaar naar het ISS gepland staan, drie Cygnus met een Antares raket en vier Dragons met een Falcon 9. De tweetrapsraket Antares vertrok richting ISS vanaf lanceerbasis Virginea, Zoals bekend is, is de eerste trap van deze raket uitgerust met aangepaste motoren van de maanraket uit het tijdperk van de Sovjet Unie. Tien minuten na liftoff kwam het ruimtevrachtschip al in een baan om de aarde op een hoogte van 300 x 210 kilometer. Kort daarna ontvouwden zich de twee zonnepanelen die voor de benodigde elektriciteit moeten zorgen. Op zondag 12 januari bereikte de Cygnus het ISS van onder en van achteren. Beide toestellen bevonden zich op ongeveer 420 kilometer hoogte boven Zuid-Saskatchewan. Astronaut Mike Hopkins pakte met de robtorarn van het ISS de Cygnus vast en koppelde het vervolgens vast aan de Harmony module, die naar de aarde gekeerd is. De komende weken kan begonnen worden met het uitladen van de ruim 1600 kg aan Pagina 13

14 ISS VLOOG VOOR LANGS DE MAAN Je moet maar geluk hebben. Dat had Juan Gonzalez-Alicea uit Puerto Rico op 6 december. Hij zag het Internationele Ruimtestation voor langs de wassende Maan vliegen. Hij aarzelde geen momemt en greep naar zijn Canon 7D camera met een lens van 300 mm en legde deze fraaie gebeurtenis op de gevoelige plaat vast. Pagina 14

15 ISS BLIJFT ZEKER TOT 2024 IN DE RUIMTE NASA en het Witte Huis zijn overeengekomen het internationale ruimtestation ISS tot zeker 2024 in de ruimte te houden. En dat betekent een verlenging van vier jaar en het is niet uitgesloten nog langer. Het voortbestaan van het ISS s in ieder geval de komende tien jaar verzekerd. Uitgaande van het feit dat er geen onverwachte ongelukken plaatsvinden. Voor die verlenging is jaarlijks wel drie miljard dollar nodig. De kans dat het daarna weer met vier jaar wordt verlengd is zeer groot. Het is immers voor de Amerikanen de enige manier een flinke rol in de bemande ruimtevaart te blijven spelen. Bovendien kunnen wetenschappelijke experimenten, die nu heel misschien mogelijk waren, toch uitgevoerd worden. Dergelijke opdrachten kosten vele jaren van voorbereiding. Daar komt nog bij dat de NASA dan over meerdere eigen lanceermogelijkheden beschikt. Denk daarbij o.a. aan de Dragon en Cygnus capsules. Zeer belangrijk voor de Amerikanen. Het feit dat ze momenteel afhankelijk zijn van de Russische Sojoezcapsules is voor de V.S. een niet te verteren zaak. Ook de overige partners Rusland, Europa, Japan en Canada zijn verheugd over het besluit. Zij zien zich ook verzekerd van plannen die op lange(re) termijn uitgevoerd kunnen worden. Alle deelnemers willen ook meer ruimtevaarders naar het ISS kunnen sturen. Vooral de Amerikanen zouden meer landgenoten naar boven willen sturen. Wanneer ze binnen enkele jaren over eigen bemande capsules kunnen beschikken, zal dat zeker gebeuren. Voor de Russen is dat momenteel geen probleem en die zullen ongetwijfeld goed betalende ruimtetoeristen een stoel aanbieden. Voor de Japanners en de Europeanen zullen het de broodkruimels zijn die zij mogen oppikken. Niet uitgesloten is dat de Japanse ruimtevaartorganisatie JAXA zal besluiten hun eigen ruimtevrachtschepen om te bouwen om op die manier hun eigen landgenoten naar en van het ISS te vervoeren. Misschien voorzien ze het wel van een koppelingspoort om aan het Chinese ruimtestation vast te kunnen maken. En Europa? Wanneer zij goed betaalt dan zal er regelmatig wel een plaatsje aan boord van een Russische Sojoez of een Amerikaans ruimteschip door ze ingenomen kunnen worden. Een ding is zeker, met het behoud van het ISS blijft bemande ruimtevaart volop aanwezig. Btw, al eerder deden geruchten de ronde dat het ISS na 2020 niet verloren zou gaan. China heeft dan al zeker een ruimtestation om de aarde draaien. Iets wat de Amerikanen niet zouden kunnen verkroppen. China zou dan een een rol van betekenis inde bemande ruimtevaart spelen. Zoiets willen de Amerikanen onder geen beding. Maar... situaties kunnen veranderen. Pagina 15

