Gemeente Den Haag. de gemeenteraad

Transcriptie

1 Gemeente Den Haag Retouradres: Postbus 12600, 2500 DJ Den Haag de gemeenteraad Uw brief van Uw kenmerk Ons kenmerk rm BSD// RIS Doorkiesnummer adres Aantal bijlagen Onderwerp Gemeentelijke financiering 2015 Datum 9 december Inleiding Sinds 2013 informeert het college de raad jaarlijks over het gemeentelijke financieringsprogramma en de onderbouwing daarvan. Dit is conform het Treasurystatuut van de gemeente, dat momenteel wordt geactualiseerd vanwege o.a. de verplichting voor decentrale overheden om overtollige liquide middelen uit te zetten bij s Rijks schatkist (Regeling schatkistbankieren voor decentrale overheden) en het aanscherpen van het gemeentelijke beleid met betrekking tot het verstrekken van leningen en het verlenen van garanties aan derden. In deze raadsmededeling wordt het gemeentelijke financieringsprogramma uiteengezet ten behoeve van het jaar Het college van burgemeester en wethouders regelt jaarlijks op basis van art. 160 lid e van de Gemeentewet het maximum van de in enig begrotingsjaar af te sluiten kort- en langlopende leningen, waarbij het college rekening houdt met de limieten voor financiering die bepaald worden door de Wet Financiering decentrale overheden (Wet Fido) en de gemeentelijke Paragraaf Financiering, namelijk de renterisiconorm en de kasgeldlimiet. De hieronder berekende maxima geven feitelijk de gereserveerde jaargrenzen aan, waarbinnen het college toestemming krijgt lang- en kortlopende leningen af te sluiten. In deze brief gaan wij in op de planning van de daadwerkelijk te financieren bedragen, binnen deze maxima. Deze planning is afhankelijk van een aantal factoren, zoals de feitelijke ontwikkeling van investeringsuitgaven en van de overige liquiditeiten. Vandaar dat de planning met de nodige voorzichtigheid hier wordt gepresenteerd. De planning is bedoeld om inzicht te geven aan de raad. De budgettaire gevolgen van deze financieringsplanning zijn in de door de raad vastgestelde begroting opgenomen (rentekosten en - opbrengsten). Daarnaast wordt beschreven op welke wijze de gemeente zich in de praktijk financiert. Inlichtingen bij Postadres: Postbus 12600, 2500 DJ Den Haag Telefoon: Bezoekadres: Spui 70, Den Haag Internetadres:

2 BSD/ Gemeentelijke financiering in de dagelijkse praktijk 2.1 De gemeentelijke financieringsfunctie In de programmabegroting 2015 tellen de gebudgetteerde inkomsten en uitgaven op tot elk circa 2,4 miljard. De begroting is daarmee in evenwicht. In de dagelijkse praktijk zorgt de financieringsfunctie er voor dat er altijd voldoende geld beschikbaar is om aan alle gemeentelijke betalingsverplichtingen te kunnen voldoen. Uitkeringen moeten op tijd worden betaald, evenals subsidies, salarissen en facturen van derden. De inkomende geldstromen - zoals de algemene uitkering en specifieke uitkeringen, onroerende zaakbelasting, parkeergelden - zijn zelden gelijk aan de uitgaande geldstromen. Daardoor ontstaan er voortdurend positieve of negatieve banksaldi. De Treasury (het cashmanagement) beheert deze saldi en probeert daarbij om rentekosten zoveel mogelijk te beperken. Bij negatieve banksaldi worden op de geldmarkt kortlopende geldleningen aangetrokken (begrensd tot de kasgeldlimiet), positieve banksaldi worden uitgezet binnen de kaders van de wet Financiering decentrale overheden, de Wet Fido (schatkistbankieren). In de Wet Fido is daarnaast gesteld dat gemeenten uitsluitend geldleningen mogen aangaan, middelen verstrekken en garanties verlenen aan derden ten behoeve van de publieke taak. Uitgaven ten laste van reserves, ten laste van het meerjarige investeringsplan (MIP) of netto aflossingen van leningenportefeuilles (portefeuille uitgezette gelden minus portefeuille opgenomen gelden) hebben direct een nadelig effect op de gemeentelijke bancaire positie en kunnen derhalve leiden tot acties op de geldmarkt c.q. kapitaalmarkt. Ook het financieren van derden uit overwegingen van publiek belang (de publieke taak) kan het gemeentelijke beroep op de financiële markt vergroten. Hierop zal later worden teruggekomen. 2.2 Totaalfinanciering vs. projectfinanciering De gemeente hanteert bij het financieren van de uitgaven en inkomsten het systeem van totaalfinanciering. Dit betekent dat alle uitgaven en inkomsten worden opgeteld ongeacht om wat voor soort uitgave het gaat, dus ook de uitgaven voor bijvoorbeeld een subsidieverstrekking, inkopen van goederen en diensten, investeringen. Hiertegenover worden dan alle inkomsten gezet. Als blijkt dat de uitgaven hoger zijn dan de inkomsten, dan is sprake van een financieringsbehoefte. Totdat de kasgeldlimiet is bereikt (voor de gemeente Den Haag is dat voor miljoen) mag er worden gefinancierd met kort geld, aangezien dit in de regel goedkoper is dan langlopende leningen. Bij het overschrijden van de kasgeldlimiet moet binnen drie kwartalen worden overgegaan tot het aantrekken van een langlopende lening (zie 5.3). Bij de methodiek totaalfinanciering zijn leningen niet gekoppeld aan specifieke uitgaven of investeringen, maar aan het saldo van wat de gemeente in totaal uitgeeft en binnenkrijgt. De gemeente past totaalfinanciering toe om drie hoofdredenen: 1. allereerst is door totaalfinanciering de administratieve verwerking eenvoudiger en efficiënter dan bij projectfinanciering. De administratieve kosten zijn daarmee ook lager. 2. middels totaalfinanciering wordt van de beschikbare middelen optimaal gebruik gemaakt. 3. bij totaalfinanciering wordt pas geleend als het totaal van alle bankrekeningen een negatief saldo vertoont. Hierdoor zijn de rentekosten zo laag mogelijk en wordt de kasgeldlimiet optimaal benut. Nadeel bij projectfinanciering is dat direct geleend wordt voor een investering, terwijl bij een andere investering een positief saldo aanwezig kan zijn.

