ONDERZOEKSVERSLAG. Rapportage van de toetsing van. HBO bachelor International Business and Languages Stenden hogeschool

Transcriptie

1 ONDERZOEKSVERSLAG Rapportage van de toetsing van Stenden hogeschool Croho-registratienummer: aan het NVAO Accreditatiekader De visitatie vond plaats op 2 juni 2009 en 9 juni 2009 Inhoud van het verslag Identificatie...2 Managementsamenvatting...3 Bevindingen...5 Overzicht van Certiked beoordelingen van de opleiding...5 Bijlage 1: Programma...28 Bijlage 2: Documenten...30 Bijlage 3: Domeinspecifiek referentiekader...32 Bijlage 4: Visitatieteam...34 Bijlage 5: Onafhankelijkheidsverklaringen...37 De verantwoordelijke teamleider: drs. R. de Lusenet namens deze, M. Lathouwers Certiked-vbi november 2009

2 Identificatie Stenden hogeschool Unit Management & Economie (vestiging Emmen) Postbus 1298, 8900 CG Leeuwarden Rengerslaan 8, 8917 DD Leeuwarden Telefoon / Voor kwaliteit verantwoordelijke bestuurder: R. Veenstra, voorzitter College van Bestuur van Stenden Hogeschool Contactpersoon over kwaliteit van de opleiding: S. van der Galiën, directeur Management & Economie Scope en doel De visitatie heeft betrekking op: Stenden hogeschool Bachelor of Commerce (graad) Voltijd variant Locatie Emmen Doel van het onderzoek is te beoordelen in welke mate het NVAO Beoordelingskader (februari 2003) adequaat wordt afgedekt. Teamsamenstelling Teamleider: drs. R. de Lusenet Extern deskundigen: prof.dr. C.L.J. de Bot, drs. R.B.P de Brouwer en A. van Noort MScMC Secretaris: drs. W.J.J.C. Vercouteren RC Studentlid: B.V.L. Klaassen Werkwijze De opleiding heeft een zelfevaluatie opgesteld over de gevisiteerde opleiding en deze op 29 april 2009 aan het visitatieteam gezonden. Het visitatieteam heeft op 26 mei 2009 een voorbereidende bespreking gehouden. De visitatiedagen zijn uitgevoerd op 2 juni 2009 en 9 juni Het conceptrapport is op 20 augustus 2009 toegezonden aan het management van de opleiding. Op 22 oktober 2009 zijn schriftelijke reacties opgesteld door de opleiding, die hebben geleid tot onderhavig definitief rapport. In de aanloop naar de visitatie is er een bijeenkomst geweest tussen leden van het visitatieteam en vertegenwoordigers van de opleiding. Deze bijeenkomst had een voorlichtend en planningstechnisch karakter. Pagina 2 van 37

3 Managementsamenvatting Op 2 juni 2009 en 9 juni 2009 heeft een visitatieteam van Certiked een visitatie uitgevoerd bij de opleiding van Stenden hogeschool. De doelstelling van de visitatie was een toetsing uit te voeren van de kwaliteit van de opleiding, gerelateerd aan het NVAO Beoordelingskader. Algemeen beeld Stenden hogeschool is een zelfstandige instelling voor hoger onderwijs die is ontstaan uit een fusie van de Hogeschool Drenthe in Emmen en de Christelijke Hogeschool Nederland te Leeuwarden. Op 1 januari 2008 zijn de instellingen op bestuurlijk niveau gefuseerd. De ondersteunende diensten zijn in 2008 samengevoegd. In 2009 wordt gewerkt aan het opstellen van plannen die het samenvoegen en doorontwikkelen van de onderwijsorganisatie mogelijk maken. In 2009 wordt tevens een juridische fusie voorbereid. De doelstelling van Stenden hogeschool is inhoud te geven aan het concept van de New University. Dat concept houdt de bundeling van onderwijs, onderzoek en commerciële activiteiten in. Belangrijk daarbinnen is het creëren van eigen onderzoek. Het concept van New University krijgt onder meer vorm door het aanbieden van een breed pakket van diensten waartoe ook trainingen, nascholing, onderzoek en organisatieadvies behoren, het investeren in mensen en netwerken en het professionaliseren van de interne organisatie. Stenden hogeschool beoogt het ondernemende leren te stimuleren. Eén van de concrete uitvloeisels van de fusie is het project Bouwstenen waarin docenten van verschillende opleidingen en verschillende locaties gezamenlijk werken aan het ontwikkelen van onderwijsactiviteiten. Stenden hogeschool telt studenten en bijna medewerkers. Van deze studenten studeren aan de voormalige Hogeschool Drenthe. Stenden hogeschool heeft een internationale oriëntatie. Naast vijf vestigingen in Noord-Nederland telt de hogeschool ook een vijftal vestigingen in het buitenland. De hogeschool biedt 3 Associate-Degreeopleidingen aan, 21 HBO-bacheloropleidingen en 4 HBOmasteropleidingen. De opleidingen bevinden zich in de sectoren (Service) Management, Zorg, Educatie, Economie en Techniek. De opleiding International Business and Languages behoort tot de opleidingen van de Unit Management & Economie van de locatie Emmen van Stenden hogeschool. Tot de unit Management & Economie behoren naast deze opleiding ook de opleidingen Logistiek en Economie, Commerciële Economie en Bedrijfseconomie. De aansturing van de opleiding is in handen van de opleidingscoördinator die ook verantwoordelijk is voor de opleiding Commerciële Economie. De andere opleidingscoördinator van de unit is belast met de aansturing van de opleidingen Logistiek en Economie en Bedrijfseconomie. Samen met de directeur Management & Economie vormen de opleidingscoördinatoren het management team van de unit. Pagina 3 van 37