16 RUSLAND LANCEERDE EXPRESS AM 5 Vanaf een met sneeuw bedekt lanceerterrein Baikonoer vertrok op 26 december een Proton rakat richting ruimte. Al vrij snel doorkliefde deze het wolkendek om de communicatiesatelliet Express AM 5 in een baan om de aarde te brengen. Tien minuten na liftoff hadden de drie rakettrappen hun werk gedaan en was het de beurt aan de Breeze M rakettrap om het werk af te maken. Een korte ontbranding van deze raketmotor bracht de combinatie in een lage parkeerbaan om de aarde. Daarna werd nog vier keer de raketmotor in werking gesteld om de Express AM 5 in zijn definitieve baan te schieten. het de communicatie tussen het verre oostelijk deel van Rusland, Zuidoost-Azie en Australie. Daarnaast wordt deze kunstmaan ook gebruikt voor mobiel verkeer tussen de Russische president en andere regionale leiders. ROCKOT LANCEERDE 3 KOSMOSSEN Vanaf de Russische lanceerbasis Plesetsk bracht een Rockot raket (voorheen de militaire SS-19 raket) drie militaire kunstmanen in een baan om de aarde. Dat gebeurde op 26 december. Alle drie werden naar een omloophoogte van plm kilometer geschoten. Daarbij maken ze een hoek met de evenaar van 82,5 graden. Ze hebben officieel de namen Kosmos 2488, Kosmos 2489 en Kosmos 2490 gekregen NIEUWE BESTEMMING LANCEERPLATFORM 39A NASA heeft Space Exploration Technologies, beter bekend onder de naam SpaceX, uitgekozen om te bekijken wat er mogelijk is met het historische lanceerplatform 39A. Vanaf dit wereldberoemde lanceerplatform vertrokken raketten die mensen op de maan afleverden en later hier de space shuttles richting omloopbaan om de aarde brachten. SpaceX had al laten weten dat het bedrijf graag zijn Falcon raketten en later nog grotere uitvoeringen van hieraf wilden lanceren. Express AM 5 De AM 5 is eigendom van de Russian Satellite Communications Co en is bedoeld voor niet militair gebruik. Het is de bedoeling dat deze 3400 kg wegende kunstmaan tenminste 15 jaar in bedrijf blijft. Vanaf 140 gr. O.L. verzorgt Lanceerplatform 39A Pagina 16

17 Er waren nog enkele gegadigden w.o. de Blue Origin en United Launch Alliance, maar NASA zocht meer zekerheid in grotere projecten. Vanaf lanceerplatform 39A zijn 12 Saturnus V raketten vertrokken en 80 space shuttles. Van 39B is niet veel overgebleven. Het is grotendeels gestript. de technici met het opbouwen van de Atlas 5 raket van United Launch Alliance. Dat was een dag later dan de bedoeling was. Deze vertraging zal echter geen invloed hebben op de geplande lancering op 23 januari a.s. Het lanceervenster is dan slechts 40 minuten open. CHINESE LANCERING MISLUKT Om met behulp van een Long March 4B raket de CBERS-3 in een baan om de aarde te brengen, mislukte die poging op maandag 9 december. Wat er precies misging is nog niet bekend, maar ergens faalde deze drietrapsraket. Dat idee kregen de technici van China en Brazilië nadat 12 minuten na liftoff niets meer van deze kunstmaan werd vernomen. Zeker is dat deze CBERS-3 niet in een baan om de aarde is gekomen. De CBERS-3 met een gewicht van 2300 kg is een gezamenlijk gebouwde kunstmaan van China en Brazilië. Het was de vierde gezamenlijk gebouwde kunstmaan sinds beide landen aan het aardonderzoek zijn begonnen, bekend onder de naam China- Brazil Earth Recourses Satellite. Het had o.a. zwart/wit foto's moeten maken met een resolutie van vijf meter. De bedoeling is dat de CBERS-4 in 2015 de ruimte in wordt geschoten. De eerste trap van een Atlas 5 wordt rechtop geplaatst Dat wordt dan de 43e lancering van een Atlas 5 raket. De vorige ging van start op 18 november toen het de MAVEN naar Mars schoot. CBERS-3 TDRS-L KLAAR VOOR LANCERING Op 13 december begonnen de voorbereidingen voor het lanceren van de communicatiesatelliet TDRS-L (Tracking and Data Relay Satellite). Toen begonnen namelijk BOLIVIAANSE SATELLIET GELANCEERD De eerste kunstmaan van Bolivia, Tupac Katari, draait sinds 20 december in een baan om de aarde. Hiervoor de zorgde de Chinese Long March 3B raket vanaf lanceerbasis Xichang. De raket was uitgerust met vier hulpraketten. De 5200 kg wegende communicatiesatelliet bereikte ongeveer een half uur na liftoff zijn omloopbaan op Pagina 17