3 BSD/ Voorziening in financieringsmiddelen Afhankelijk van de periode waarvoor financiering nodig is, wordt een onderscheid gemaakt tussen de langlopende en de kortlopende financieringsbehoefte. De Wet Fido en het Besluit leningvoorwaarden lagere overheden geven hierover nadere voorschriften. Ter voorziening in de financieringsbehoefte staat gemeenten een aantal mogelijkheden ter beschikking: a. het aantrekken van leningen; b. het gebruik van rekening-courantkrediet en c. de beschikbaarheid van interne financieringsmiddelen. a. Het aantrekken van leningen Van bovengenoemde drie mogelijkheden vormen leningen de belangrijkste financieringsbron. Geldleningen worden gesloten op de geld- en kapitaalmarkt. Het onderscheid tussen beide markten hangt samen met de looptijd van de aangeboden leningen: op de geldmarkt worden looptijden aangeboden tot twee jaar, daarboven wordt gesproken van kapitaalmarkt. De geld- en kapitaalmarkt kennen een onderhandse en een openbare markt. De meeste geldleningovereenkomsten worden gesloten op de onderhandse markt. Kenmerk daarvan is dat geldgevers en geldnemers elkaar rechtstreeks, of via bemiddeling van een geldmakelaar (hierbij is een provisie verschuldigd), benaderen en in directe onderhandeling over de modaliteiten (zie verder: leningcondities) van de lening tot een transactie komen. Openbare emissies, bijvoorbeeld van obligaties, komen nauwelijks (nog) voor. Kortlopende leningen (Wet Fido: looptijd korter dan 1 jaar) Er bestaat een grote verscheidenheid aan kortlopende leningsvormen. Hierbij vindt geen tussentijdse aflossing plaats, maar wordt de gehele hoofdsom ineens afgelost aan het eind van de looptijd. De door de gemeente meest gebruikte kortlopende lening is de kasgeldlening. Deze heeft een vooraf overeengekomen rentepercentage en looptijd, variërend van enkele dagen tot 2 jaar. Daarnaast bestaat de call- of daggeldlening. Kenmerk hiervan is dat zowel de omvang als de rente dagelijks wordt aangepast. Langlopende of vaste leningen (Wet Fido: gemiddelde looptijd ten minste 1 jaar) Vaste leningen kennen niet alleen een grote verscheidenheid aan looptijden, maar ook aan aflossingsmethodieken (fixe, d.w.z. aflossing ineens aan einde looptijd, lineair, annuïtair). De mogelijkheden voor vervroegde aflossing met bijbehorende boetebepalingen en de tussentijdse aanpassing van de rentevoet zijn meestal gestandaardiseerd. Als geldgevers treden op: banken en institutionele beleggers, zoals pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen. Grote beleggers, indien aanwezig op de markt, zijn soms alleen bereid een lening te verstrekken, indien de lening een bepaald minimumbedrag te boven gaat. Leningcondities Bij het sluiten van een geldlening worden de voorwaarden, ook aangeduid als modaliteiten, schriftelijk overeengekomen. De belangrijkste voorwaarden betreffen zaken als looptijd, stortingsdatum, contractrente, aflossingsschema (lineair, annuïtair, fixe), mogelijkheid tot tussentijdse renteaanpassing of vervroegde aflossing en boetebepalingen. Behoudens de bindende voorschriften uit het Besluit leningvoorwaarden (o.a. de verplichting om uitsluitend in euro s te lenen en een verbod op leningen met een geïndexeerde hoofdsom) zijn gemeenten vrij te kiezen aan welke voorwaarden een lening moet voldoen. In het algemeen bestaat er een relatie tussen de gewenste voorwaarden (bijvoorbeeld ten aanzien van looptijd) en de prijs (rente) van een lening.