4 De opleiding International Business and Languages biedt het programma in één variant aan, zijnde de voltijdvariant. Aan de opleiding International Business and Languages studeren per jaar ongeveer 200 studenten. De instroom aan studenten is de laatste jaren rond 50. Voorheen was dat met 20 studenten aanmerkelijk minder. Het overgrote deel van de studenten, te weten ongeveer 90 %, is afkomstig uit Duitsland. Het visitatieteam heeft in de voorbereiding van de locatiebezoeken aan de opleiding de beschikking gekregen over alle relevante documenten. Waar dat nodig was, heeft de opleiding op verzoek van het visitatieteam zorggedragen voor aanvullende documenten. Het visitatieteam is in de gelegenheid geweest om met alle geledingen van de opleiding te spreken. De locatiebezoeken zijn afgelegd conform het vooraf overeengekomen programma. Het visitatieteam heeft om deze redenen de overtuiging de beoordeling te hebben kunnen baseren op voldoende informatie. Het visitatieteam beoordeelt voor de opleiding alle facetten van het beoordelingskader van de NVAO behoudens één tenminste als voldoende. Het facet 5.3. heeft het visitatieteam onvoldoende beoordeeld. Op enkele van de facetten heeft het visitatieteam een beoordeling op het niveau van goed gegeven. Dat is bij de betreffende facetten aangegeven en onderbouwd. Daarmee concludeert het visitatieteam van Certiked dat de opleiding voldoet aan de eisen die daaraan op basis van het beoordelingskader van de NVAO gesteld moeten worden. Pagina 4 van 37

5 Bevindingen Voor de NVAO-onderwerpen en facetten zijn hieronder de bevindingen van het visitatieteam weergegeven. In de blokken die bij de betreffende onderwerpen en facetten horen, staat de beschrijving van de bevindingen en wordt vervolgens een beoordeling ten aanzien van het betreffende facet gegeven. Overzicht van Certiked beoordelingen van de opleiding Onderwerp en facet Doelstellingen opleiding Domeinspecifieke eisen Niveau Oriëntatie HBO/WO Programma Eisen HBO/WO Relatie doelstellingen / inhoud Samenhang programma Studielast Instroom Duur Afstemming vormgeving / inhoud Beoordeling en toetsing Inzet van personeel Eisen HBO/WO Kwantiteit personeel Kwaliteit personeel Voorzieningen Materiële voorzieningen Studiebegeleiding Interne kwaliteitszorg Evaluatie resultaten Maatregelen tot verbetering Betrekken van medewerkers, studenten, alumni en beroepenveld Resultaten Gerealiseerd niveau Onderwijsrendement Voltijd Positief voldoende voldoende voldoende Positief voldoende goed goed voldoende voldoende voldoende goed voldoende Positief voldoende voldoende goed Positief voldoende goed Positief voldoende voldoende onvoldoende Positief voldoende voldoende Pagina 5 van 37