18 kilometer hoogte. Daarbij maakte het een hoek van 24,8 graden met de evenaar. De weken die daarop volgden werd deze baan gewijzigd naar ruim kilometer met een hoek van 87,2 graden. De Tupac Katari (genoemd naar een Boliviaanse vrijheidheisstrijder tegen de Spaanse overheersers) is van het DFH-4 type welke door China worden gebouwd. Bolivia en China zijn inmiddels overeengekomen dat China in 2017 een satelliet voor aardonderzoek voor Bolivia in de ruimte zal brengen. INDIA LANCEERDE GSAT 14 Op zondag 5 januari vertrok vanaf lanceerbasis Satish Dhawan een GSLV raket van India om met succes een middenklasse communicatiesatelliet in de ruimte te brengen. Het betrof geen routinelancering maar meer een testvlucht. De derde trap werkte namelijk op waterstof. In 2010 mislukte namelijk de eerste testvlucht. Deze lancering verliep succesvol en bracht de GSAT 14 in de gewenste omloopbaan om de aarde. De lancering, bekend onder de codenaam GSLV- 05 had ruim vier maanden eerder (19 augustus) moeten plaatsvinden. Maar een lek in de brandstofleiding zorgde voor een lange uitstel. SPACEX LANCEERDE THAICOM 6 Voor de tweede keer in vijf weken verliet een Falcon 9 raket lanceerbasis Cape Canaveral. Ditmaal op maandag 6 januari en bracht de Thaicom 6 van Thailand in een sterk ellipsvormige baan om de aarde met als verste punt kilometer. Geleidelijk moet het een positie boven Thailand innemen waarbij het in een geostationaire baan terecht komt. Voor SpaceX belooft het een druk lanceerjaar te worden. Naast het in de ruimte brengen van diverse kunstmanen, staan er ook enkele testvluchten met de Dragoncapsule op het programma. DERDE GESLAAGDE TESTVLUCHT VAN SPACESHIPTWO De herbruikbare SpaceShipTwo maakte op vrijdag 10 januari opnieuw een geslaagde testvlucht. Het vloog hoger dan ooit tevoren boven de Mojave woestijn van Californië. In de cockpit bevonden zich de testpiloten Dave Mackay en Mark Stucky. Zij brachten dit ruimtevliegtuig naar een hoogte van bijna 25 kilometer waarbij het een snelheid bereikte van Mach 1,4. De eigenaar van dit bedrijf Virgin Galactic, waartoe de SpaceShipTwo behoort, Richard Brandson, was zeer tevreden met het behaalde resultaat. Na afloop van deze geslaagde vlucht liet hij weten dat hij hoopt dat het jaar 2014 het toestel zal brengen naar het gebied waarvoor het bestemd is: voor een korte tijd in de ruimte. GSAT 14 Inmiddels is deze 2100 kg wegende kunstmaan naar 74 gr. O.L. gemanoeuvreerd. Vanuit deze geostationaire positie moet het de komende 12 jaar zijn communicatiewerkzaamheden uitvoeren. Een camera aan boord van de WhiteKnightTwo maakte deze opname toen de SpaceShipTwo aan zijn derde vlucht begon Pagina 18

19 SpaceShipTwo vertrok boven op de rug van een speciaal ontworpen vliegtuig, de WhiteKnightTwo. Op een hoogte van ongeveer 15 kilometer, op het moment dat het ruimtevliegtuig loskwam van de WhiteKnightTwo, kwam de motor tot ontbranding gedurende 20 seconden. Nadat het het hoogste punt had bereikt van 25 kilometer, landde het weer als een zweefvliegtuig in de Californische woestijn. Inmiddels hebben zich al meer dan 500 personen voor een vlucht iets boven de 100 kilometer aangemeld. Brandson en zijn familie gaan met de eerste vlucht mee. Daarna volgen de andere betalende ruimtetoeristen. LUCHTMACHTBASIS KRIJGT NAAM VAN ARMSTRONG NASA's Dryden Flight Research Center in Zuid-Californië zal voortaan NASA Neil Armstrong Flight Research Center gaan heten. Die naamwijziging is op 8 januari ingediend bij de Amerikaanse Senaat. Daarmee wil men de eerste mens op de maan voor altijd eren. Neil Armstrong zette op 20 juli 1969 als eerste aardbewoner voet op de maan. Op 25 augustus 2012 overleed hij aan complicaties die optraden tijdens een hartoperatie. supernova al met een bescheiden telescoop waarneembaar. Voor professionele wetenschappers is supernova 2014J bijna letterlijk een geschenk uit de hemel. Het is voor het eerst sinds 1987 dat ze een exploderende ster van zo nabij kunnen onderzoeken. En het mooie is dat het gaat om een supernova van type Ia, een soort die als standaardkaars wordt gebruikt bij de bepaling van de afstanden van verre objecten in het heelal. Aangenomen wordt dat een supernovaexplosie van type Ia op gang komt als een witte dwergster zoveel materie van een begeleidende normale ster heeft opgeslokt dat een kritieke massalimiet wordt overschreden. Een andere mogelijkheid is dat een explosie van dit type ontstaat wanneer twee naar elkaar toe spiralende witte dwergen met elkaar in botsing komen. Naar verwachting zal supernova 2014J meer inzicht kunnen geven in de eigenschappen van deze kolossale explosies. Omdat M82 de afgelopen jaren gedetailleerd is bekeken met de Hubble-ruimtetelescoop, is de kans groot dat achteraf kan worden vastgesteld welke ster er nu precies is ontploft. En die kennis kan de betrouwbaarheid van supernova s van type Ia als kosmische meetlatten aanzienlijk verbeteren. SUPERNOVA VERSCHENEN IN NABURIG STERRENSTELSEL In het spiraalstelsel M82, vanwege zijn vorm ook wel het Sigaarstelsel genoemd, is op 21 januari een supernova ontdekt. Door de relatief kleine afstand M82 is slechts 11,4 miljoen lichtjaar van ons verwijderd is de Opname van de supernova die op 21 januari 2014 werd ontdekt in het relatief nabije sterrenstelsel M82. Pagina 19

