43e jaargang nr februari 2017

Transcriptie

1 43e jaargang nr februari 2017 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: De aarde met de maan gefotografeerd door GOES-16 op 15 januari INHOUD: Het Internationaal Ruimtestation... 3 Herdenking ramp Apollo 1, 50 jaar geleden... 6 India lanceerde een record aantal satellieten tegelijk... 9 In november gaat China's Chang'e 5 naar de maan... 9 Diverse ruimtevaartberichten Totale zonsverduistering in augustus Marsnieuws Nieuwe theorie: ontstond de maan uit gruis? De nieuwste foto's van de ringen om Saturnus Diverse berichten over sterrenkunde Wat er aan de sterrenhemel te zien is Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde ILA Le Bourget Pagina 2

3 EINDE JAPANSE HTV-6 Nog een belangrijk experiment had het Japanse bevoorradingsvrachtschip HTV-6 uit te voeren nadat het op 27 januari ontkoppeld was van het ISS. Kan het ruimteafval opruimen? Tot dusver had het ton-vormige ruimtevaartuig na zijn lancering op 9 december met een H- 2B raket voor hetgeen hij naar boven was geschoten. Hij bracht 4,1 ton aan experimenten e.d. en zes lithium ion batterijen naar het ruimtestation ter vervanging van de oude. Vervolgens werd het volgepropt met afval en niet meer bruikbaar materiaal. daar verbranden. Soortgelijke kleine experimenten waren al tijdens shuttlemissies in de jaren 1990 uitgevoerd. Op zondag 6 februari lieten de Japanners de Kounotori 6 (HTV-6) gecontroleerd in de dampkring terugkeren en verbrandde vervolgens bijna helemaal. NOG MEER ONDERZOEK MOGELIJK NASA heeft laten weten dat het voorlopig akkoord gaat met een commerciële luchtsluis aan het ISS. Deze wordt gebouwd in samenwerking met NanoRacks en Boeing. Deze bedrijven hopen dat in 2019 het aan het ISS bevestigd kan worden. Kounotori 6 wordt met een robotarm van het ISS verwijderd. Het gevaarte is 9,2 meter lang en meet een breedte van 4,4 meter De laatste opdracht was het 'uitrollen' van een elektrodynamische tether met een lengte van ongeveer 700 meter. Maar dat lukte niet helemaal op 28 januari. Naar aller waarschijnlijkheid liet een van de bouten niet los. Ook na meerdere pogingen wilde dat niet lukken. De Kounotori Integrated Tether Experiment (KITE) was bedoeld om het gedrag te bestuderen van een ketting gemaakt van onderdelen van aluminium en roestvrij staaldraad. Het was voorzien van een dun laagje smeermiddel om elektrische geleiding te stimuleren. De wisselwerking tussen een elektrodynamische kabel en het magnetisch veld van de aarde moet voldoende zijn om rakettrappen en uitgewerkte satellieten naar een lagere baan om de aarde te brengen, zodat ze in de atmosfeer terecht komen en Op deze tekening is te zien hoe NanoRacks de luchtsluis aan de Tranquility module geplaatst wil zien. NanoRacks wil van hieruit kleine commerciële satellieten en CubeSats de ruimte in slingeren. Het zal dan een vermindering van werkdruk voor de ruimtevaarders opleveren. Momenteel gebeurt dat vanuit de Japanse Kibo laboratorium module. Slechts de helft van de capaciteit is aan NASA en zakelijke klanten toegewezen en de rest aan Japan. Sinds 2009 heeft NanoRacks al meer dan 375 ladingen naar het ISS weten te brengen waaronder ruim honderd CubeSats. Met behulp van de Canadese robotarm werden ze vanuit de Kibo naar buiten gebracht. Het in Houston gevestigde bedrijf heeft ook een platform buiten de Kibo, waar wetenschappers en technici sensoren testen, elektronica en ander apparatuur in de barre omgeving van de ruimte blootstellen. De lancering zal gebeuren aan boord van een Dragon capsule op een Falcon 9 raket. Deze zal met een robotarm bevestigd worden aan de Tranquility module. Pagina 3

4 Reeds aangesloten is de BEAM (Bigalow Expandable Activity Module), die in april 2016 de ruimte inging.. Momenteel is het bedrijf van BEAM in gesprek met NASA om om de module uit te breiden en langer aan de Tranquility vast te laten zitten. De nieuwe commerciële luchtsluis van Nanoracks De nieuwe luchtsluis kan het aantal satellieten verviervoudigen. Ruimtevaarders kunnen ook grotere ladingen eraan vastmaken. Het installeren van het mechanisme, de bouw, de verbindingsring enz. komt helemaal onder toezicht van Boeing. MEER AMERIKANEN NAAR HET ISS NASA heeft op 17 januari bij Boeing het verzoek ingediend om te bekijken of het mogelijk is twee stoelen in de Sojoez te plaatsen voor Amerikaanse astronauten. Roscosmos heeft aangekondigd minder kosmonauten naar het ISS te sturen in verband met bezuinigingen. De V.S. hebben de eerste rechten om die zetels te bemannen. Het schijnt op korte termijn al te mogen gebeuren. De eerste al eind dit najaar en de volgende in het voorjaar van Voor 2019 hebben de V.S. al drie extra plaatsen gereserveerd. Roscosmos heeft dat voorstel aan NASA gedaan, maar dat wil nog geenszins zeggen het het ook echt uitgevoerd gaat worden. Boeing wordt die mogelijkheid geboden, omdat zij een proces hebben gewonnen in mei 2016 tegen Energia. Dat had te maken met problemen betreffende de Sea Launch. Energia moet van de Amerikaanse rechter aan Boeing 320 miljoen dollar betalen. Een groot bedrag voor Energia en die probeert dat te schikken met het eventueel beschikbaar stellen van extra stoelen in de Sojoez capsules naar het ISS. Het zou NASA ook wel goed uitkomen, want het wil meer wetenschap in de ruimte uit te kunnen oefenen. Zij wilde toch al meer astronauten in het ISS aan het werk zien. Aangezien zowel Boeing als SpaceX met flinke vertragingen te maken hebben met de ontwikkeling en de bouw van hun bemande capsules, zou dat een welkome en minder dure aanvulling zijn. De huidige contracten lopen eind 2018 af. Over hoe het daarna verder moet, is nog niets vastgelegd, omdat NASA blijft hopen dan hun eigen capsules te kunnen gebruiken. EEN OUDE VOETBAL IN HET ISS Dertig jaar na de fatale lancering van space shuttle Challenger op 28 januari 1986, vloog de voetbal in het ruimtestation die eigenlijk met de space shuttle Challenger had moeten meevliegen. Alhoewel, die bal heeft 90 seconden gevlogen. Astronaut Shjane Kimbrough liet hem nu zweven in de Cupola. De voetbal die in space shuttle Challenger had moeten meevliegen, maar nu in het ISS zweefde De bal was voorzien van handtekeningen van scholieren van de Clear Lake High School. Op deze school zit nu de zoon van Kimbrough. Dertig jaar geleden zat de dochter van Ellison Onizuka die tijdens de vlucht net als haar zes medepassagiers om het leven kwam. Beide scholieren speelden voetbal op deze school. Na de fatale ramp met de Challenger werd o.a. de voetbal van de klasgenoten van de zoon van Onizuka drijvend op het oceaanwater teruggevonden. De voetbal werd weer helemaal hersteld en maakte nu in het ruimtestation alsnog een ruimtevlucht. Pagina 4