6 1. Onderwerp: doelstellingen opleiding 1.1 Domeinspecifieke eisen De eindkwalificaties van de opleiding sluiten aan bij de eisen die door (buitenlandse) vakgenoten en de beroepspraktijk gesteld worden aan een opleiding in het betreffende domein. De opleiding heeft eindkwalificaties opgesteld. Deze eindkwalificaties zijn ontleend aan de Domeincompetenties en Illustraties Commerce uit december 2005, opgesteld door de HBO Raad en de niveau-indeling zoals opgesteld door het domeinoverleg. De Domeincompetenties voor het domein Commerce beschrijven de competenties waarover de afgestudeerden Bachelor of Commerce dienen te beschikken. Deze competenties zijn verdeeld in acht beroepsgerichte competenties en twee algemene competenties. De Domeincompetenties zijn mede gebaseerd op input van de kant van de hogescholen en het relevante beroepenveld. In bijlage 3 van dit rapport zijn de Domeinkarakteristiek en de Domeincompetenties van Commerce beschreven. De opleiding heeft de Body of Knowledge and Skills voor Commerce uit 2008 aan de eindkwalificaties toegevoegd. De Body of Knowledge and Skills is een nadere invulling van de Domeincompetenties. De eindkwalificaties zijn geoperationaliseerd naar drie niveaus. Dat wil zeggen dat binnen elk van de Domeincompetenties een onderverdeling in drie niveaus is aangebracht. Aan het einde van de opleiding dienen de studenten een aantal van de Domeincompetenties op het hoogste niveau te beheersen. Per opleiding is binnen het domein Commerce vastgesteld op welk niveau de verschillende competenties beheerst moeten worden. Hiermee is het bachelorniveau voor de opleiding bereikt. Daarnaast kan een opleiding voor een eigen profilering kiezen waarmee voor sommige competenties een hoger niveau wordt vereist dan de norm zoals door het Landelijk Overleg Opleidingen is vastgesteld. De opleiding legt de nadruk op de competenties die te maken hebben met de commerciële, crosscultural en internationale aspecten. Het niveau dat de studenten dienen te behalen bij de zevende Domeincompetentie, betreffende de beheersing van de talen, is gesteld in termen van niveaus van het Common European Framework. De opleiding heeft in de ogen van het visitatieteam de eindkwalificaties van de opleiding op juiste en verantwoorde wijze opgesteld en gevalideerd. Het visitatieteam acht de eindkwalificaties relevant voor deze opleiding. De eindkwalificaties zijn afgestemd met het beroepenveld en met betrokken opleidingen van hogescholen. De opleiding heeft de eindkwalificaties geactualiseerd. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. Pagina 6 van 37

7 1.2 Niveau De eindkwalificaties van de opleiding sluiten aan bij algemene, internationaal geaccepteerde beschrijvingen van de kwalificaties van een bachelor of een master. De opleiding heeft de eindkwalificaties afgezet tegen de internationaal geaccepteerde beschrijving van de kwalificaties van de bachelor, die in de Dublin descriptoren neergelegd zijn. De opleiding heeft het verband aangebracht tussen de Dublin descriptoren, de eindkwalificaties en de onderdelen van het programma. De Dublin descriptoren sluiten volledig en op een evenwichtige wijze bij de eindkwalificaties aan. Voor de bewoordingen van de eindkwalificaties zij ook in dit geval naar bijlage 3 van dit rapport verwezen. De kennis en het inzicht van de afgestudeerden en de toepassing van kennis en inzicht zijn met name terug te vinden in alle acht beroepsgerichte competenties. De oordeelsvorming van de afgestudeerden komt tot uitdrukking in het element van integratie en afweging dat in elk van de Domeincompetenties zichtbaar is. De communicatieve vaardigheden van de afgestudeerden komen met name naar voren in de algemene Sociale en communicatieve competentie. De leervaardigheden van de afgestudeerden komen vooral tot uitdrukking in de algemene Zelfsturende competentie. De eindkwalificaties van de opleiding weerspiegelen in de ogen van het visitatieteam het HBObachelorniveau van de opleiding. De Dublin descriptoren zijn volledig en op evenwichtige wijze in de eindkwalificaties aanwezig. De opleiding heeft de Dublin descriptoren helder geëxpliciteerd. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. Pagina 7 van 37

8 1.3 Oriëntatie HBO De eindkwalificaties van de opleiding sluiten aan bij de volgende beschrijvingen van een bachelor in HBO: HBO: De eindkwalificaties van de opleiding zijn mede ontleend aan de door of met het relevante beroepenveld opgestelde beroepsprofielen en/of beroepscompetenties. Een HBO-bachelor heeft de kwalificaties voor het niveau van een beginnend beroepsbeoefenaar in een specifiek beroep of in een samenhangend spectrum van beroepen waarvoor een HBO-opleiding vereist of dienstig is. De eindkwalificaties van de opleiding zijn, als eerder gezegd, ontleend aan de domeincompetenties van het domein Commerce. Deze eindkwalificaties zijn mede op basis van de raadpleging van het relevante beroepenveld tot stand gekomen en zijn als gevolg daarvan door het beroepenveld gelegitimeerd. De eindkwalificaties van de opleiding kwalificeren de afgestudeerden voor het brede gebied van international business relations. Dit gebied is onder te verdelen in internationaal inkoop-, verkoopen accountmanagement, internationaal communicatiemanagement en exportmanagement. De afgestudeerden van de opleiding zijn in staat in de internationale omgeving als gesprekspartner op te treden, daarbij verantwoord omgaand met culturele verschillen. De afgestudeerden zijn ook in staat om interne en externe analyses te maken voor de onderneming bij wie hij of zij in dienst is en op basis daarvan activiteiten te ontplooien op het externe vlak. De afgestudeerden beginnen na hun studie op het niveau van beginnend beroepsbeoefenaar om later een meer verantwoordelijke functie te krijgen. De opleiding stemt dit beroepsbeeld regelmatig af met de andere opleidingen International Business and Languages in Nederland. De eindkwalificaties van de opleiding zijn landelijk door het beroepenveld gelegitimeerd. De opleiding leidt de afgestudeerden op tot medewerkers die actief zijn op het gebied van externe relaties in een internationale omgeving. Zij zullen als beginnend beroepsbeoefenaren op HBO-bachelorniveau werkzaam zijn. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. Beoordeling van het onderwerp Doelstellingen opleiding De opleiding heeft in de ogen van het visitatieteam de eindkwalificaties afgestemd op relevante externe referentiekaders. Deze referentiekaders zijn gevalideerd door het landelijke beroepenveld. De opleiding heeft een profilering binnen de externe kaders gekozen. De eindkwalificaties sluiten aan op de Dublin descriptoren op HBO-bachelorniveau. De opleiding leidt de afgestudeerden op voor externe functies in een internationale omgeving. Het visitatieteam beoordeelt het onderwerp Doelstellingen als positief. Pagina 8 van 37