20 door Michel van Pelt OVERZICHT RESULTATEN CURIOSITY Begin december vorig jaar presenteerden onderzoekers het eerste overzicht van de meetresultaten van de NASA Marsrover Curiosity. geschikt voor micro-organismen. Dat betekent nog niet dat die ook daadwerkelijk op Mars hebben geleefd natuurlijk. Ook is een periode van tientallen miljoenen jaren misschien te kort voor het ontstaan van leven; hoe dat op onze eigen planeet is gegaan is nog steeds niet duidelijk. Zelfportret ( selfie ) van Curiosity, genomen met de camera op z n robotarm. [NASA/JPL-Caltech/Malin Space Science Systems] Interessant is dat de grote Gale krater, waarin de rover in 2012 landde, lange tijd met water gevuld is geweest. Dat blijkt uit onderzoek aan kleimineralen in het Yellowknife Bay gebied. Tot minder dan vier miljard jaar geleden kunnen er dus gedurende miljoenen, of misschien tientallen miljoenen jaren, rivieren over het nu dorre Marsoppervlak hebben gestroomd. Dat is langer dan tot nu toe gedacht. Gedurende die periode waren de omstandigheden op Mars waarschijnlijk Het stralingsinstrument aan boord van Curiosity laat zien dat het oppervlak momenteel helemaal niet vriendelijk is voor leven. Het is tegenwoordig blootgesteld aan relatief veel schadelijke straling, en dan vooral kosmische straling uit het heelal: gemiddeld 0,67 millisievert per dag. Voor een bemand retourtje Mars betekent dat, zonder bescherming, een totale hoeveelheid straling van ongeveer 1 sievert, wat de kans op fatale kanker met vijf procent verhoogt. Niet per se Pagina 20

21 het einde van bemande Marsplannen, maar wel iets om rekening mee te houden. Door het radioactief verval van kalium naar argon te bestuderen kan Curiosity als eerste Marsonderzoeker meten hoe oud stenen op Mars zijn. Kalium wordt daarbij namelijk in een constant tempo omgezet in argon: hoe meer argon in vergelijking met kalium, hoe ouder. Zo bleek het zogeheten Cumberland-sample 3,86 tot 4,56 miljard jaar oud. Bovendien lieten de metingen zien dat het monster pas sinds 60 tot 100 miljoen jaar geleden bloot staat aan kosmische straling. Voor die tijd moet het dus onder de grond hebben gelegen, vermoedelijk afgedekt door zand- en gesteentelagen die later zijn weggeërodeerd. Ondanks het huidige hoge stralingsniveau op Mars kunnen zulke monsters daarom misschien toch nog organische moleculen bevatten. Curiosity is naarstig op zoek naar zulke moleculen, als indicatie voor leven nu of lang geleden. WIELSLIJTAGE CURIOSITY De wielen van de grote Marsrover blijken sneller te slijten dan verwacht. Inspecties met de camera aan het uiteinde van Curiosity s robotarm laten de sporen zien die het Marsoppervlak heeft achtergelaten tijdens de tot nu toe meer dan 500 dagen die de rover op Mars heeft doorgebracht. Vooral het ruwe terrein dat Curiosity de afgelopen tijd doorkruiste blijkt hevige slijtage te hebben veroorzaakt. Om de aluminium wielen licht genoeg te houden moesten ze relatief dun gehouden worden. Het was dus onvermijdelijk dat er hier en daar wat gaatjes en deuken zouden ontstaan. De schade vormt nog geen bedreiging voor het functioneren van de rover, maar nu de slijtage sneller lijkt te gaan dan verwacht zal NASA meer gaan letten op het vermijden van scherpe stenen op de route. Het linker voorwiel van Curiosity, waarin links net onder de as (naast de ingebouwde vierkante gaten) een flinke scheur te zien is. [NASA/JPL-Caltech] Pagina 21

22 AANWIJZINGEN VOOR STROMEND WATER Opnamen NASA s Mars Reconnaissance Orbiter laten op hellingen rond de evenaar donkere strepen zien, die zich met de seizoenen verplaatsen. Worden ze veroorzaakt door water? Dat zou verassend zijn, omdat tot nu toe aangenomen werd dat het rond de evenaar kurkdroog is. Twee jaar geleden werden soortgelijke strepen al gevonden op hellingen die verder van de evenaar liggen. Ze zijn enkele meters breed, verschijnen in de lente en zomer, en verdwijnen in de winter. Ze worden daar het grootst op hellingen die veel zonlicht ontvangen. Dit alles wijst op stroompjes water uit ijs dat door de zon smelt. Het is aannemelijk dat de strepen bij de evenaar dezelfde oorzaak hebben. Het water zou dan wel zout zijn, want zoet water kan bij de huidige druk en temperatuur op Mars niet lang vloeibaar blijven. Op de helling aan de binnenzijde van deze Marskrater zijn donkere verticale strepen te zien die met de seizoenen veranderen. [NASA/JPL-Caltech/Univ. of Arizona] PHOBOS IN 3D Door gebruik te maken van de vele opnamen die Mars Express maakte van Phobos, heeft ESA een 3D-filmpje van de Marsmaan weten te maken. Phobos is een soort onregelmatig gevormde kosmische aardappel van het 27 x 22 x 18 kilometer. Op het grote rotsblok is duidelijk de negen km grote inslagkrater Stickney te zien, alsook talloze parallelle groeven op het oppervlak. Deze laatsten zijn mogelijk ontstaan toen Phobos lang geleden door wolken ruimtepuin vloog die bij zware inslagen op Mars de ruimte in zijn geblazen. Het filmpje is te vinden op: 12/Phobos_360 Phobos, als gezien door Mars Express. [ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum)] Pagina 22