4 BSD/ Overeenkomst van geldlening Het sluiten van een lening wordt schriftelijk vastgelegd in een door geldgever en geldnemer ondertekende geldleningovereenkomst, waarin de condities van de lening zijn vastgelegd. Afhankelijk van de geldgever wordt bij vaste leningen en kasgeldleningen een schuldbekentenis opgesteld, waarin de geldnemer zich verplicht tot nakoming van de uit de overeenkomst van geldlening voortvloeiende verplichtingen. b. Rekening-courantkrediet Deze kan dienen ter voorziening in een kortlopende financieringsbehoefte. Met banken kan een overeenkomst worden gesloten voor een rekening-courant faciliteit. Voordeel van een rekening-courant krediet ten opzichte van een (kasgeld)lening is het maatwerk karakter: het kan worden opgenomen tot ieder gewenst niveau en voor elke gewenste periode. Rente wordt berekend op dagbasis en is slechts verschuldigd over het werkelijk opgenomen bedrag. Tegenover dit voordeel staat als nadeel dat rekeningcourantkrediet relatief duur is en dat over creditposities veelal een lage rente wordt vergoed. Het gebruik van deze financieringsvorm wordt door de gemeente om die redenen zoveel mogelijk beperkt en dient alleen om tussentijdse pieken (onverwachte ontvangsten) en dalen (onverwachte betalingen) op te vangen. Voor de gemeente Den Haag is de BNG huisbankier. c. Interne financieringsmiddelen Ter voorziening in de behoefte aan langlopende financieringsmiddelen leent een gemeente niet alleen geld van derden, maar beschikt zij zelf ook over financieringsmiddelen, in de vorm van eigen kapitaal, reserves. Door deze gelden te gebruiken als intern financieringsmiddel, kan de omvang van aan te trekken leningen en daarmee van de externe renteverplichtingen worden beperkt. 2.4 Financieren op basis van een rentevisie Om investeringen in de stad mogelijk te maken, worden er langlopende geldleningen aangetrokken. Het financieringsbeleid is erop gericht om de rentekosten te minimaliseren en de renterisico's te beheersen. Voorwaarde voor een optimaal renteresultaat is de beschikbaarheid van een rentevisie. Dit zijn geformuleerde verwachtingen over het toekomstige renteverloop, zowel van de korte als de lange rente. Hoewel de voorspelbaarheid van de rente, zeker op de langere termijn, niet optimaal is (de beweeglijkheid en de onvoorspelbaarheid van zowel de korte als de lange rente zijn factoren waarop de gemeente geen invloed kan uitoefenen), blijkt het toch mogelijk tendensen aan te geven die als basis kunnen dienen voor het sluiten van transacties, zoals het herfinancieren van bestaande leningen (zie 5.2 b). Actualisatie door de Treasury van de gemeentelijke rentevisie vindt viermaal per jaar plaats. Indien noodzakelijk wordt deze rentevisie tussentijds geactualiseerd. De rentevisie van de gemeente wordt in principe gebaseerd op de rentevisie van één of meer gezaghebbende financiële ondernemingen. Renteverwachting 2015 Op dit moment bestaat in de financiële markten voor 2015 een duidelijke consensus wat betreft de renteverwachtingen. De algemene opinie is dat zowel de geldmarktrente (korte termijn) als de kapitaalmarktrente (lange termijn) laag zullen blijven. De markt verwacht dat de korte rente nóg iets verder naar beneden kan (lager dan 0%) en dat zelfs de driemaands Euribor kan dalen tot rond 0,00 % in De verwachting dat de ECB nu gedurende een zeer lange periode niet in actie komt, d.w.z. haar officiële korte rentetarieven verhogen, lijkt redelijk omdat de inflatie in 2015 en heel 2016 waarschijnlijk nog onder de doelstelling van de ECB voor prijsstabiliteit (2%) zal liggen.

5 BSD/ De markt denkt dat de lange rente in 2015 laag zal blijven. Wel verwacht de markt dat de lange rente in 2015 langzaam zal gaan oplopen. 3. Actuele ontwikkelingen op treasurygebied (intern/extern) 3.1 Professionalisering van de treasuryfunctie In het coalitieakkoord is aangegeven dat de treasuryfunctie verder zal worden geprofessionaliseerd. Bij complexe financieringsvraagstukken en grote investeringsprojecten wordt inmiddels gebruik gemaakt van extern advies. Dit wordt verder vormgegeven. Op dit moment vindt met behulp van een extern adviseur een verdere kwaliteitsslag (betrouwbaarheid, nauwkeurigheid) plaats van de liquiditeitsprognose. 3.2 Schatkistbankieren De gemeente is vanaf 16 december 2013 (inwerkingtreding van de wet) gebonden aan de regels met betrekking tot schatkistbankieren. Vanaf de inwerkingtreding van de wet heeft de gemeente Den Haag geen overtollige middelen meer. Het totaal van alle gemeentelijke bankrekeningen bleef negatief. De (centraal opgestelde) gemeentelijke liquiditeitsprognose (zie de financieringsparagraaf van de programmabegroting ) laat zien dat de gemeente ook de komende jaren geen overtollige liquide middelen zal hebben. 4. Liquiditeitsprognose 4.1 Algemeen Waar saldobeheer (cash management) beperkt blijft tot het beheer van de dagelijkse liquiditeitspositie, is de liquiditeiten planning gericht op het toekomstig beheer. Een liquiditeitsplanning kan de geld- en kapitaalmarktactiviteiten ondersteunen doordat deze inzicht geeft in tijdstip, omvang en periode waarvoor financieringsmiddelen moeten worden aangetrokken, dan wel beschikbaar komen voor uitzetting bij het ministerie van Financiën (schatkistbankieren). Door een tijdig inzicht in het toekomstig liquiditeitsverloop wordt voorkomen dat dure ad-hoc maatregelen genomen moeten worden. Voorwaarde voor een actieve liquiditeitsplanning is een goed inzicht in het toekomstig liquiditeitsverloop. Het instrument voor liquiditeitsplanning is de liquiditeitsprognose. Deze bestaat uit een systematische projectie van (kas)ontvangsten en (kas)uitgaven in een bepaalde periode, resulterend in een raming van de vermoedelijke liquiditeit op het eind van die periode. Het begrip liquiditeit heeft een neutraal karakter en kan zowel positief (=overschot) als negatief (=tekort) zijn. Positieve liquiditeit leidt tot uitzetting van beschikbare financieringsmiddelen, negatieve liquiditeit maakt het noodzakelijk ontbrekende financieringsmiddelen aan te trekken. De wijze waarop binnen gemeenten de liquiditeitsplanning is opgezet hangt nauw samen met de omvang en complexiteit van de organisatie. Bij grote gemeenten wordt meestal gewerkt met decentraal opgestelde prognoses die vervolgens op centraal niveau worden geconsolideerd tot een concernuitkomst.