5 SUPER BOWL IN DE RUIMTE Gekleed in voetbaltenues speelden twee astronauten symbolisch een bal vanuit het ISS naar de aarde. Daar werd de bal doorgespeeld naar personen op diverse plekken die met ruimtevaart te maken hebben. Telkens wanneer de bal werd doorgespeeld, hield iedereen een korte toespraak. Ook werden er enkele vragen gesteld. De wedstrijd zelf volgden vooral de Amerikaanse astronauten intensief. GRAPJE VAN PEGGY WHITSON Hoewel de ruimtevaarders het erg druk hebben in het ruimtestation zag Peggy Whitson op 13 februari toch kans om een grapje uit te halen. Ze verstopte zich in een zak waarbij ze geholpen werd door Shane Kimbrough en Thomas Pesquet. Ze wilde de twee Russische collega's laten schrikken. Vervolgens ging ze zweven in het ruimtestation. En inderdaad keken de Russen heel verrast op toen ze daar plotseling een grote witte zak zagen zweven. STERRENSTELSEL OM ZWART GAT Om het zwarte gat XJ draait al ruim tien jaar een klein sterrenstelsel op een afstand van 1,8 miljard lichtjaar. En dat is een record. Normaliter duurt zo'n röntgenuitbarsting maar heel kort. Binnen een jaar neemt de straling doorgaans alweer af. Maar dat is niet het geval bij XJ Die duurt inmiddels al meer dan tien jaar. Onderzoekers bestudeerden het zwarte gat met behulp van drie röntgentelescopen en vonden aanwijzingen voor een zogenoemd Tidal Disruption Event. Dat betekent dat een object - in dit geval een ster - te dicht in de buurt van een zwart gat is gekomen en vervolgens door de immense zwaartekracht van het zwarte gat vernietigd is. Een deel van de materie van de ster wordt door het zwarte gat opgeslokt. En wanneer dat gebeurt, wordt het enorm verwarmd en krijgen we een duidelijk waarneembare röntgenuitbarsting te zien. Hoe valt te verklaren dat dit opslokken door XJ zo lang duurt? Er zijn twee mogelijkheden. Ten eerste het zwarte gat heeft een zware ster vernietigd (de zwaarste ster die onderzoekers ooit door een zwart gat vernietigd hebben zien worden). Ten tweede heeft het zwarte gat een kleine ster totaal vernietigd. Dat is iets wat onderzoekers nog nooit hebben zien gebeuren. Maar zelfs als het zwarte gat een supermassieve ster uit elkaar heeft getrokken of een kleine ster in zijn geheel aan het opslokken is, komt hieraan uiteindelijk toch een einde. De onderzoekers verwachten dan ook dat de röntgenuitbarsting de komende jaren afzwakt. WITTE DWERG VERNIETIGDE EEN KOMEET Terwijl onderzoekers de atmosfeer van de witte dwerg WO bestudeerden, ontdekten ze dat een komeetachtig object richting deze ster viel. Het bleek uit dezelfde chemische samenstelling te bestaan als de beroemde komeet Halley. Alleen is die wel zo'n keer zwaarder. Ook bevat het veel meer water. Terwijl deze in de richting van de witte dwerg vloog trok deze door de aantrekkingskracht de komeet uit elkaar.. Nader onderzoek wees uit dat de vernietigde komeet rijk was aan elementen zoals koolstof, zuurstof, zwavel en stikstof. Stuk voor stuk elementen die essentieel zijn voor het leven zoals wij dat kennen. Met name het laatstgenoemde element - stikstof - is bijzonder belangrijk. Deze komeet bevatte meer stikstof dan elk ander object dat we in ons zonnestelsel hebben waargenomen. Bovendien hebben onderzoekers nog niet eerder stikstof aangetroffen tussen het puin dat richting een witte dwerg valt. De brokstukken van de komeet zitten nu opgeslagen in de atmosfeer van de witte dwerg, zo toont de ruimtetelescoop Hubble aan. Hoewel onderzoekers al verscheidene witte dwergen hebben gespot met brokstukken van planetoïden in hun atmosfeer, is het voor het eerst dat ze puin van een komeetachtig object aldaar aantroffen. Een bijzondere ontdekking dus. De witte dwerg WO bevindt zich op 170 lichtjaar van de aarde. Pagina 5

6 HERDENKING RAMP APOLLO 1, 50 JAAR GELEDEN De ramp met de Apollo 1 op 27 januari 1967 werd dit jaar uitvoeriger herdacht dan voorheen. Voor het eerst in de geschiedenis van de Amerikaanse bemande ruimtevaart kwamen 50 jaar geleden drie astronauten op een verschrikkelijke manier om het leven tijdens een brand in hun maancapsule. Een generale repetitie zou het worden toen Virgil Grissom, Ed White en Roger Chaffee, gekleed in zware ruimtepakken zich in hun capsule hesen. Op het programma stond het uitvoeren van een test waarbij het ruimtevaartuig zou worden afgesloten en onder druk gebracht zou worden met 100 procent zuurstof net zoals het zou zijn tijdens het aftellen bij een echte lancering. Die zou op een Saturnus 1B raket een maand later plaatsvinden. Op zich werd de test niet als De drie omgekomen astronauten van de Apollo 1. v.l.n.r. Virgil Grissom, Ed White en Roger Chaffee gevaarlijk beschouwd. Maar vanaf het begin dook het ene probleem na de andere op. Het begon al met de constatering van Virgil Grissom dat er een vreemde naar zure karnemelk ruikende geur in de zuurstof zijn ruimtepak binnenstroomde. Dat was een reden een stop in het aftellen te lassen en vervolgens verzamelde de bemanning een luchtmonster. Het sluiten van het luik duurde veel te lang. Een ingewikkelde procedure die volgens de astronauten veel korter moest. Toen het driedelige luik op zijn plaats zat, kon de cabine met zuurstof onder druk worden gebracht. Het hoofdalarm ging voortdurend af. Volgens de technici zou dat te maken kunnen hebben met de bewegingen van de ruimtevaarders in hun stoelen. Niets alarmerends dus. Een veel groter probleem diende zich aan in het aftellen. Grissom had een probleem met Pagina 6