23 WATERFONTEINEN DIENEN NADER ONDERZOCHT TE WORDEN De ontdekking dat op maan Europa van planeet Jupiter waterfonteinen voorkomen, vereisen een onderzoek of er mogelijk ook een vorm van leven voorkomt. Dat is de mening van een aantal wetenschappers. Zodra er op een hemellichaam water voorkomt, dan rijst onmiddellijk de vraag of er dan ook mogelijk leven is. Op maan Europa zijn hele ijle pluimen van waterdamp op de zuidpool waargenomen. Deze bereikten een hoogte van ongeveer 200 kilometer. Wetenschappers zijn er al langer van overtuigd dat onder het oppervlak van deze ijsmaan oceanen van vloeibaar water aanwezig moet zijn. Ze achten het niet uitgesloten dat daarin ook organisch materiaal voorkomt. Daarom vinden zij dat er een ruimtevaartuig naar deze maan gestuurd dient te worden om dit nader te onderzoeken. Een landing erop zou het beste zijn. Zeker als die lander is uitgerust met een boor om zo diep mogelijk door het oppervlak op zoek te gaan naar organisch materiaal. Dat materiaal is een vereiste voor het ontstaan van leven. wetenschappers willen meer. Zij willen dat de V.S. met ESA samenwerkt en een aanvullend programma opstelt. Een gezamenlijk programma zoals dat zo mooi gebeurde met Cassini en Huygens naar de planeet Saturnus en diens maan Titan. Een goed idee en gezien het succes moet dat ook mogelijk zijn met enkele manen om Jupiter. Belangrijk daarbij is wel hoe succesvol de Juno-missie gaat worden, dat binnenkort begint. Het ruimtevaartuig is al onderweg. Zo ziet de tekenaar een waterfontein op maan Europa Europa heeft plannen om in 2022 de JUICE, Jupiter Icy moon Explorer, te lanceren. In 2030 moet het dan bij deze reuzenplaneet aankomen. Gedurende twee passages langs de manen Europa, Ganymedes en Callisto moet het zoveel mogelijk gegevens over deze manen naar de aarde zenden. Maar Amerikaanse Pagina 23

24 JUPITERS MAAN EUROPA In 1610 ontdekte Galileo Galilei in zijn telescoop, toen hij die op de planeet Jupiter richtte, vier manen. Inmiddels is dat aantal met behulp van ruimtevaartuigen en nieuwe technieken opgelopen tot 67. Ongetwijfeld zal dat aantal nog wel groeien. Van de vier grootste manen is Europa de kleinste met een diameter van 3122 kilometer. Het oppervlak ziet er opvallend vlak uit waarop een temperatuur wordt gemeten van 160 graden Celsius onder nul. Zijn atmosfeer is uitermate dun en bestaat uit zuurstofmoleculen. In de volksmond zeggen dat deze maan geen atmosfeer bezit. De aantrekkingskracht van Europa stelt ook al niet veel voor: 0,134 deel van die van de aarde. Waar deze maan wel in uitblinkt is de hoeveelheid water al dan niet in de vorm van ijs. Veel meer dan op onze planeet voorkomt. De oceanen zijn er wel tien maal dieper. Net als onze maan heeft ook deze maan altijd dezelfde zijde naar de planeet gekeerd. Dat heeft op deze maan wel tot gevolg dat er heel veel breuklijnen door de getijdenwerking zichtbaar zijn. Omdat er water voorkomt, vermoeden een aantal wetenschappers dat er ook leven kan voorkomen. Tot op heden is daarvoor nog geen enkel bewijs gevonden. Eventueel leven zal dan ook niet veel meer voorstellen dan microbe. Pagina 24

25 Werkelijk een fantastisch mooie opname van de schaduwen van de ringen op de planeet. Linksonder en -boven zijn nog kleine delen van die ringen te zien. Het NASA ruimtevaartuig Cassini maakte deze opname op 29 juli 2013, toen de winter op het zuidelijk halfrond aanbrak. Pas op 23 december werd dit plaatje vrijgegeven. De blauwachtige waas heeft te maken met het breken van het zonlicht met name van het ultraviolette deel. Pagina 25

26 METEORIET NAAR NATURALIS Een meteoriet die 140 jaar geleden op een akker in Diepenveen (Overijssel) insloeg en tot 2012 verborgen bleef voor de wetenschap, kreeg op 12 december een plekje in Naturalis in Leiden. Deze meteoriet is de vijfde officieel erkende Nederlandse meteoriet, en bovendien een zeldzaam type. Wetenschappers beschouwen het zwarte stukje steen ter grootte van een stuiterbal als bijzonder waardevol. Amateurastronoom en N.J.R.S.-lid Henk Nieuwenhuis ontdekte het stukje steen een jaar geleden op een expositie van een gesteente-hobbyist. De meteoriet was toen in handen van een weduwe wier man, een leraar, het gesteente ooit had gered van de vuilcontainer toen zijn school werd opgeheven. De oorspronkelijke vinders waren landarbeiders die de inslag in oktober 1873 zagen gebeuren. Die gaven het aan de hoofdonderwijzer in het dorp. Nieuwenhuis deelde zijn ontdekking met wetenschappers van de Vrije Universiteit, onder wie aardwetenschapper Marco Langbroek. Volgens Langbroek behoort de steen vanwege de vele organische structuren tot een voor de wetenschap belangrijke type meteoriet, omdat die stamt uit de tijd dat ons zonnestelsel werd gevormd. De meteoriet van Diepenveen Close-up van de meteoriet Pagina 26