6 BSD/ Doelstellingen 2015 m.b.t. liquiditeitsprognose In 2013 is besloten de decentrale (door diensten ingevulde) liquiditeitsprognose te vervangen door een centrale (door de Treasury opgestelde) liquiditeitsprognose, met als doel een structurele verbetering door inkomsten en uitgaven beter in de tijd op elkaar af te stemmen. Dit kan de gemeente veel geld aan rentelasten besparen of renteopbrengsten opleveren. Toch kunnen er gedurende een jaar altijd momenten voorkomen waarbij er sprake is van een korte financieringsbehoefte of financieringsoverschot. Om in 2015 tot verdere optimalisatie te komen van de gemeentelijke treasuryfunctie worden met betrekking tot de liquiditeitsprognose de volgende doelstellingen nagestreefd: - optimalisatie van de liquiditeitsplanning (d.w.z. de verschillen tussen planning en realisatie minimaliseren) op korte en (middel)lange termijn, door middel van verdere automatisering en mogelijke aanpassing van de werkwijze (bijvoorbeeld m.b.t. het aanleveren van informatie door diensten) binnen de gemeentelijke organisatie. Hierdoor kan de geplande liquiditeitsbehoefte voor 2015 en voor de volgende jaren met een hogere nauwkeurigheid worden ingeschat. - verdere uitbouw en inbedding van de treasuryfunctie breed in de organisatie, vooral op terrein van de liquiditeitsprognose. 4.3 Liquiditeitsprognose, 2015 en verder De portefeuille opgenomen leningen daalde de laatste jaren sterk. In het verleden waren overtollige liquide middelen aanwezig. Deze middelen zijn bijvoorbeeld ingezet voor reguliere uitgaven en het afkopen van dure langlopende opgenomen leningen of in onroerend goed geïnvesteerd en daarom niet op korte termijn beschikbaar. Gevolg is dat de gemeentelijke liquiditeitspositie is omgeslagen in een schuldpositie en er weer een noodzaak is ontstaan leningen aan te trekken, hetgeen momenteel tegen zeer aantrekkelijke tarieven mogelijk is. Zoals reeds in de Paragraaf Financiering in de begroting is toegelicht, verwacht de gemeente een (permanent) liquiditeitstekort te hebben. Dit liquiditeitstekort wordt voornamelijk veroorzaakt door de onder 5.2 a., c. tot en met e. genoemde punten. Ondanks de belastingopbrengsten eind eerste kwartaal en in het tweede kwartaal van 2015 en het ontvangen van het BTW Compensatie Fonds eind tweede kwartaal 2015, zal het tekort aanzienlijk afnemen om vervolgens in het tweede halfjaar van 2015 weer toe te nemen als gevolg van betalingen door diensten. Ieder jaar is dit patroon in de liquiditeitsprognose terug te zien. 5. Aantrekken van langlopende en kortlopende middelen in Onzekerheid bij financieren Er kan in de loop van een begrotingsjaar financieel heel veel gebeuren, waarvan de contouren aan het begin van dat jaar nog onduidelijk zijn of in het geheel nog ontbreken. Veel is in voorbereiding bij de gemeentelijke diensten en vergt nog nadere besluitvorming door het college of de raad in de loop van het jaar. Planvorming kan uiteindelijk leiden tot toekomstige uitgaven, maar ook tot extra toekomstige inkomsten (bijvoorbeeld van het Rijk). Veel kan in termen van verwachte liquiditeit nog ongewis zijn.

7 BSD/ Om toch over voldoende flexibiliteit en bewegingsruimte in de gemeentelijke financiering te kunnen beschikken is een voldoende financieringsmandaat voor de uitoefening van de financieringsfunctie onontbeerlijk. Het college gaat daarom voor de mandatering (die volgt uit het Treasurystatuut en het Uitvoeringsbesluit Treasury) uit van de in deze brief aangegeven maxima van 510 miljoen (zie 5.2) lange financiering en 201 miljoen (de kasgeldlimiet voor 2015, zie 5.3) kort op te nemen leningen in Deze maxima betekenen niet dat daadwerkelijk deze omvang zal worden bereikt. 5.2 Langlopende middelen in 2015 De gemeentelijke lange financieringsbehoefte wordt door vijf onderwerpen bepaald: a. de aflossing van lopende leningen (binnen de wettelijke renterisiconorm), b. eventuele herfinanciering van leningen tegen gunstiger voorwaarden, c. de investeringsuitgaven gedurende het jaar, d. leningen voor investeringen van derden, met name gemeentelijke deelnemingen en e. financiering van toekomstige gemeentelijke investeringen. a. Aflossing van lopende leningen Bij het aantrekken van langlopende geldleningen dient rekening te worden gehouden met (toekomstige) renterisico s. Een renterisico doet zich voor wanneer nieuwe leningen moeten worden aangetrokken of wanneer voor bestaande leningen een renteherziening aan de orde is. In beide gevallen kan de dan geldende rente afwijken van de in de begroting geraamde rente. Voorkomen moet worden dat er in enig jaar een te grote concentratie plaatsvindt van aflossingen en renteherzieningen. In de Wet Fido is de renterisiconorm opgenomen met als doel om het toekomstige renterisico op de lange financiering te beperken. Bij de toetsing aan deze norm, d.w.z. bij het afsluiten van leningen, dient dus rekening te worden gehouden met het toekomstige aflossingsritme van de totale leningenportefeuille. De Wet Fido geeft voorschriften hoe dit renterisicobedrag moet worden berekend, namelijk als de som van de aflossingen en renteherzieningen. Dit bedrag mag jaarlijks niet groter zijn dan 20% van het begrotingstotaal. Ten aanzien van de herfinanciering in enig jaar geldt dat saldering tussen aangetrokken en uitgezette gelden is toegestaan, voor zover de aangetrokken en de verstrekte lening dezelfde (rentetypische) looptijd hebben. In dit geval neutraliseren renteontvangsten en rentebetalingen het renterisico. De gemeente Den Haag heeft geen leningen met een tussentijdse renteaanpassing. Hoewel de eigen verantwoordelijkheid van decentrale overheden voor het ontwikkelen van beleid ten aanzien van de lange financieringsbehoefte vooropstaat, wordt door de wettelijke norm de toezichthouder (de Provincie Zuid-Holland) een expliciet handvat geboden bij de beoordeling van het renterisico op de vaste schuld van decentrale overheden. Ten aanzien van de toetsing van de renterisiconorm geldt dat deze (overeenkomstig het financieel toezicht op de begroting) weliswaar achteraf op jaarbasis plaatsvindt, maar dit uiteraard onverlet laat dat decentrale overheden continue voor zowel het lopende jaar als in meerjarenperspectief het te lopen renterisico (ook afgezet tegen de renterisiconorm) in hun financieringsbeleid dienen te laten meewegen. Essentieel bij de beheersing van renterisico is immers een toekomstgerichte benadering, waarin wordt geanticipeerd op verwachte risico s. Voor de gemeente Den Haag geldt voor het begrotingsjaar 2015 een renterisiconorm van 472 miljoen.