7 de communicatie met de ingenieurs en technici in een nabijgelegen bunker. Hij vroeg zich hardop af hoe dat moest als ze naar de maan zouden vliegen. Als we nu al geen gesprekken kunnen voeren tussen personen in enkele gebouwen, hoe moet dat op grote afstanden.. Er waren momenten bij dat ze elkaar niet eens konden verstaan. Die problemen ondervonden ook Tom Stafford, John Young en Eugene Cernan tijdens testen in de Noord-Amerikaanse fabriek waar de Apollo-capsules werden gebouwd. Zij vertelden tijdens de herdenkingsdienst dat ze geen enkel vertrouwen hadden in de Apollocapsules. Na een klein uur werd het aftellen hervat en intussen gaf de telemetrie aan dat er een ongewone stijging van de zuurstoftoevoer naar de ruimtepakken van de astronauten plaatsvond. Vier seconden later roept een van de ruimtevaarders, vermoedelijk Chaffee: "Vuur! ik ruik vuur, nadat White twee seconden eerder met opgewonden stem riep "brand in de cockpit!" Zowel de astronauten als de technici wisten dat een kortsluiting in deze 100% zuurstofrijke omgeving vrijwel onmiddellijk brand kon veroorzaken. In de bunker keken de technici en de ingenieurs met ontzetting naar de monitoren. Ze konden het niet geloven totdat een hysterische schreeuw door de lucht klonk: "Er is brand in het ruimteschip!" In theorie zou de bemanning het luik van binnenuit in ongeveer 90 seconden kunnen openen. Maar het vuur greep zo snel om zich heen waardoor de bemanning geen schijn van kans had. Dat vuur begon aan de linkerkant van de capsule de plek waar Grissom zat. De druk in de cockpit steeg en dat maakte het duwen tegen het luik nog moeilijker. White bleek nog in staat te zijn geweest het handvat vast te pakken. Hij kon slechts een kleine draai maken toen hij door het vuur en de hitte bezweek. Een barst in het ruimteschip ontstond waardoor dikke rook naar buiten kwam. Er ontstond een hectische situatie en technici probeerden iets te doen om de bemanning te redden. Tevergeefs. Later bleek dat het gehele drama in vijf minuten had afgespeeld. In Los Angeles klom Tom Stafford, die net een proef had beëindigd, uit een Apollo-capsule toen astronaut Al worden hem telefonisch vertelde dat er brand was geweest in de Apollo 1 en dat de drie ruimtevaarders dood waren. "Ik begrijp het niet" had Stafford geroepen "Al, zeg het nog eens, weet je het zeker?" Worden antwoordde: "Ik weet het zeker, er was een brand in het ruimtevaartuig." Wanneer het luik eindelijk kon worden geopend vonden ze een verkoold interieur en drie lichamen die pas ver na middernacht uit de capsule werden gehaald. Een medische commissie stelde later vast dat de ruimtevaarders waren gestorven aan koolmonoxide asfyxie. Ze waren bedekt met brandwonden. Het vuur had 70% van het ruimtepak van Grissom vernietigd, 25% van het pak van White en 15% van Chaffee's kostuum..artsen behandelden 27 mensen voor het inademen van rook, waarvan twee werden opgenomen in het ziekenhuis. Voorts hadden enkelen brandwonden aan hun handen. Grissom en Chaffee werden bedragen op Arlington National Cemetry en White op de militaire academie van West Point, NY. Ingenieurs zouden later vaststellen dat de brand waarschijnlijk werd veroorzaakt door een vonk in gerafelde bedrading of eventueel door het vrijkomen van brandbare koelmiddelen. De zuivere zuurstof bevorderde de vlammen nog eens extra daarbij geholpen door brandbare materialen in de hele cockpit. Het ingewikkelde driedelige luik vormde een grote barrière voor de bemanning om te kunnen ontsnappen aan de vuurzee. Een golf van kritiek ontstond over de snelheid waarmee de Amerikanen dat project wilden uitvoeren en de vele ontwerpfouten van de capsule. De V.S. wilden koste wat kost eerder een mens op de maan laten lopen voordat de Russen het presteerden.. Het Apolloprogramma werd voor onbepaalde tijd uitgesteld. Het verdriet en de impact van deze ramp was zeer groot. Een onderzoek volgde en een sterk verbeterde versie volgde. Het luik kon nu in 5 seconden geopend worden. Geen 100% zuurstof meer maar een mengsel van 60% zuurstof en 40% stikstof bij een lagere druk. Brandbare materialen werden vervangen door brandwerende stoffen en materialen. Sanitair en bedradingen kregen bescherming door nieuwe isolatie. "Had de ramp in de ruimte Pagina 7

8 plaatsgevonden dan zouden we nooit te weten zijn gekomen wat er was gebeurd" zei Tom Stafford tijdens de herdenking. Het Apollo-programma werd hervat en ruim een jaar later vloog de Apollo 7 om de maan en weer ruim een half jaar later zetten Neil Armstrong en Buzz Aldrin hun eerste voetstappen op de maan. Zo zag de binnenkant van de Apollo 1 capsule er uit na de brand Het Apollo-1 embleem Pagina 8