27 JOHN LENNON HEEFT KRATER OP MERCURIUS De IAU, Internationale Astronomische Unie, heeft een krater op planeet Mercurius de naam John Lennon gegeven. Deze overbekende Beatle zanger behoort tot de tien artiesten en schrijvers die op deze wijze worden geëerd met een krater die naar hen vernoemd is. BRITSE METEOROLOGEN GAAN ZONNESTORMEN VOORSPELLEN Britse meteorologen gaan vanaf de lente beginnen met het voorspellen van het weer in de ruimte. Daarmee hopen ze tijdig het naderen van zonnestormen te kunnen voorspellen. Dit Britse instituut moet mensen via internet 24 uur per dag op de hoogte houden van zonnevlammen en zonnestormen. Deze natuurverschijnselen op de zon kunnen in sommige gevallen satellietverbindingen en stroomnetwerken op aarde verstoren. Zonnevlammen worden veroorzaakt door magnetische uitbarstingen op de zon, waarbij vaak een groot aantal elektrisch geladen deeltjes aan het oppervlak ontsnappen. Als de wolk van deze deeltjes de aarde bereikt (dat gebeurt in de regel na ongeveer twee dagen) wordt er gesproken van een zonnestorm. De elektrische lading van de deeltjes kan zorgen voor storingen in o.a. elektriciteitscentrales. Door op tijd te waarschuwen kunnen de schadelijke gevolgen in de toekomst worden beperkt. Ziekenhuizen en belangrijke bedrijven kunnen dan tijdig maatregelen nemen. WEER EEN NIEUWE KRATER OP DE MAAN Op 17 maart vorig jaar sloeg een meteoriet op het maanoppervlak in, die een krater veroorzaakte van 18 meter. Die klap was zo krachtig dat heel veel stof de hoogte opsteeg. Volgens een aantal wetenschappers moet dat vanaf de aarde met het blote oog te zien zijn geweest. Op de nieuwste opnames van het Amerikaanse ruimtevaartuig dat om de maan draait, de Lunar Reconnaissance Orbiter, vlogen stukken in het rond over een gebied ter grootte van een voetbalveld. De inslag veroorzaakte ook een lichtflits die tien maal helderder was dat die tot dusver door de LRO is waargenomen sinds het vanaf 2005 met waarnemingen begon. De inslag vond plaats in Mare Imbrium en gebeurde met een snelheid van km per uur. REUZENZONNEVLEK Rond 10 januari j.l. was op de zon een gigantisch grote zonnevlek te zien. Een die maar liefst zeven keer groter was dan de aarde. Met het blote oog (mits door een beschermende filter) heel goed te zien. Velen, wel of geen astronomen, met of zonder kijker, hebben vol bewondering naar deze sunspot AR 1944 gekeken. Deze opname werd gemaakt op 7 januari door Giuseppe Petricca uit Italië. Pagina 27

28 MARS ONE: LEVENSLANG GEVANGENE OP MARS De eerste selectieronde zit erop. Van de ruim aanmeldingen voor een enkele reis naar Mars, gaat de Nederlandse organisatie met 1058 personen verder. Dat er heel veel afvallers zouden komen, was te verwachten. Velen meldden zich voor de lol aan om daarna een brief te krijgen waarin vermeld staat dat ze voor verdere selectie niet in aanmerking komen. Zo'n brief in hun collectie vinden ze geweldig. Dan zijn er nog figuren waarbij een draadje loszit. Hun aanmeldingen gaan o.a. vergezeld van naakt- en of pornoafbeeldingen. En wat dacht je van de zwevers die erheen willen om alvast hun godsdienst er te brengen. Zouden de stenen en zandkorrels op die rode planeet daarin geïnteresseerd zijn? Je kunt het zo gek niet bedenken met welke motieven vaak mensen voor de dag komen om maar op te kunnen vallen. Onder de 1058 geselecteerden bevinden zich twee Nederlanders. Hun namen zijn niet bekend gemaakt. Oprichter Bas Lansdorp liet wel weten dat de geselecteerden overwegend 26 tot 35 jaar oud zijn. Hiervan is 55% man en 45% vrouw. Zij zullen dit jaar en volgend jaar een strenge selectie ondergaan zowel op lichamelijk als op geestelijk gebied. Na deze selectie volgt de derde ronde. De overgeblevenen moeten optreden in televisieshows. De bedoeling is dat er dan uiteindelijk 24 tot 40 personen overblijven. De televisieshows moeten vele miljarden euro's opbrengen. Volgens de huidige begroting gaat dit project zeker zes miljard euro kosten. Uit ervaring weten we bij voorgaande grote projecten, dat het minstens het dubbele gaat kosten. En hier ligt meteen al een van de grootste problemen: hoe gaat de organisatie aan al dat geld komen? Ze rekent op grote opbrengsten uit de televisieshows die in heel veel landen georganiseerd zullen (moeten) worden. Dat is al een hele grote gok. Zullen die shows aanspreken? Voor hoe lang? De organisatie 'verplicht' zich dan wel deelnemers uit die landen tot de kanshebbers te selecteren. En hoe zit het met bedrijven en instellingen? Zien die iets in dat project? Zijn zij bereid er kapitaal in te steken? Hoe wetenschappelijk zal het worden, waardoor die interesse er is? Hierover valt nog geen zinnig woord te zeggen. Veel zal ook afhangen van de vraag hoe populair deze Marsmissie wordt. Marsbasisconcept van Mars One; elke nieuw gelande capsule vormt een uitbreiding van de basis. Pagina 28