8 BSD/ Contractueel (als gevolg van in voorgaande jaren afgesloten langlopende leningen) moet de gemeente Den Haag aan financiële partijen (banken, verzekeringsmaatschappijen) gedurende het jaar 2015 voor circa 105 miljoen (BNG: circa 100 miljoen en NWB: circa 5 miljoen) aan aflossingen op opgenomen langlopende leningen betalen en zal dus ruimschoots binnen de hierboven omschreven renterisico norm blijven. b. Herfinanciering lopende leningen Er kunnen zich in 2015, als gevolg van gunstige renteontwikkelingen, mogelijkheden voordoen om vooruitlopend op aflossingen in de jaren na 2015, de herfinanciering van leningen reeds in 2015 te regelen. Eén of meer dure oude leningen zullen worden afgelost en vervangen worden door één of meer (nieuw op te nemen) leningen met een lagere rente en een langere looptijd dan de restant looptijd van de oude lening(en). Hierdoor is dan het risico van toekomstige herfinancieringen tegen aanzienlijke hogere rentes voorlopig geëlimineerd. Tegenover een lagere rente (d.w.z. structureel lagere rentelasten) staat bij dergelijke vervroegde aflossing dan wel een eenmalige herfinancieringsboete (afkooprente) bij de bank. Of dit inderdaad profijtelijk is hangt af van de specifieke omstandigheden in 2015 (leningsvoorwaarden, rentestand, liquiditeitspositie gemeente, mate van medewerking van de bank). Hoewel de lange rente in 2014 aanzienlijk is gedaald en daardoor bij een herstructurering de eenmalige afkooprente ook is gestegen, kan bij een stijging van de rente in 2015 herstructurering van de portefeuille toch weer aantrekkelijk worden. Het meest geschikt voor een herstructurering zijn leningen met: een hoge rente, een hoge hoofdsom en een beperkte looptijd. Op basis van de drie hiervoor genoemde criteria komen twee leningen van de Nederlandse Waterschapsbank (NWB) met onderstaande modaliteiten voor herstructurering in aanmerking: - restant hoofdsom 25 miljoen fixe, rentepercentage 4,645%, einde looptijd 2 april 2018; - restant hoofdsom 25 miljoen fixe, rentepercentage 4,485%, einde looptijd 2 september Deze leningen zijn niet gekoppeld aan uitgezette leningen aan derden (zoals bijvoorbeeld de HTM). In de begroting is een bedrag opgenomen voor herfinancieringskosten (afkooprente). Naast directe betaling van de afkooprente is het ook mogelijk de afkooprente te verdisconteren in het nieuwe rentepercentage, waardoor er te allen tijde dekking aanwezig is voor verdere herfinanciering. Deze wijze van herfinancieren heeft geen invloed op de gemeentelijke liquiditeitspositie. Indien de afkooprente direct wordt betaald, dan heeft dit wel invloed op de liquiditeitspositie, Het college houdt rekening met mogelijke herfinancieringen tot maximaal 50 miljoen in Met herfinanciering van leningen verkleint de gemeente de structurele rentelasten. Dat is gunstig voor de begroting en voor gezonde gemeentefinanciën. c. Investeringsuitgaven De ervaring leert dat de gemeente jaarlijks ruim 100 miljoen uitgeeft aan reguliere investeringen (MIP). Dit zal zich jaarlijks blijven voordoen op nieuwbouw en vervanging van kapitaalgoederen zoals gebouwen in de sectoren onderwijs, welzijn, cultuur, sport.