9 INDIA LANCEERDE 104 SATELLIETEN TEGELIJK Een record aantal kunstmanen gingen in 1 keer tegelijk de ruimte in. Die prestatie leverde India op woensdag 15 februari toen een PSLV raket van start ging. In de neuskegel van de 44-meter hoge raket bevonden zich maar liefst 104 satellieten. De grootste ervan was de Cartosat 3D, een milieusatelliet met een gewicht van 714 kilo. Die heeft tot taak dat analisten landkaarten, infrastructuur, het volgen van kustlijnen en het bijhouden van het waterverbruik. De Cartosat 3D in de testhal Het Amerikaanse bedrijf Planet liet 88 kleine Dove satellieten, elk met een gewicht van 4,7 kg, in een baan om de aarde brengen. Ze zijn elk even groot als een kleine broodrooster. Ze zijn uitgerust met de nieuwste camera's en draaien over de polen. Dat betekent dat ze de hele wereld kunnen fotograferen. Vooral van belang zijn die gebieden die niet in beeld komen door toestelletjes die uit het ISS zijn gezet. Natuurlijk hebben de Dove satellietjes niet die hoge resolutie als de grote, dure exemplaren. In combinatie met de 12 Flock 2p CubeSats, die in andere banen om de aarde draaien, kunnen ze elke dag de gehele wereld in kaart brengen. Spire Global liet acht Lemur kunstmaantjes in een baan om de aarde schieten. Elk is zo groot als een schoenendoos CHINA LANCEERT IN NOVEMBER DE CHANG'E 5 China heeft aangekondigd dat het in november een ruimtevaartuig naar de maan gaat lanceren. Dat zal gebeuren met een Long March 5 raket vanaf de lanceerbasis Wenchang op het eiland Hainan. In de neuskegel zal zich bevinden de 8,2 ton zware Chang'e 5 waarvan het landingsdeel een zachte landing op de maan moet uitvoeren. Het zal er vervolgens schepjes grond verzamelen om daarna terug te keren naar het moederschip dat om de maan draait. Op commando zal er een raket ontstoken worden waardoor het geheel uit de maanbaan vliegt en koers zal zetten naar de aarde. Daar aangekomen zal de terugkeercapsule met zijn kostbare lading de dampkring induiken. Een hitteschild zorgt voor de afremming en voorkomt dat het toestel verbrandt. Vervolgens zal het hangende aan een parachute veilig en behouden op Chinese bodem moeten neerkomen. Voor het eerst zal er sinds de Luna 24 van Rusland in augustus 1976 weer maanmonsters naar de aarde gebracht zijn. De gehele missie zal ongeveer twee weken duren. De Long March 5 is momenteel de krachtigste raket van China. In november vorig jaar maakte het zijn eerste vlucht. Volgend jaar wil China als eerste land ter wereld proberen een lander op de achterkant van de maan neer te zetten. Voorts wil het land in 2022 een ruimtestation om de aarde voltooid hebben. Voor 2020 staat gepland een marswagentje op de Rode Planeet. De 88 Dove satellietjes Pagina 9

10 Deze foto werd genomen op 11 december 2016 tijdens de derde flyby van Juno De lancering van de Long March 5 raket in november vorig jaar HOOFDMOTOR VAN JUNO WERKT NOG STEEDS NIET Opnieuw passeerde de Amerikaanse ruimtesonde Juno planeet Jupiter op korte afstand (flyby) van ongeveer 4500 kilometer. Dat gebeurde met een snelheid van 57,8 kilometer per seconde en begon vanaf de Noordpool en eindigde over de Zuidpool. Intussen werden tientallen foto's genomen en voerden instrumenten metingen uit van straling en plasmagolven. Zelfs tot diep in de atmosfeer. Maar het lukten de technici niet het toestel in zijn geplande wetenschappelijke baan te krijgen. De hoofdmotor weigerde te werken. Dat betekent dat Juno nog steeds ongeveer 53 dagen nodig heeft om een omloopbaan om de reuzenplaneet te voltooien. De bedoeling was dat dit nu naar 14 dagen teruggebracht zou worden m.a.w. het toestel zou in een lagere baan komen. Het probleem zit hem in de terugslagkleppen die met het helium druksysteem te maken hebben. Een kortere baan levert nauwelijks meer of betere gegevens op. Het voordeel is dat ze sneller verkregen worden. Inmiddels is duidelijk geworden dat het magnetisch veld van Jupiter sterker is dan tot dusver bekend was. Datzelfde geldt ook voor de aurora's. De gordels en zones dringen veel dieper de atmosfeer in zoals uit de gegevens is gebleken. Voor de eerste keer werd het Junoteam en het publiek opgeroepen foto's op te slaan en te selecteren tijdens deze flyby. Ze kunnen dan stemmen welke plekken tijdens de volgende flyby speciale aandacht dienen te krijgen. Geïnteresseerden kunnen de opnames online bekijken en bewerken. De volgende kortste nadering tot Jupiter zal op 27 maart a.s. geschieden. SOJOEZ LANCERING VANUIT KOUROU Met succes verliet een Russische Sojoez 2.1b raket lanceerbasis Kourou op vrijdag 27 januari. Enkele minuten later werden de vier hulpraketten afgestoten die vervolgens in zee terechtkwamen. 32 Minuten na liftoff had de bovenste rakettrap, een Fregat, zijn werk er op zitten en had de 3220 kg wegende communicatiesatelliet Hispasat 36W-1 zijn geostationaire overgangsbaan bereikt. De weken erna manoeuvreerden technici de kunstmaan naar zijn definitieve geostationaire baan en plek boven de evenaar op 36 gr. Pagina 10

11 W.L.. Naar verwachting zal begin april deze Spaanse satelliet in bedrijf worden genomen. grondig onderzoek moest komen betreffende het falen van deze raket. Er schijnen defecten te zijn gevonden in de hittebestendige metalen die worden gebruikt in de tweede en derde fase van de motoren. De legeringen in de RD-0210 en de RD-0212 blijken te zijn vervangen door minder dure metalen. De motoren van deze rakettrappen zijn teruggezonden naar de fabriek waar ze werden vervaardigd. De hele raket is dus ontmanteld. De verdachte delen moeten worden vervangen. Zoals het er nu naar uitziet, gaat dat enkele maanden duren en het zou best kunnen zijn dat er tot juni geen lanceringen met een Proton kunnen plaatsvinden. De Russische regering heeft duidelijk te verstaan gegeven dat de verantwoordelijken voor deze blunders zwaar zullen worden gestraft. JAPAN LANCEERDE MILITAIRE SATELLIET De Spaanse Hispasat 36W-1 in de testhal Na een mislukte lancering van een Sojoez raket waren nu zowel Arianespace, Esa als de Russische ruimtevaartorganisatie bijzonder verheugd met dit succes. De Hispasat 36W-1 gaat klanten bereiken in Spanje, Portugal, de Canarische Eilanden en Zuid- en Midden- Amerika. De levensduur van deze kunstmaan, die voorzien is van diverse nieuwe technologieën en die door de Spaanse industrie zijn geleverd, wordt op minstens 15 jaar geschat. De volgende Ariane 5 lancering staat gepland voor 14 februari. De bedoeling is dat er dit jaar 12 lanceringen van start zullen gaan. NOG GEEN PROTON- LANCERINGEN Na de problemen met de lancering van de Intelsat 31 met een Protonraket op 9 juni 2016, stelde de Russische regering dat er een Een 53-meter hoge H-2A raket van Japan bracht op 7 februari een communicatiesatelliet in een baan om de aarde. De raket was voorzien van vier hulpraketten. De eerste trap was uitgerust met een LE-7A motor die werkt op vloeibare waterstof. Na ongeveer zes-en-een-halve minuut was deze leeggebrand en werd afgeworpen. De bovenste rakettrap werkte eveneens op vloeibare waterstof en bezat een LE-5B motor. Tweemaal werd de raketmotor vervolgens extra ontstoken. om de DSN-2 communicatiesatelliet in een sterk ellipsvormige baan om de aarde te brengen met als hoogste punt plm kilometer. JAXA kon zich verheugen in een geslaagde 32e lancering van een H-2 raket. In de weken erna brachten technici de baan in een geostationaire boven de evenaar De bedoeling is dat de DSN-2 de komende 15 jaar van dienst kan zijn voor het Japanse Ministerie van Defensie. De DSN-1 had medio 2016 met een Ariane 5 om de aarde geschoten moeten worden. Dat kon toen niet doorgaan omdat het tijdens het transport naar Kourou zwaar beschadigd raakte. Terug in Japan wordt het toestel gerepareerd en het zal nog zeker een jaar duren voordat het richting ruimte vertrekt. Pagina 11