29 In 2025 moet het dan zover zijn. De eerste twee mannen en twee vrouwen nemen afscheid van alles wat hen dierbaar is op aarde. Zelfs van de planeet om aan de reis naar de onbewoonbare planeet Mars te beginnen. Na zeven maanden in de gevaarlijke ruimte gezweefd te hebben, kunnen ze aan de landing beginnen om zich daarna aan te passen aan de omstandigheden op hun nieuwe wereld. In het begin is alles nieuw en zal alles als een geweldige uitdaging op ze afkomen. Ontegenzeggelijk zal de verveling na korte of langere tijd toeslaan. Vrij rondlopen is er niet bij. Altijd gekleed gaan in ruimtepakken of verblijven in containers. In principe een leven lang. Nooit eens wandelen in de groene natuur, gaan zwemmen, op vakantie gaan, op familiebezoek enz. Veel naar de televisie kijken om te zien hoe het op aarde is oftewel kijken naar datgene wat je mist. Hoe lang houdt men dat vol? Dat er na elke 2 jaar weer twee nieuwelingen zullen arriveren zodat de kolonie alsmaar groter wordt, zal op den duur nauwelijks tot geen invloed meer hebben op de levenssfeer. Altijd kijken naar dat eentonige landschap daarbuiten dat zelden maar iets verandert. De vraag is dan ook tot welke, zelfs fatale, spanningen dit allemaal kan leiden. En hoe moeten de meest ernstige gebeurtenissen (bijvoorbeeld moord) afgehandeld worden? En hoe om te gaan met conflicten in de relatiesfeer? Ook op aarde zien we de meest ideale huwelijken in drama's eindigen. Hoe moet hun weinig zinvolle leven ingevuld worden? Er zullen wel onderzoekjes gedaan kunnen worden, maar het aantal zou best wel eens heel beperkt kunnen blijven. Maar je bent toch beroemd! Die verering zal helaas van korte duur zijn. Wat stelt trouwens een bejubeling voor wanneer die ver van huis is en je er zelf niet echt deelgenoot van kunt worden? Bedenk daarbij dat beroemdheden zo ver weg snel vergeten worden. Het kan niet anders of na korte of lange tijd zal heimwee de kop opsteken. Het vrij doelloze verblijf zal ook tot grote teleurstellingen leiden. Het verlangen terug naar de aarde te willen keren, zal bij menigeen rechtevenredig in het kwadraat toenemen. Wat voor toekomst hebben de kinderen die geboren worden? Best mogelijk dat er onder de aanmelders in het achterhoofd het idee speelt, dat ze na lange tijd toch weer terug naar de aarde kunnen keren als lifters bij Marsmissies van grote ruimtevaartorganisaties. Dat er in hun ruimteschepen plekken zullen worden ingeruimd om weer als vrij mens op de blauwe planeet in alle vrijheid te kunnen leven. Maar is die heimelijke gedachte wel reëel? Pagina 29

30 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 20 JANUARI TOT 18 FEBRUARI 2014 MERCURIUS Is in de tweede helft van januari en in de eerste week van februari aan de avondhemel te vinden. Bereikt op 31 janauri zijn hoogste afstand boven de horizon. Het gebruik van tenminste een verrekijker is aan te raden om deze planeet in het sterrenbeeld Waterman te kunnen zien. VENUS Laag boven de zuidoostelijke horizon kunnen we kort voor zonsopkomst deze planeet zien. Als morgenster zal haar zichtbaarheid steeds langer worden. Venus bevindt zich in het sterrenbeeld Boogschutter. MARS Tegen middernacht verschijnt Mars boven de horizon en is tot het ochtendgloren aan het firmament te zien. Aangezien deze rode planeet de aarde nadert, wordt zijn helderheid steeds groter. Kijk in het sterrenbeeld Maagd, niet ver van de ster Spica. JUPITER De gehele nacht kunnen we deze heldere planeet in het sterrenbeeld Tweelingen bewonderen. Jupiter valt door zijn helderheid meteen aan de nachtelijke hemel op. SATURNUS Kort na middernacht verschijnt Saturnus boven de horizon. Het is een heel helder object in het sterrenbeeld Weegschaal en omgeving. URANUS In het begin van de avond tot middernacht is in het zuidwesten in het sterrenbeeld Vissen planeet Uranus in sterrenkijker te vinden. NEPTUNUS In het sterrenbeeld Waterman is met een telescoop deze verre planeet op te sporen. Is alleen in het begin van de avond nog mogelijk. VAN DAG TOT DAG 22 jan.: Links van Saturnus is in een telescoop maan Titan van planeet te zien. 23 jan.: Vrijwel precies middernacht komen zowel de Maan als planeet Mars gelijktijdig op. Ze blijven de rest van de nacht bij elkaar. Mars staat boven de Maan. 23 jan.: Te 1.56 uur eindigt de bedekking door de Maan van een sterretje van het sterrenbeeld Maagd. Dat gebeurt aan de donkere rand. Om dit te kunnen zien, heb je wel een sterrenkijker nodig. 25 jan.: 's Ochtends is planeet Saturnus links van de Maan te zien. 27 jan.: Rond uur staan de manen Europa en Callisto van Jupiter heel dicht bij elkaar. Bekijk dit met minimaal een zeer goede verrekijker. 28 jan.: Planeet Mars is ten noorden van ster Spica te bewonderen. 29 jan.: Rond 7.45 uur is heel laag boven de horizon is Venus iets boven de smalle maansikkel te vinden. 30 jan.: Maan Titan bereikt de grootste oostelijke afstand tot planeet Saturnus. Bekijk dit in een sterrenkijker. 31 jan.: Rond uur verschijnt de Maan als een zeer smalle maansikkel boven de zuidwestelijke horizon. Probeer met een verrekijker dit te ontdekken. 1 febr.: Halverwege de maansikkel en de horizon bevindt zich planeet Mercurius. Zoek rond uur. Mercurius nog nooit gezien? Dan zeker kijken met een verrekijker. 5 febr.: Deze avond staan de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. 7 febr.: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot planeet Saturnus. 7 febr.: Te bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Stier. Dat gebeurt aan de donkere rand. Gebruik een sterrenkijker. 7 febr.: Boven de Maan prijkt de open sterrenhoop Pleiaden. Heel fraai om te zien. 8 febr.: Bij de donkere rand van de Maan is een bedekking van een sterretje van het sterrenbeeld Stier te zien. Kijk te 0.08 uur met een telescoop. 8 febr.: De Maan bedekt te uur een sterretje van het sterrenbeeld Stier. 8 febr.: Wederom een sterbedekking maar nu te uur. Pagina 30