9 BSD/ In de programmabegroting is in jaarschijf 2015 aan gemeentelijke investeringen een bedrag opgenomen van ruim 130 miljoen (exclusief Spuikwartier). Dit is derhalve het maximaal te lenen bedrag voor nieuwe investeringsuitgaven. Het daadwerkelijke bedrag zal afhangen van de concrete voortgang van investeringen en de beschikbare liquiditeiten. De raming van de investeringsuitgaven is in de afgelopen jaren verlaagd tot een meer realistischer niveau. In de jaren vóór 2013 werden meer dan 200 miljoen aan investeringsuitgaven in het lopende jaar geraamd. Nu is dat fors lager. Als we inzoomen op de investeringen die we in 2015 gaan doen, dan betreft dit een aantal grote en een groot aantal kleinere investeringen. Een aantal grote langdurige projecten staat voor 2015 en verder op stapel, enkele zijn reeds gestart. Met name deze projecten hebben een grote invloed op de financieringsbehoefte. Het betreft onder andere de volgende projecten: Neherkade ( 40 miljoen), Haags Startstation Erasmuslijn (HSE) ( 20 miljoen), Rotterdamse baan ( 61 miljoen) en Sportcampus Zuiderpark ( 50 miljoen). Voor deze laatste vier projecten geldt dat een deel van de investeringsuitgaven zich in 2015 (circa 43 miljoen) zal voordoen. Met deze bedragen is rekening gehouden in de gemeentelijke liquiditeitsprognose. Voor de financiering van investeringen moeten leningen worden aangetrokken om met liquide middelen te kunnen betalen. Investeringen doorkruizen immers het ideale pad van het ontvangen van bijvoorbeeld belastinggelden en het betalen van de facturen op ongeveer hetzelfde moment. Tegenover het doen van een investering staat op dat moment geen liquiditeitsontvangst, er is dus sprake van een langdurig financieringstekort. Bijvoorbeeld een investering die 40 jaar meegaat (neem de bouw van een nieuwe sporthal), zonder rijksbijdrage, huur of wat dan ook ter grootte van onmiddellijk datzelfde bedrag. De feitelijke inkomsten van de sporthal volgen op een later moment en er zal dus geld geleend moeten worden om de bouw van de sporthal te kunnen financieren. Het opnemen van langlopende leningen is op zich geen probleem, als rekening wordt gehouden met de bijkomende rentekosten. De rentekosten van nieuw op te nemen leningen voor investeringen (en de afschrijvingen) zijn in de meerjarenbegroting gedekt. Financiering is altijd volgend op de vraag of er sprake is van dekking. Is er geen dekking dan levert de financiering ook problemen op. d. Leningen aan derden De gemeente kan er voor kiezen de uitvoering van haar publieke taak in samenwerking met derden (gemeenschappelijke regelingen, stichtingen, verenigingen, nv s etc.) te realiseren. Soms zijn voor het uitvoeren van deze taak investeringen door deze derde noodzakelijk en is financiering vereist. Het college houdt hiervoor een bedrag van 100 miljoen als maximum aan. In de komende maanden wordt duidelijker in welke mate (bedrag, looptijd) daadwerkelijk extra leningen worden aangetrokken. Voor het verstrekken van deze leningen moet bestuurlijke besluitvorming nog plaatsvinden. De aangetrokken leningen worden één op één door verstrekt. Overigens geldt voor deze categorie leningen dat zij uit oogpunt van EU-regelgeving over geoorloofde staatsteun marktconform moeten zijn.

10 BSD/ In toenemende mate wordt de gemeente gevraagd, als gevolg van economische crisis, om een rol als (mede) financier of garantsteller te nemen. Uitgangspunt hierbij is dat de gemeente zich terughoudend opstelt bij het verstrekken van geldleningen (of het verlenen van garanties). Het beleidsuitgangspunt op dit gebied is nadrukkelijk nee, tenzij. Conform de Wet Fido is dit tenzij gekoppeld aan het publieke belang dat wordt gediend met het verstrekken van de lening. De afweging: een geldlening of een garantie? Als basisuitgangspunt geldt dat rechtspersonen en private marktpartijen (kredietverstrekkers) de zaken onderling regelen vanuit hun eigen verantwoordelijkheid, dus zonder tussenkomst van de gemeente. Bij deze benadering is een gemeentegarantie niet noodzakelijk en het afwentelen van risico s door kredietverstrekkers op de gemeente wordt hiermee voorkomen. Garantie: Op basis van balansgegevens kan worden vastgesteld dat de afbouw van het beroep op gemeentegaranties zich ook de laatste jaren heeft voortgezet. Nieuwe verzoeken voor een gemeentegarantie werden de afgelopen jaren nauwelijks meer ingebracht. Echter vanwege de economische/liquiditeitscrisis staan (het afgeven van) gemeentegaranties weer in de belangstelling. Er staan nog wel grote bedragen aan garanties uit. Dit heeft meer te maken met de uitoefening van gemeentelijke taken uit het verleden. Lening: Het is een feit dat de gemeente altijd goedkoper een geldlening kan aantrekken dan de niet-gemeentelijke organisatie, zelfs met gemeentegarantie. Een bancaire partij heeft namelijk het liefst een gemeente als tegenpartij in de boeken, ondanks het feit dat zowel de gemeente als een derde in de ogen van de bank een solvabiliteitsvrije status (bijvoorbeeld de HTM) hebben. Het verschil tussen rechtstreekse financiering door de derde met een solvabiliteitsvrije status onder gemeentegarantie of financiering vanuit de gemeente bedraagt circa 0,10 0,15%. In voorkomende gevallen heeft het verstrekken van een geldlening ook als voordeel, dat veel sneller dan bij garanties, op mogelijke in gebreke blijven van de instelling en de daarbij behorende risico s kan worden ingespeeld. Het leningbeheersproces werkt daarbij uitstekend als een early warning systeem, zodat in geval van financiële problemen, door de gemeente(lijke dienst) nog tijdig adequate maatregelen kan worden genomen. Bij garanties wordt veelal achter de feiten aangelopen en is vaak het leed al geleden en wordt de gemeente door de externe bank als garant aangesproken (de bank heeft geen belang, de gemeente betaalt toch). Gelet op het bovenstaande geeft het college in beginsel de voorkeur aan een te verstrekken gemeentelening boven het afgeven van een gemeentegarantie. e. Financiering toekomstige gemeentelijke investeringen De uitgaven voor grote investeringsprojecten (zie 5.2 c.) vinden vaak in de komende jaren plaats. Er bestaat de mogelijkheid om in 2015 de toekomstige uitgaven van deze projecten te financieren door het aantrekken van één of meerdere langlopende leningen, waarbij de stortingsdatum in de toekomst ligt en overeenkomt met de geplande uitgaven in die jaren. Door het vroegtijdig afsluiten van deze zogenaamde Forward Starting Loans (forwards) wordt geprofiteerd van het lage actuele renteniveau en wordt voorkomen dat tegen een hogere rente moet worden geleend op het moment van de uitgaven.