12 Telkom 3S biedt ook HDTV televisiediensten aan, alsmede mobiele communicatie en internetverbindingen. Dat zal eveneens gebeuren vanuit een geostationaire boven de evenaar. Zijn positie 118 graden O.L. en is gericht op Indonesië, Zuidoost-Azie en een deel van Maleisië. Zo ziet de tekenaar de militaire Japanse communicatiesatelliet om de aarde draaien. ARIANE 5 LANCEERDE TWEE COMMUNICATIESATELLIETEN Een 55-meter hoge Ariane 5 raket verliet op dinsdag 14 februari lanceerbasis Kourou. Tijdens deze 91e lancering sinds 1996 bracht de raket twee communicatiesatellieten in geostationaire overgangsbanen om de aarde. Die banen varieerden van 250 tot kilometer hoogte onder een hoek van 4 graden met de evenaar. De lancering verliep vlekkeloos en al spoedig kon medegedeeld worden dat de 6 ton zware Sky Brasil 1 en de Telkom 3S met een gewicht van 3550 kg in hun banen om de aarde draaiden. De Braziliaanse Brasil 1 De Sky Brasil 1 is bestemd voor HDTV televisie-uitzendingen gericht op Brazilië. Dat zal gebeuren vanuit een geostationaire baan boven de evenaar op 43,1 graad W.L. De De Telkom 3S Beide communicatiesatellieten hebben een geschatte levensduur van 15 jaar. X-37B BLIJFT NOG IN DE RUIMTE Het geheimzinnige ruimtevliegtuig X-37B blijft om de aarde draaien, ondanks de vele geruchten van een spoedige landing. Daarvan schijnt geen sprake te zijn, liet het Pentagon weten. De X-37B is op een experimentele militaire missie en draait sinds 20 mei 2015 in een lage baan om de aarde.. Voor dat deze vierde vlucht aanving, liet het leger weten dat er diverse experimenten in de ruimte uitgevoerd zouden worden. Maar het schijnt vooral te gaan om het testen van een experimentele voortstuwingsthruster en een pallet met materialen die aan de omgeving van de ruimte worden blootgesteld. De rest is met geheimzinnigheid omgeven. Pagina 12

13 NASA HERVATTE MET DE JWT DE TRILLINGSTESTEN Nadat er op 3 december een probleem voordeed tijdens de trillingstesten met de James Webb Space Telescope, werd er gestopt met de voortgang. Eerst moest achterhaald worden, hoe die ontstaan was. Dat probleem is inmiddels opgelost en met die testen ging NASA verder. Toch houden de technici er rekening mee dat een of meer onderbrekingen zich nog wel kunnen voordoen.. Daarom verwacht men dat de geplande lancering in oktober volgend jaar, best nog wel eens een paar maanden later kan plaatsvinden. Inmiddels zijn de trillingstesten succesvol beëindigd en is de telescoop naar de ruimte voor akoestische testen gebracht, die ongeveer een week zullen duren. Een Ariane 5 raket zal vanaf lanceerbasis Kourou voor de lancering zorgen. De nieuwe ruimtetelescoop (JWT), de opvolger van de Hubble, zal naar L2 Lagrange punt gedirigeerd worden, de plek op 1,5 miljoen kilometer van de aarde.. Dat is op de lijn aarde - zon. De aarde en de zon trekken even hard aan de telescoop en dat betekent dat het in principe daar voor 'eeuwig' blijft hangen LANCERING VAN SPACEX HERBRUIKBARE RAKET De planning is dat eind februari een Falcon 9 raket gelanceerd zal worden. Een bijzondere lancering want de eerste trap is al een keer gebruikt. Die maakt dus een tweede lancering mee. Echt herbruikbaar dus. Het vertrek zal geschieden vanaf lanceerplatform 39A op NASA's Kennedy Space Center en dat is de plek vanwaar de Saturnus-Apollo's en de space shuttles omhoog gingen. De bedoeling is dat de eerste trap opnieuw bij terugkeer een behouden landing gaat maken en mogelijk opnieuw gebruikt gaat worden. Tijdens deze missie zal de SES-10 in een baan om de aarde worden geschoten. Deze satelliet zal vanuit een geostationaire baan op 67 gr. W.L. communicatiediensten verzorgen. De eerste trap van de Falcon 9 raket die op 8 april 2016 een succesvolle landing uitvoerde. Eind februari zal deze rakettrap opnieuw bij een lancering gebruikt worden TOTALE ZONSVERDUISTERING Dit jaar kunnen de liefhebbers genieten van een totale zonsverduistering tijdens de zomervakantie in de V.S. Het is niet naast de deur, dus... sparen maar alvast. Dit schitterende natuurverschijnsel vindt plaats op 21 augustus a.s. Op bijgevoegde tekening is te zien waar je moet wezen. Pagina 13