31 9 febr.: Opnieuw een sterbedekking. Nu te uur. Ook nu wordt een sterretje van het sterrenbeeld Stier door de Maan bedekt febr.: Links van de Maan prijkt Jupiter febr.: Rechts van de Maan staat Jupiter. 11 febr.: De Maan bedekt te uur een sterretje van het sterrenbeeld Tweelingen. 13 febr.: Te uur bedekt de Maan een sterretje van het sterrenbeeld Kreeft. 14 febr.: Wederom een sterbedekking door de Maan van Kreeft. Nu te 5.23 uur. 13 febr.: Maan Titan bereikt te 3.00 uur de grootste oostelijke afstand tot Saturnus. 'VALLENDE STERREN' Een ongunstige periode. Geen meteorenzerm. Mogelijk is er af en toe een Virginide te zien in de omgeving van het sterrenbeeld Maagd. MAANFASEN Laatste Kwartier Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan 24 januari 30 januari 6 februari 15 februari HELDERE VUURBOL BOVEN NEDERLAND Op zaterdagavond 18 januari was rond uur vanuit vrijwel heel Nederland een extreem heldere vuurbol te zien. Een vuurbol is een zeer heldere meteoor (of 'vallende ster'): een lichtverschijnsel in de dampkring van de aarde, dat ontstaan wanneer een ruimtesteen met hoge snelheid de atmosfeer binnendringt en daar verdampt door de wrijvingswarmte. 'Gewone' meteoren worden veroorzaakt door kosmische gruisdeeltjes van een paar millimeter groot; de vuurbol van zaterdagavond is vermoedelijk geproduceerd door een steen met een afmeting van enkele decimeters. Uit een nog ruwe eerste analyse van de waarnemingen blijkt dat de vuurbol min of meer van zuidoost naar noordwest over Nederland bewoog. Als er al een restant van de ruimtesteen op aarde terecht is gekomen (een zogeheten meteoriet), zal die zeer waarschijnlijk in de Noordzee zijn geplonsd. DE ZON OPKOMST ONDERGANG 21 januari 9.35 uur uur 31 januari 9.21 uur uur 05 februari 9.13 uur uur 15 februari 8.55 uur uur Foto met een professionele All-sky camera Foto gemaakt met een telefoon Pagina 31

32 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 14 februari bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 21 februari Gezamenlijke bijeenkomst met kern Veldhoven. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - Computerproject - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur VELDHOVEN JOUW NAAM NAAR EEN ASTEROIDE!!! Binnenkort stuurt NASA het ruimtevaartuig OSIRIS-REX (Origins - Spectral Interpretation Resource Identification Security Regolith Explorer) naar een asteroïde. Aan boord bevindt zich o.a. een microchip waarop duizenden namen vermeld kunnen worden. NASA biedt ook JOU de kans je naam hierop gratis te laten etsen. Het vliegt enkele jaren door het zonnestelsel, arriveert bij asteroïde Bennu, neemt er grondmonsters om die vervolgens behouden op aarde af te leveren. Hoe krijg je dat voor elkaar? Ga naar Vul je gegevens in en verzend die in ieder geval VOOR 30 september 2014 En daarna? Uitprinten natuurlijk. Weer iets leuks om in te lijsten Bijeenkomst op vrijdagavond 21 februari Gezamenlijke bijeenkomst met kern Uden. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - computerproject - bespreking organisatie sterrenkijkavond - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur De volgende ASTRUIM verschijnt op 18 februari 2014 Pagina 32

33