9 2. Onderwerp: programma Korte beschrijving van het programma van de opleiding Het programma voor de opleiding is globaal als volgt opgebouwd: Het programma van de opleiding bestaat uit vier studiejaren. De eerste twee jaren zijn ingedeeld in elk vier onderwijsperioden van elk 10 weken. Binnen deze perioden staan in de eerste twee jaren de thema s van de perioden centraal. In het derde en vierde studiejaar zijn twee minoren, de stage en de afstudeeropdracht voorzien. Elk jaar telt 60 ec. Het eerste jaar bestaat uit 4 onderwijsperioden van elk 15 ec waarin thema s zijn geplaatst van tussen 6 ec en 8 ec. Er zijn dan ook vier thema s in dit eerste jaar. Daarnaast volgen de studenten binnen de periode vakken waaronder Inleiding Recht (1 ec), Inleiding Marketing (2 ec), Inleiding Economisch Rekenen (2 ec) en talencursussen als Engels (verplicht, drie cursussen, samen 5 ec) en Duits, Frans of Spaans (keuze van minimaal twee uit deze drie, elk 5 ec). Ook zijn er trainingen voor algemene vaardigheden (totaal 7 ec) zoals Loopbaanplanning (2 ec), Presenteren (1 ec) en Methodisch Werken (2 ec). In het tweede jaar is het onderwijs geheel in de Engelse taal. Het tweede jaar is analoog aan het eerste jaar opgebouwd. Ook dit jaar heeft 4 perioden van elk 15 ec. Er zijn twee thema s die elk twee perioden omvatten (thema s zijn 14 ec en 18 ec groot). In dit jaar volgen de studenten naast de thema s talencursussen, te weten Nederlands (verplicht, 7 ec), Engels (verplicht, 3 x 2 ec) en Frans, Spaans en Duits (keuze van minimaal twee uit deze drie, elk 7 ec). Ook in dit jaar zijn er trainingen in algemene vaardigheden (totaal 9 ec) waaronder Onderhandelen en Conflicthantering (2 ec), Interviewen (2 ec) en Opzet en Methoden van Onderzoek (1 ec). In het derde jaar en het vierde jaar volgen de studenten twee minoren van elk 30 ec. De ene minor is verdiepend en de andere minor is verbredend. De verdiepende minor is International Marketing & Crosscultural Management. Deze minor ligt vast. Voor de verbredende minor hebben de studenten een ruime keuze uit mogelijkheden. De verdiepende minor kunnen de studenten pas volgen na de stage of de verbredende minor. In het derde jaar vindt naast de verbredende minor in de andere helft van het jaar de stage plaats. In het vierde jaar is naast de verdiepende minor de andere en laatste helft van het jaar gereserveerd voor de afstudeeropdracht. Eén van beide minoren dient verplicht in het buitenland gevolgd te worden. De studenten uit Duitsland volgen in het begin van het programma een cursus Nederlands. Dit is voor hen de derde moderne vreemde taal naast Engels en een keuze uit Frans en Spaans. Pagina 9 van 37