14 OPGEDROOGDE MARSMODDER NASA s Curiosity rover heeft miljarden jaren oude opgedroogde modder gevonden, in de vorm van een rotsblok die Old Soaker is gedoopt. De steen vertoont een netwerk van kleine richeltjes; waarschijnlijk sporen van barsten in een opgedroogde modderpoel van zo n 3 miljard jaar geleden. De barsten raakten opgevuld met zand en stof en werden vervolgens bedekt met nieuwe sedimenten, waarna alles versteende. De wind schuurde later de betreffende laag weer bloot, waarbij het relatief zachte, uit opgedroogde modder gevormde steen sneller erodeerde dan het opvulmateriaal in de barsten. Als gevolg hiervan vertoont Old Soaker nu een netwerk van opstaande richeltjes. door Michel van Pelt Hiermee heeft Curiosity voor het eerst overtuigende sporen van opgedroogde modder op Mars heeft gevonden. Vermoedelijk was de Gale krater, waarin Curiosity zich bevindt, in het verleden niet alleen regelmatig met water gevuld, maar waren er ook lange perioden van droogte. Wat betreft dat water op Mars in een ver verleden is er momenteel een probleem. Aan de ene kant geeft mineralogisch onderzoek aan Marsgesteenten duidelijk aan dat er miljarden jaren geleden veel oppervlaktewater was. Maar aan de andere kant zijn er geen aanwijzingen in diezelfde gesteenten te vinden die er op wijzen dat er destijds een warme, dichte atmosfeer bestond die dat vloeibare water mogelijk kon maken. Old Soaker met het patroon van richeltjes dat waarschijnlijk is ontstaan in opdrogende modder in een ver verleden. [NASA/JPL-Caltech/MSSS] Pagina 14

15 Zo n atmosfeer zou veel koolstofdioxide (CO2) moeten hebben bevat om een voldoende sterk broeikaseffect te veroorzaken. Dat koolstofdioxide in de atmosfeer zou dan echter op mineralen in de bodem hebben ingewerkt en daarbij carbonaten hebben laten ontstaan. Curiosity heeft nog geen enkele overtuigende aanwijzing gevonden voor de aanwezigheid van zulke carbonaten. Volgens onderzoekers lijkt het er op dat er een factor honderd te weinig CO2 in de atmosfeer zat om het klimaat warm genoeg te maken voor vloeibaar water. Toch zijn er duidelijke sporen van water gevonden, waaronder de net ontdekte opgedroogde modder. Hoe dit te rijmen? Het onderzoek gaat verder MARS RECONNAISSANCE ORBITER HELPT MET VINDEN LANDINGSPLAATSEN VOOR MARS 2020 Na aankomst bij Mars in oktober vorig jaar draaide de TGO in een baan onder een hoek van 7 graden met de Marsevenaar. Die kleine hoek was bedoeld om de Schiaparelli lander in de buurt van de evenaar neer te laten komen en die daarna veel communicatiemogelijkheden met de TGO te geven; in de lage-inclinatie-baan vloog de TGO namelijk vaak over de lander heen (door de mislukte landing werd er echter niets van de lander vernomen). In die baan kon de satelliet echter maar een klein deel van Mars zien omdat het nooit over gebieden op hogere breedtegraden vloog. Voor het geplande onderzoek aan de globale Mars atmosfeer moest de satelliet daarom naar een baan met een hogere inclinatie gestuwd worden. Na de manoeuvres cirkelt de TGO nu onder een hoek van bijna 74 graden rond de planeet, dus veel meer noord-zuid dan voorheen. Net als eerder voor Curiosity helpt NASA s Mars Reconnaissance Orbiter (MRO) momenteel bij het zoeken naar geschikte landingsplaatsen voor NASA s Mars 2020 rover. De MRO heeft inmiddels 99 procent van de rode planeet in kaart gebracht. De foto s, terreinmodellen en mineraalkaarten die dit heeft opgeleverd helpen nu om plekken op Mars te vinden die zowel wetenschappelijk zeer interessant zijn als veilig genoeg om een rover in neer te zetten en te laten rondrijden. Uit van de MRO verkregen informatie zijn onlangs acht kandidaat-locaties geselecteerd. Daaruit zullen nu de vier (of minder) meest geschikte landingsplaatsen worden gekozen. Uiteindelijk blijft er uiteraard slechts een over. TGO NAAR OPTIMALE BAAN ESA s nieuwste Marssatelliet, de ExoMars Trace Gas Orbiter (TGO), heeft met behulp van zijn belangrijkste raketmotor een aantal manoeuvres uitgevoerd om in de voor observaties ideale baan rond Mars te komen. Illustratie van de baanhoek van de TGO satelliet met de Marsevenaar. Kort na aankomst draaide de TGO rond de planeet onder een hoek van 7 graden met de evenaar, maar na een aantal manoeuvres is dat nu zo n 74 graden en kunnen ook de beide Marspolen geobserveerd worden. [ESA/C. Carreau] MARS-SPINNEN Op Mars worden geregeld merkwaardige patronen gevonden die spinnen worden genoemd: donkere vlekken van waaruit dunne lijnen zich radiaal verspreiden, met een op een spin gelijkend beeld als gevolg. De lijnen Pagina 15

16 Een Mars-spin in wording. [NASA/JPL-Caltech/Univ. of Arizona] zijn tientallen tot honderden meters lang, en worden vooral in de duingebieden bij de zuidpool gevonden. Met de HiRISE-camera van de Mars Reconnaissance Orbiter is nu een zich vormde spin betrapt. Het lijkt er op dat de spinnen het gevolg zijn van het verdampen van kooldioxide-ijs. Als in het voorjaar de temperatuur klimt, begint het CO2 aan de onderzijde van een koolstofdioxide-ijslaag te verdampen en loopt de druk op tot het CO2- gas door een barst in de ijslaag ontsnapt. Daarbij vliegt ook stof de lucht in dat vervolgens een donker lijnenpatroon op het lichtere oppervlak vormt. De HiRISE-foto s lijken een vroege fase van dat proces te tonen, van waaruit in de loop van vele Marsjaren zich mogelijk een volledige spin zal vormen. Dat zulke spinnen vooral in het zuidpoolgebied voorkomen en minder in het noordpoolgebied heeft waarschijnlijk te maken met verschillen in de bodem. KOMEET BRAK IN TWEE STUKKEN Wetenschappers en volgers van komeet 73P/Schwassmann-Wachmann ontdekten op vrijdag 17 februari dat deze komeet duidelijk in twee stukken was gebroken. Mogelijk nog wel in meerdere kleine stukken. Al deze delen vliegen richting zon die ze op 16 maart zullen passeren. Men is benieuwd of het de zwaartekracht van de zon zal overleven. De kans is groot dat het in vele stukken uiteenvalt, die dan mogelijk door de zon worden opgeslokt. Mocht dit niet het geval zijn dan vliegen de stukken naar de buitenste rand van ons zonnestelsel. In 2025 komt deze komeet opnieuw bij de zon. Wat zal er dan nog van overblijven? Want tijdens de passages in 1995 en 2006 verloor het ook al grote brokstukken. Pagina 16