11 BSD/ Tevens zal hierdoor de financieringsdruk, d.w.z. de hoogte van de benodigde lange financiering, in de jaren ná 2015 afnemen. Conform de Wet Financieel Toezicht (WFT) is een lening met een toekomstige storting niet als een derivaat te typeren. Voordeel van deze financieringswijze is dat men nu meteen al volledige zekerheid heeft over zowel de beschikbaarheid als de toekomstig te betalen rente. Keerzijde hiervan is weer dat lang geld duurder is dan kort, en dat niet meer geprofiteerd kan worden van eventuele dalingen in de lange rente. De verwachting van een verdere daling van de lange rente is gering. Het college houdt hiervoor een bedrag van 125 miljoen als maximum aan. Herfinanciering verstrekte leningen aan HTM door middel van forwards De gemeente heeft tot en met 2014 voor ongeveer 340 miljoen aan langlopende leningen afgesloten ten behoeve van de HTM en direct door verstrekt (met een kleine opslag) aan de HTM voor de financiering van randstadrail- en lightrailvoertuigen. Het gaat vrijwel alleen om zogenaamde fixe -leningen. Deze leningen zijn op verschillende momenten, tegen verschillende rentepercentages afgesloten bij de BNG en de NWB. In het verleden is gekozen om deze af te laten lopen (tegen het) einde van de huidige concessie. Al deze leningen (op één in 2015 na) lopen daarom op verschillende data in 2016 af. Circa 320 miljoen zal moeten worden geherfinancierd gezien de resterende economische levensduur van de onderliggende activa. Meest extreme voorbeeld daarvan is de financiering van de Avenio s (trams). De economische levensduur van deze voertuigen overstrekt de huidige financiering (tot 2016) met ruim 25 jaar. Bij ongewijzigd beleid kan dat een flink renterisico opleveren. Wanneer de rente in 2016 onverhoopt 1% hoger is dan de gemiddelde rente van de huidige portefeuille dan bespaart de HTM door gebruik van een forward circa 3 miljoen per jaar ( 75 miljoen over de resterende looptijd activa). Om bovengenoemd risico te mitigeren kunnen voor (een deel van) de verstrekte leningen aan de HTM nu al forwards starting loans worden afgesloten. Dat wil zeggen dat zowel de gemeente als de HTM zich vastleggen tegen nu bekende condities voor nieuwe leningen die ingaan na afloop van de bestaande leningen. Een andere wijze om het herfinancieringsrisico te verkleinen is door de leningen nu te herstructureren, d.w.z. de huidige leningen nu over te sluiten en de afkooprente te verdisconteren in het nieuwe rentepercentage. Het is natuurlijk ook mogelijk om zowel de opgenomen leningen (o/g) als de door verstrekte leningen (u/g) door te laten lopen tot einde looptijd. De HTM financiert zich daarna zelf, d.w.z. zonder tussenkomst van de gemeente, door forward starting loans af te sluiten bij financiële marktpartijen. Nadeel van deze optie is dat de HTM aanzienlijk hogere rentepercentages moet betalen. Een andere optie is dat de gemeente vervolgens garant staat voor de te betalen rente en aflossing door HTM. Ook deze optie leidt tot hogere rentepercentages (zie 5.2 d.). Het voordeel van deze opties is dat zowel de portefeuille o/g als u/g aanzienlijk worden verkort.

12 BSD/ Totale financieringsbehoefte lang Voor het jaar 2015 tellen bovengenoemde vijf onderdelen op tot een bedrag van maximaal 510 miljoen aan nieuwe langlopende middelen (aflossing van lopende leningen: maximaal 105 miljoen, herfinanciering van lopende leningen; maximaal 50 miljoen, investeringsuitgaven: maximaal 130 miljoen, leningen aan derden: maximaal 100 miljoen en financiering van toekomstige gemeentelijke investeringen: maximaal 125 miljoen), Het verstrekken van het mandaat betekent niet dat daadwerkelijk voor dit bedrag nieuwe leningen zullen worden aangetrokken. Onderdelen a, c, d en e hebben invloed op de gemeentelijke liquiditeitspositie. Onderdeel b heeft geen invloed op de liquiditeitspositie, tenzij de afkooprente contant wordt betaald. Mocht bekend worden in 2015 voor welke wijze van (her)financieren van de HTM-leningen gekozen zal worden, dan zal dit gebeuren binnen het mandaat van 510 miljoen. Indien dit bedrag niet voldoende blijkt te zijn, zal een apart voorstel worden voorgelegd aan zowel het college als aan de raad. Het college voorziet voor 2015 geen additionele renterisico s (zoals een substantieel hogere rente) die het afsluiten van derivaten nodig maken. Komend jaar zullen dergelijke financieringsinstrumenten daarom niet worden gebruikt. 5.3 Op te nemen kortlopende middelen in 2015 (kasgeldlimiet) Met de kasgeldlimiet, 8,5% van het begrotingstotaal (voor de gemeente Den Haag in 2015: 201 miljoen), wordt een wettelijke grens gesteld aan het volume van op te nemen kortlopende middelen met een looptijd korter dan 1 jaar (de vlottende schuld). De vlottende schuld wordt gefinancierd met kortlopende middelen, zoals rekening-courant krediet en opgenomen kortlopende leningen. De stand van de korte rente (de geldmarktrente) is op dit moment zeer laag, waardoor het interessant is om meer geld kort te lenen met inachtneming van de kasgeldlimiet. Hoe lang deze korte rente zo laag blijft staan, is echter niet te voorspellen. De gemeente mag de kasgeldlimiet twee achtereenvolgende kwartalen overschrijden. In het derde kwartaal is de gemeente verplicht om maatregelen (consolideren van de korte schuld en/of beperken van het aangaan van korte schuld) te nemen om de overschrijding in dat kwartaal feitelijk teniet te doen. In de regeling van de kasgeldlimiet is een zekere flexibiliteit ingebouwd, doordat de toetsing plaatsvindt over een gemiddelde situatie in drie maanden. Door uit te gaan van een gemiddelde over drie maanden kunnen pieken in de behoefte aan korte financiering gesaldeerd worden met een lagere financieringsbehoefte op andere momenten gedurende die drie maanden. Hiermee wordt tot op zekere hoogte ruimte gelaten voor pieken in de behoefte aan korte financiering en wordt decentrale overheden een bepaalde flexibiliteit in hun middelenbeheer geboden. Indien in drie opeenvolgende kwartalen deze kasgeldlimiet kwartalen wordt overschreden, moet de toezichthouder (Provincie Zuid-Holland) daarvan op de hoogte worden gesteld en dient het gemeentebestuur aan te geven op welke wijze de gemeente weer aan de gestelde limiet zal voldoen.