10 2.1 Eisen HBO Het programma sluit aan bij de volgende criteria voor het programma van een HBO-opleiding: HBO: Kennisontwikkeling door studenten vindt plaats via vakliteratuur, aan de beroepspraktijk ontleend studiemateriaal en via interactie met de beroepspraktijk en/of (toegepast) onderzoek. Het programma heeft aantoonbare verbanden met actuele ontwikkelingen in het vakgebied / de discipline. Het programma waarborgt de ontwikkeling van beroepsvaardigheden en heeft aantoonbare verbanden met de actuele beroepspraktijk. De opleiding maakt gebruik van erkende literatuur op het vakgebied. Voor elk van de vakgebieden is kwalitatief passende vakliteratuur voorgeschreven. Het programma hanteert het zogenoemde model. Dit model laat de studenten in de eerste twee jaar binnen de opleiding voeling krijgen met onderwerpen uit de beroepspraktijk. In de laatste twee jaar doen de studenten studie-ervaringen in de praktijk zelf op. De opleiding haalt in de eerste twee jaar de beroepspraktijk naar binnen door middel van onder meer de thema s, die situaties uit de beroepspraktijk simuleren. In de laatste twee jaar gaan de studenten buiten de muren van de opleiding om de beroepspraktijk daar aan den lijve te ondervinden. Voorbeelden daarvan zijn de stage en de afstudeeropdracht die beide gebonden zijn aan bedrijven en de praktische onderwerpen die daar voorkomen. Ook in de minoren komen de studenten in aanraking met vraagstukken uit de beroepspraktijk. Met name in de verdiepende minor is een onderzoekscomponent vervat. De studenten moeten aantonen relevante wetenschappelijke inzichten op de vraagstukken in de minor toe te kunnen passen. De voormalige Beroepenveldcommissie is omgevormd tot een Raad van Advies met vertegenwoordigers vanuit het beroepenveld. Deze adviseert de opleiding vanuit de beroepspraktijk. Deze raad is recentelijk ingesteld en staat nog aan het begin van haar betrokkenheid bij de opleiding. De studenten dienen tenminste één semester in het buitenland te volgen. De opleiding heeft contacten in het buitenland waar de studenten gebruik van kunnen maken. De minoren kunnen in beginsel in het buitenland gevolgd worden, bij één van de buitenlandse vestigingen van Stenden hogeschool of bij één van de circa zestig buitenlandse partnerinstellingen. De opleiding gebruikt passende vakliteratuur. Het visitatieteam ziet de praktijkgerichte waarde van het programma waarin de studenten in aanraking komen met de beroepspraktijk. Dat vindt aanvankelijk in gesimuleerde situaties en later in reële situaties plaats. Het visitatieteam acht de relaties van de opleiding met en de inbedding van de opleiding in het beroepenveld evenwel nog niet sterk. Het visitatieteam waardeert de contacten van de opleiding in het buitenland. Om deze redenen beoordeelt het visitatieteam dit facet als voldoende. Pagina 10 van 37

11 2.2 Relatie tussen doelstellingen en inhoud programma Het programma is een adequate concretisering van de eindkwalificaties qua niveau, oriëntatie en domeinspecifieke eisen. De eindkwalificaties zijn adequaat vertaald in leerdoelen van (onderdelen van) het programma. De inhoud van het programma biedt de studenten de mogelijkheid om de geformuleerde eindkwalificaties te bereiken. De eindkwalificaties van de opleiding zijn, zoals gezegd onder facet 1.1, samengesteld op basis van de Domeincompetenties van het domein Commerce van de HBO Raad. De opleiding heeft een tabel opgesteld waarin de relatie tussen de eindkwalificaties en de delen van het programma zichtbaar is gemaakt. De Domeincompetenties zijn verdeeld in niveaus. Binnen het programma dienen de studenten een aantal van deze competenties op het hoogste niveau te beheersen. Dat gebeurt met name in de verdiepende minor en bij de afstudeeropdracht. In de verdiepende minor International Marketing & Crosscultural Management staan de competenties 3 (Sterktes en zwaktes van bedrijf vaststellen), 5 (Marketingbeleid) en 7 (Talen) op het hoogste niveau. In de afstudeeropdracht dient minstens één competentie op het hoogste niveau voor te komen. In het programma hebben de commerciële, cross-culturele en internationale dimensies meer nadruk dan de meer economische invalshoek. Dat wil niet zeggen dat de economische kant afwezig is. De studenten dienen binnen de domeincompetentie 7 (Talen) Engels te beheersen op minstens het niveau C1 en de keuzetalen (Frans, Duits en voor Duitsers Nederlands) op tenminste het niveau B2 en Spaans tenminste op niveau B1. Het gehele tweede jaar van het programma en de verdiepende minor worden in het Engels aangeboden. De opleiding heeft de eindkwalificaties omgezet in een compleet overzicht van onderwerpen die invulling geven aan de eindkwalificaties. Deze onderwerpen zijn verdeeld in de rubrieken basics, visions en trends en geven een volledige concretisering van de eindkwalificaties. Op deze wijze slaat de opleiding de brug naar het programma. De opleiding heeft een studie uitgevoerd om de relatie tussen de eindkwalificaties en de inhoud van het programma helder te maken en na te gaan of in het programma eindkwalificaties ondervertegenwoordigd waren of ontbraken. Ook heeft de opleiding een studie uitgevoerd om na te gaan in hoeverre de elementen van de in 2008 opgestelde Body of Knowledge and Skills goed in het programma waren vertegenwoordigd. Deze studies zijn in de loop van 2008 uitgevoerd. Als gevolg van de uitkomsten daarvan zijn verbeteringen in het programma aangebracht. De opleiding heeft de relatie tussen de eindkwalificaties en het programma correct aangebracht. Ook is de opleiding nagegaan welke eindkwalificaties niet of onvoldoende in het programma aanwezig waren en heeft eventuele omissies hersteld. Het visitatieteam heeft waardering voor de wijze waarop de opleiding de eindkwalificaties heeft geoperationaliseerd. Het visitatieteam acht de cross-culturele dimensie sterk aanwezig en is zeer te spreken over het belang en het niveau van de talen in het programma. Daarom beoordeelt het visitatieteam dit facet als goed. Pagina 11 van 37