17 NIEUWE THEORIE: ONTSTOND DE MAAN UIT GRUIS? Volgens Israëlische planeetwetenschappers zou de maan niet met een klap ontstaan zijn, maar geleidelijk uit het gruis van vele kleinere meteorietinslagen. Dat moet de verklaring zijn waarom de maan zo sterk op de aarde lijkt. Of die theorie ook klopt, is de vraag. Ze hebben inmiddels heel veel kritiek gekregen. Nog altijd weten wetenschappers nog steeds niet voor honderd procent zeker hoe onze naaste buur in de ruimte is ontstaan. Momenteel gaan ze er vanuit dat het een samenklontering is van weggeslingerd materiaal nadat een hemellichaam zo groot als Mars tegen onze planeet is gebotst en er een deel van heeft weggeslagen. Die stukken aarde en dat vreemde hemellichaam klonterden langzaam aaneen tot een bol die wij nu maan noemen. Het vreemde is echter dat van die vreemde planeet helemaal niets is teruggevonden. De meegebrachte maanstenen door de Apollo-astronauten komen overeen met aards materiaal. Hoe valt dat te verklaren? Astronaut verzamelt gruis op de maan Volgens planeetwetenschapper Raluca Rufu en twee van zijn collega's van het Weizmann Instituut in Rokovot, ontstond de maan uit samenklontering van stukjes aarde doordat in het jonge zonnestelsel miljoenen jaren lang onze planeet werd bestookt met meteorieten. Na iedere inslag vlogen er kleine stukjes de ruimte in. Uiteindelijk was dat zo veel, waardoor er een nieuwe bol, de maan, was gevormd.. Rufu heeft dat model honderden keren nagespeeld op zijn computer. De vele meteorieten over een lange periode kunnen volgens hem op deze manier tot de vorming van de maan te verklaren zijn. Maar al binnen drie dagen kreeg Rufu forse tegenwind. Een Amerikaans team in Science Advances kwam met de nieuwste dateringen van de maanstenen. De stenen die in 1971 door de astronauten tijdens de Apollo 14 missie naar de aarde zijn gebracht, maakten duidelijk dat de maan 4,51 miljard jaar geleden al was gestold. Dat is 60 miljoen jaar na het ontstaan van het zonnestelsel en dus veel eerder dan experts vermoedden. Maar ook de Britse inslagenexpert Gareth Collins twijfelt aan Rufu's theorie. Volgens hem moeten er op die manier veel meer inslagen nodig zijn geweest en ook veel grotere. Rufu kan alleen maar hopen dat op aarde nog oudere gesteentes opduiken dan de maan. De oudste tot dusver zijn slechts 4,4 miljard jaar oud. Stenen uit de tijd dat de maan al ruim 100 miljoen jaar rondjes om de aarde draaide. Pagina 17

18 DE NIEUWSTE FOTO'S VAN DE RINGEN OM SATURNUS NASA's ruimtesonde Cassini heeft in december vorig jaar de beste opnames van Saturnus gemaakt tot nu toe. De meest gedetailleerde foto's van de beroemde ringen om deze planeet. Het deed onthullingen van de banden en de bewegingen van tientallen kleine ijsmaantjes. Beelden die details lieten zien van dunne strepen in de brede binnenste B-ring. Wetenschappers geloven dat het klompen ijs en puin zijn gevormd onder invloed van maan Mimas. Deze maan cirkelt aan de buitenkant van de B-ring en doet er twee keer langer over om een omwenteling om de planeet te maken dan objecten in het binnenste deel van de ring, die naar schatting 30 meter dik is. Een nog scherpere opname van het buitenste deel van de B-ring Dat geldt ook voor de B-ring. Hierin ontdekten de wetenschappers 16 propellerachtige structuren. En welke rol spelen de zeer vele kleine maantjes? Bekend is dat maan Prometheus voor golfbewegingen zorgt. Een opname van het buitenste deel van de B-ring. Cassini maakte deze foto op 18 december 2016 Het is het laatste jaar dat Cassini om deze gasreus vliegt. Toto 22 april zal het in de buurt van de ringen blijven. Daarna zal het naar maan Titan vliegen. Tot 15 september zal het toestel zal het de gemaakte foto's en verzamelde gegevens naar de aarde sturen. Gecontroleerd zal het daarna een duik in de atmosfeer maken en is er een einde gekomen aan deze fantastisch mooie missie van het Amerikaanse ruimtevaartuig. Op de foto's zijn ook talloze onderbroken strepen zichtbaar. Ze laten een rijke structuur zien en wetenschappers hopen die mysteries nu te kunnen ontrafelen. Pagina 18

19 De cirkels geven aan de propellerachtige structuren. Mogelijk zijn het storingen in de ringen die veroorzaakt worden door hele kleine maantjes. 'VALLENDE STERREN' Een enkele Virginide zal te zien zijn in de richting van het sterrenbeeld Maagd. Mogelijk zelfs een vuurbol. Verder is het armoede troef. MAANFASEN Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan 05 maart 12 maart 20 maart 28 maart DE ZON Opkomst: Ondergang: 02 maart 7.23 uur uur 12 maart 7.00 uur uur 22 maart 6.37 uur uur 31 maart 7.16 uur uur Pagina 19

20 HEEFT BETELGEUZE EEN STER OPGESLOKT? Astronomen van de universiteit van Texas beweren dat ster Betelgeuze van het bekende sterrenbeeld Orion in het verleden een zonachtige begeleider heeft opgeslokt. Dat zou de verklaring kunnen zijn voor waarom Betelgeuze zo snel om haar as draait, namelijk met kilometer per uur. Dat is 150 keer sneller dan andere sterren die geen begeleider hebben. Uit computermodellen blijkt dat Betelgeuze ruwweg jaar geleden zeer waarschijnlijk een zonachtige ster heeft opgeslokt. Dat betekent dat deze beroemde ster oorspronkelijk een dubbelster was. De begeleidende ster heeft de rotatiesnelheid flink verhoogd om daarna samen te smelten met de reusachtige gasbol. Na het opslokken schijnt Betelgeuze veel gas de ruimte in te hebben geslingerd met maar liefst een snelheid van kilometer per uur. Deze gaswolken zijn op infrarood foto's goed te zien. Dat verklaart waarom Betelgeuze omringd is door uitdijende gasschillen verschijnt dan tijdelijk een tweede zon aan de hemel. HUBBLE FOTOGRAFEERDE EEN STERVENDE STER De Hubble ruimtetelescoop heeft een schitterende foto gemaakt van de stervende ster OH ,2, ook wel bekend onder de naam Kalebas- of Rotte eieren nevel. Deze laatste naam heeft te maken met het feit dat het veel zwavel bevat. Vermeng dat met andere elementen dan ruikt het naar rotte eieren. Deze stervende ster heeft een lage massa. Ze zit midden in de overgangsfase van rode reus naar een planetaire nevel. Tijdens die overgang worden de buitenste gas- en stoflagen de omringende ruimte in geblazen. Het recent weggeslingerde materiaal begeeft zich met enorme snelheden - tot wel een miljoen kilometer per uur - in allerlei richtingen. Dat is op de foto in de kleur geel te zien. Het gebeurt maar zelden dat astronomen getuige zijn van zo'n overgang. Deze duurt naar astronomische begrippen maar kort. Over zo'n 1000 jaar is deze stervende ster een planetaire nevel geworden. Een infrarood opname van Betelgeuze. Heel goed zijn de gasschillen te zien Het is bekend dat Betelgeuze gaat ontploffen. Wanneer? Dat kan elk moment gebeuren, maar ook best pas over jaar. Tussen het moment van ontploffen en het moment dat wij dat kunnen zien, verstrijken er nog wel zo'n 600 jaar. Spectaculair zal het zeker zijn; er Ster OH ,2 Pagina 20