13 BSD/ Niet voldoen aan kasgeldlimiet is dus geen optie: de provincie zal, als financieel toezichthouder op de gemeente, in actie komen met strenger toezicht, er ontstaat ernstige reputatieschade voor de gemeente, en waarschijnlijk ook financieel nadeel door hogere tarieven en opslagen bij banken. Indien de gemeente de kasgeldlimiet twee achtereenvolgende heeft overschreden, zal door het college in het derde kwartaal noodzakelijke lange financiering worden opgenomen van zodanige omvang dat de gemeente weer voldoet aan de kasgeldlimiet. De voorkeur van het college gaat uit naar 20-jaars lineaire leningen. Hiermee wordt beoogd de looptijd zoveel mogelijk te laten aansluiten bij de looptijd van de gemeentelijke activa (matching). Toekomstige renterisico s kunnen hierdoor worden voorkomen. 6. Verwachte en geplande financiering kort en lang in 2015 In 2015 (en volgende jaren) verwacht de gemeente een liquiditeitstekort te hebben. Als de gulden financieringsregel (een lange financieringsbehoefte met langlopende financieringsmiddelen en een kortlopende financieringsbehoefte met kortlopende financieringsmiddelen financieren) wordt toegepast zou dit betekenen dat in 2015 langlopende middelen aangetrokken moeten worden. Omdat de gemeente Den Haag totaalfinanciering toepast, is er bij de gemeente geen sprake van een één op één relatie. Afhankelijk van de werkelijk gerealiseerde inkomsten en uitgaven en de renteontwikkeling op de geld- en kapitaalmarkt zal de totale financieringsbehoefte worden ingevuld met kortlopende (rekening-courant krediet bij de BNG en opgenomen kortlopende leningen bij financiële instellingen en andere gemeenten met een overschot) en langlopende leningen. Door de, ook voor 2015, zeer lage korte rente wordt het verwachte financieringstekort in 2015, met inachtneming van de kasgeldlimiet, zoveel mogelijk met kortlopende financieringsmiddelen gefinancierd. Hierdoor kan de gemeente maximaal profiteren van de zeer lage korte rente. Duidelijk is dat de gemeente net als in 2014 voor de afweging komt te staan om in 2015 (en volgende jaren) langlopende leningen aan te trekken. Afhankelijk van de liquiditeitspositie in 2015 zal worden bekeken hoeveel lange financieringsmiddelen er in 2015 aangetrokken moeten worden. Door deze werkwijze wordt tevens de opgenomen leningenportefeuille zo beperkt mogelijk gehouden (lagere rentelasten). Op het moment dat de rente gunstig is en de verwachting bestaat dat de rente zal gaan stijgen zal een groter deel van de bestaande vlottende schuld omgezet worden in een langlopende schuld. 7. Onzekerheden De feitelijke financieringsplanning binnen het maximum van 510 miljoen aan op te nemen langlopende middelen laat zich op dit moment niet heel precies voorspellen. De herfinanciering van aflossingen van lopende leningen van 105 miljoen en de financiering van investeringen van 130 miljoen zullen naar verwachting ook daadwerkelijk in die mate nodig zijn, met enig voorbehoud ten aanzien van het tijdstip van de daadwerkelijke investeringsuitgaven. Dit zal afhangen van de concrete voortgang van de investeringsprojecten. De raming van de investeringen voor 2015 is, net als voor 2014, wel verlaagd tot een realistischer niveau.

14 BSD/ De omvang van leningen aan gemeentelijke deelnemingen en de mogelijke extra herfinancieringen met budgettair voordeel zijn sterk afhankelijk van specifieke omstandigheden en besluitvorming, en daarom binnen het genoemde maximum op dit moment moeilijk exact in te schatten. 8. Tot slot In deze raadsmededeling is getracht een zo goed mogelijk inzicht te geven in de verwachte financieringsplanning voor Zoals aangegeven is dit afhankelijk van veel factoren. Goed financieren vereist ook het snel kunnen inspelen op veranderende omstandigheden, zowel binnen de eigen organisatie (bijvoorbeeld het verloop van geldstromen) als daarbuiten (bijvoorbeeld rentestanden). Daarmee kunnen kosten worden vermeden en vaak ook budgettaire voordelen worden behaald. Het college van burgemeester en wethouders, de secretaris, de burgemeester, mw. A.W.H. Bertram J.J. van Aartsen