12 2.3 Samenhang programma Studenten volgen een inhoudelijk samenhangend studieprogramma. De verticale samenhang van het programma is te zien in de verschillende leerlijnen die door het programma heen lopen. Deze leerlijnen zijn de conceptuele leerlijn, de vaardighedenleerlijn, de inhoudelijke leerlijn en de integrale leerlijn. De conceptuele leerlijn is vervat in de kennisvakken. De vaardighedenleerlijn is te zien in de trainingen van algemene vaardigheden. De inhoudelijke leerlijn omvat de thema s waarin de verschillende vakgebieden aan de orde komen. In de integrale leerlijn komen vakkennis, algemene vaardigheden, inzicht in crosscultural management en taalvaardigheid samen. Dat gebeurt in de thema s, stage en minoren. Daarin zetten de studenten hun kennis, vaardigheden en het begrip om in beroepsproducten. De thema s zijn de structurerende elementen binnen een studiejaar. De op kennis gerichte vakken en de vaardigheidstrainingen hangen samen met het thema van die betreffende periode. De vier thema s in het eerste studiejaar concentreren zich op internationale vraagstukken vanuit de Nederlandse context. De twee thema s in het tweede jaar gaan de grens over en behandelen vraagstukken in een internationale omgeving. In de thema s komen de verschillende aspecten van de opleiding goed aan bod. Dit gebeurt in een gesimuleerde situatie. Het derde en vierde studiejaar omvatten minoren die als doel hebben de leerstof te verdiepen en te verbreden. Ook komt in het derde en vierde studiejaar tijdens de stage en de afstudeeropdracht de beroepspraktijk nadrukkelijk aan bod. Dan is dat in een reële situatie. Deze jaren bouwen aldus voort op de eerste twee studiejaren. De opleiding heeft volgens het visitatieteam een samenhangend programma opgezet. In verticale zin zijn de leerlijnen en de integratie van deze leerlijnen tot de integrale leerlijn van groot belang. In horizontale zin scheppen binnen de studiejaren de thema s samenhang tussen de onderwijsactiviteiten. De thema s kennen een opklimmende mate van complexiteit, gaande van Nederlandse naar internationale vraagstukken. De minoren, stage en afstudeeropdracht bouwen daar op voort in termen van verdieping en praktijkgerichtheid. Het visitatieteam beoordeelt dit facet daarom als goed. Pagina 12 van 37

13 2.4 Studielast Het programma is studeerbaar doordat factoren, die betrekking hebben op dat programma en die de studievoortgang belemmeren zoveel mogelijk worden weggenomen. De opleiding werkt met een roosterprogramma om de studielast evenwichtig over het programma te verdelen. Dat resulteert onder meer in een studielast van 30 ec per semester. De Duitse studenten besteden het begin van hun studie aan het leren van het Nederlands. Daardoor ontstaat er voor Nederlandse studenten een onevenwichtigheid in het programma. De opleiding biedt daarom de Duitse studenten met ingang van het collegejaar 2009 een zomercursus Nederlands aan, voorafgaande aan het eigenlijke programma. Hiermee is de onevenwichtigheid in het programma opgeheven. De toetsing vindt viermaal per jaar plaats tijdens de tentamen/projectweken aan het einde van elk van de onderwijsperioden. De herkansingen zijn in de volgende periode. De studenten hebben recht op één herkansing per jaar. De leerroute in de eerste twee studiejaren ligt vast. In het derde en vierde studiejaar zet de opleiding de studenten ertoe aan eerst de stage te volgen, daarna de verbredende minor, dan de verdiepende minor en tenslotte de afstudeeropdracht. De studenten kunnen in de verdiepende minor en de afstudeeropdracht de ervaringen van de stage en de verbredende minor benutten. De opleiding zet studieloopbaanbegeleiders in om de studievoortgang van de studenten te monitoren. Daarnaast volgen de tutoren de studenten bij hun werkzaamheden en vorderingen aan de thema s. De opleiding kent een stagehandleiding en een afstudeerhandleiding. De docenten van de opleiding brengen een bezoek aan het stageadres en afstudeeradres. Indien de afstand en/of reistijd dit niet mogelijk maakt, wordt er via telefoon en internet contact onderhouden. Mede als gevolg van de kleinschaligheid van de opleiding is het contact tussen de docenten en de studenten intensief en zijn de docenten goed benaderbaar voor de studenten. Dat bevordert de studeerbaarheid van het programma. De opleiding zorgt in de spreiding van de studielast, de planning van de tentamens en het vastleggen van leerroutes voor een studeerbaar programma. De studieloopbaanbegeleiders en de tutoren spelen een belangrijke rol in het volgen en eventueel bijsturen van de studenten. Het visitatieteam waardeert de wijze waarop de opleiding de Duitse studenten opvangt en zorgt voor de integratie van hen in het programma. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. Pagina 13 van 37