21 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE MAAND MAART 2017 MERCURIUS In de tweede helft van de maand verschijnt Mercurius boven de westelijke horizon. Eind maart gaat hij ruim een uur na de zon onder.. De planet trekt door de sterrenbeelden Waterman, Vissen en Ram. VENUS Schittert in alle felheid aan de westelijke hemel. Duidelijk is te zien dat ze de zon nadert. Na 20 maart verdwijnt ze in de zonnegloed en is derhalve niet meer te zien. Venus staat in Vissen. MARS Tot 7 maart treffen we deze rode planet in Vissen aan en daarna in Ram. Ook Mars nadert de zon maar is altijd nog zo'n 3 uren na zonsondergang te zien. JUPITER Verschijnt in de loop van de avond aan het firmament en is vervolgens de gehele nacht zichtbaar. De reuzenplaneet bevindt zich in Maagd. SATURNUS Komt in de tweede helft van de nacht op in Schutter. Kijk richting oostzuidoostelijke horizon. URANUS Met een goede verrekijker of een kleine sterrenkijker op te sporen in Vissen. Is alleen in de eerste helft van de maand nog te zien. NEPTUNUS Deze verste planeet bevindt zich in Waterman achter de zon en is dus niet te zien. VAN DAG TOT DAG 01 maart: De weerkundige lente begint. 01 maart: Iets boven de smalle maansikkel is Mars te vinden. 01 op 02 maart: De vier grootste manen van Jupiter bevinden zich ten oosten van de planeet. 04 maart: Tussen en uur bedekt de Maan een sterretje van Tweelingen. 05 maart: De Maan bedekt vanaf plm uur een sterretje van Stier. 04 op 05 maart: De Maan nadert Aldebaran, de helderste ster van Stier. 05 op 06 maart: Te eindigt de overgang van maan Io en vanaf dat moment staan de vier grote manen van Jupiter alle ten westen van de planeet. 06 maart: Omstreeks 0.27 uur bedekt de Maan een sterretje van Stier. 08 maart: Deze ochtend bereikt maan Titan de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 10 op 11 maart: Iets boven de Maan is Regulus te zien, de helderste ster van Leeuw. 13 maart: Om 1.37 uur eindigt de overgang van maan Io over Jupiter en vanaf dat moment zijn de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet te zien. 14 op 15 maart: Rechts van de Maan treffen we Jupiter aan. 15 op 16 maart: De vier grootste manen staan ten oosten van de planeet. 16 maart: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 18 maart: Linksonder de Maan treffen we Antares aan, de helderste ster van Schorpioen. 19 maart: Nu is rechtsonder de Maan Antares te zien. 20 maart: Te uur begint de astronomische lente. 20 maart: Linksonder de Maan is Saturnus te vinden. 24 maart: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 26 maart: Vannacht komen we ons bed uit om de klok een uur vooruitzetten, met andere woorden de zomertijd begint. Die eindigt op 29 oktober. 27 maart: Tot middernacht staan de vier grootste manen van Jupiter ten oosten van de planeet. Te uur verdwijnt maan Io in de schaduw van Jupiter. 29 op 30 maart: Om uur is maan Callisto onder Jupiter aan te treffen. Daarna staan alle vier de manen ten oosten van de planeet. 30 maart: De Maan bevindt zich ten zuidoosten van Mars. Pagina 21

22 ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op een vrijdagavond in maart - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - kijken naar de maan - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur, Einde: uur **Sterrenkijkavond voor het publiek. Plaats en datum, zie de plaatselijke kranten UDEN - VELDHOVEN Sterrenkijkavond voor het publiek op vrijdagavond 10 maart op een nader te bepalen basisschool. Zie de plaatselijke kranten. in petto hebben? En wat dacht je van de vele astronauten, kosmonauten en andere ruimtevaarders. Zullen we ook taikonauten tegenkomen? Voor de liefhebbers van vliegtuigen, die hebben eigenlijk aan een dag bezoek niet genoeg. De nieuwste vliegtuigen, straaljagers, helikopters enz. En dan de luchtshow! Heel veel bezoekers komen alleen al daar voor. Dit jaar wordt de grote internationale lucht- en ruimtevaartshow gehouden van 19 tot en met 25 juni Het publiek kan alleen tijdens de weekenden het terrein op. Wie gaat er ook heen? Excursie naar sterrenwacht Armand Pien in gent op vrijdagavond 31 maart. De volgende Astruim verschijnt 20 maart 2017 LUCHT- EN RUIMTEVAART- SHOW OP LE BOURGET Iedere twee jaar wordt op het vliegveld van Le Bourget, vlak voor Parijs, een grote lucht- en ruimtevaartshow gehouden. In het verleden waren dat activiteiten om je vingers erbij op te eten. Vooral op het gebied van ruimtevaart konden de liefhebbers eindeloos genieten. De laatste jaren is dat wat minder geworden. We zien geen echte space shuttles, de Russische MIR als grote trekpleisters, meer. Maar toch blijft er nog veel te zien. Een verrassing is het iedere keer weer wel. Niet alleen de Amerikaanse en Russische ruimtevaart is er aanwezig, maar ook ESA, Arianespace, CNES enz. Her en der kom je verrassingen tegen. Dat zal zeker van de kant van China en Japan zijn. Wat zullen de Chinezen voor ons Pagina 22

23