14 2.5 Instroom Het programma sluit qua vorm en inhoud aan bij de kwalificaties van de instromende studenten: HBO-bachelor: VWO, HAVO, middenkaderopleiding of specialistenopleiding (WEB) of daarmee vergelijkbare kwalificaties, blijkend uit toelatingsonderzoek. Per jaar beginnen ongeveer 50 studenten aan de opleiding. Omstreeks 10 % van deze studenten komt uit Nederland, terwijl omstreeks 90 % uit Duitsland afkomstig is. De Nederlandse studenten met een HAVO-diploma en een profiel Economie en Maatschappij of Cultuur en Maatschappij, een VWO-diploma of een diploma MBO-4 zijn toelaatbaar tot de opleiding. In het geval van een deficiëntie op het gebied van Economie of Management & Organisatie bij de HAVO-studenten toetst de opleiding bij het intakegesprek hun toelating. De toetsing vindt plaats op grond van de kennis die de studenten hebben van een reader die zij voordien hebben moeten lezen. Sommige studenten met een diploma MBO-4 komen in aanmerking voor de verkorting van de studieduur van een half tot een heel jaar. Voor de VWO-studenten met een profiel Economie & Maatschappij is een driejarig programma opgezet. De Duitse studenten kunnen een zeer verschillende vooropleiding hebben. De opleiding toetst met name hun kennis van de economische aspecten van het vakgebied. De opleiding heeft volgens het visitatieteam een verantwoord toelatingsbeleid. De opleiding biedt VWOen sommige MBO-4 studenten mogelijkheden een verkort programma te volgen. De opleiding ziet op een gepaste wijze toe op het toelaten van Duitse studenten. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. 2.6 Duur De opleiding voldoet aan de formele eisen met betrekking tot de omvang van het curriculum: HBO-bachelor: 240 studiepunten. Het programma van de opleiding telt het vereiste totaal van 240 studiepunten, berekend in termen van ec s. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. Pagina 14 van 37

15 2.7 Afstemming tussen vormgeving en inhoud Het didactisch concept is in lijn met de doelstellingen. De werkvormen sluiten aan bij het didactisch concept. De opleiding heeft een didactisch concept opgesteld. Dit didactisch concept heet Problem-Based Learning-Blended of PBL-Blended. Volgens het concept Problem-Based Learning is leren door de studenten het meest effectief in een betekenisvolle en bij voorkeur authentieke context. De toevoeging van de term Blended maakt het mogelijk door middel van hoor- en werkcolleges aandacht te besteden aan het verwerven van kennis op duidt op zich. Het didactisch concept vindt binnen het programma zijn neerslag in het thematische onderwijs. De thema s reiken de aan de prakrijk ontleende situaties en vraagstukken aan op basis waarvan de studenten hun competenties verwerven. De studenten krijgen daarbij inhoud van het vakgebied aangeboden. De studenten werken in groepen waardoor zij ook algemene vaardigheden in termen van presenteren, vergaderen en samenwerken opdoen. De studenten volgen op kennis gerichte vakken om de noodzakelijke, ondersteunende kennis te verwerven. De inhoud, kennis, vaardigheden en de integratie daarvan in de thema s zijn vervat in leerlijnen. Deze zijn de inhoudelijke leerlijn, de conceptuele leerlijn, de vaardighedenleerlijn en de integrale leerlijn. In de studieloopbaan reflecteren de studenten op hun vorderingen en op de mate waarin zij de beoogde competenties hebben verworven. Ze leggen dat vast in hun portfolio en bespreken dat met de studieloopbaanbegeleider. De gebeurt zowel in de eerste studiejaren als in de minoren. Binnen de thema s werken de studenten aan deelopdrachten die zij in regelmatige bijeenkomsten bespreken. De studenten beleggen vergaderingen, notuleren deze en houden zicht op de voortgang van hun activiteiten. Zij krijgen ondersteuning van een tutor. Later in de studie, in het tweede jaar en in de minoren, neemt de zelfsturing van de studenten toe. In de latere leerjaren past de opleiding het didactisch concept toe in reële praktijksituaties in de minoren, de stage en de afstudeeropdracht. In de minoren werken de studenten veelal voor een externe opdrachtgever aan een door deze aangebracht vraagstuk. De complexiteit van de vraagstukken neemt daardoor toe. Zoals gezegd, volgen de studenten tenminste één semester onderwijs verplicht in het buitenland. De studenten werken in groepen van 8 studenten. Ze volgen per week gemiddeld over de opleiding 12 uur college, exclusief de bijeenkomsten in het kader van de thema s en de minoren. Het visitatieteam waardeert het didactisch concept als een afgewogen methode om kennis, vaardigheden en inhoudelijke inzichten over te dragen. De leerlijnen zijn goed in het programma herkenbaar en effectief. De integratie van deze leerlijnen komt in de thema s goed tot zijn recht. De opleiding zet deze integratie voort in de stages en minoren. Het visitatieteam heeft waardering voor de manier waarop het didactisch concept en de uitwerking daarvan het programma ondersteunen. Dat geldt met name ook voor de buitenlandse studenten. Om deze redenen beoordeelt het visitatieteam dit facet als goed. Pagina 15 van 37

16 2.8 Beoordeling en toetsing Door de beoordelingen, toetsingen en examens wordt adequaat getoetst of de studenten de leerdoelen van (onderdelen van) het programma hebben gerealiseerd. De opleiding heeft een toetsbeleid. Dat is neergelegd in een document uit 2007 dat op zich een geactualiseerde versie is van een document uit Het toetsbeleid legt de nadruk op de verschillende toetsvormen die nodig zijn om de verschillende aspecten van competenties, zijnde kennis, vaardigheden, inzichten en houdingen op een verantwoorde wijze te toetsen. Het niveau van toetsing is per onderwijsonderdeel, thema, vak of training vooraf in het materiaal van dat onderwijsonderdeel aangegeven. Het niveau van toetsing is ontleend aan de tabel waarin de eindkwalificaties en de programmaonderdelen met elkaar zijn verbonden. Op deze wijze is duidelijk op welk niveau de studenten de competenties die in een betreffend onderdeel aan bod komen, dienen te beheersen. De toetsing van de kennis die in de vakken wordt aangeboden, gebeurt aan de hand van schriftelijke tentamens. Deze toetsing is individueel. De vragen zijn ofwel gesloten multiplechoicevragen of open vragen. De vakdocent beoordeelt deze tentamens. De studieloopbaanbegeleider beoordeelt aan het eind van het eerste jaar en aan het eind van het tweede jaar het ontwikkelingsgerichte portfolio dat de studenten in deze jaren opbouwen. De summatieve beoordeling van een portfolio vindt plaats in de minoren. In dit toetsingsgerichte portfolio zijn zowel de reflectieverslagen van de studenten zelf opgenomen als verdere bewijsstukken over de beheersing van competenties. De toetsing van de algemene vaardigheden gebeurt aan de hand van de waarnemingen van de prestaties van de studenten door tutoren en docenten die de trainingen geven en door middel van onder andere opdrachten en assessments. Bij de toetsing van de thema s is zowel het door de groep studenten af te leveren beroepsproduct als het proces dat tot het product leidt, onderwerp van de toetsing. Vaak maakt een presentatie van het product deel uit van de toets. Tijdens het proces beoordelen studenten ook elkaar. De beoordeling is in handen van de vakdocenten en tutoren die gezamenlijk het cijfer bepalen. Individuele afwijkingen van groepscijfers komen voor. De beoordelingscriteria voor de stage en de afstudeeropdracht liggen vast in de stagehandleiding en de afstudeerhandleiding. Bij de beoordeling heeft de bedrijfsbegeleider een adviserende stem. Niet altijd is een bedrijfsbegeleider betrokken. Bij de afstudeeropdracht zijn twee beoordelaars van de opleiding betrokken. Veelal is de afstudeerscriptie in het Engels, alhoewel Nederlands is toegestaan. In het geval van een scriptie in het Engels beoordeelt de taaldocent het taalgebruik. Pagina 16 van 37

17 De opleiding zorgt voor de overeenkomst qua vorm en niveau tussen de onderwijsvormen en de toetsen. Het visitatieteam vindt het niveau en de structuur van de toetsing passend. Dat geldt zowel voor de toetsing van de talen als voor die van de businessvakken. Alhoewel de kwaliteit en het niveau van de toetsing en beoordeling goed is, kan de transparantie van het proces van toetsing beter. Aanscherping van de eindtermen en intensievere intercollegiale toetsing van de hoogte van cijfers komen het visitatieteam als wenselijk voor. Deze aandachtspunten doen niet af aan de positieve indruk van het visitatieteam. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. Beoordeling van het onderwerp Programma De opleiding brengt de studenten in aanraking brengt met de beroepspraktijk. De opleiding heeft de eindkwalificaties op een verantwoorde wijze in het programma verwerkt. Het programma kent zowel in verticale zin met de leerlijnen als in horizontale zin met thema s en minoren een sterke samenhang. De opleiding zorgt voor een passende studeerbaarheid, met name ook voor de Duitse studenten. De opleiding heeft correcte toelatingsprocedures. De duur van het programma beantwoordt aan de formele eisen. De didactiek van de opleiding is een goed instrument om de inhoud van het programma en de verschillende onderwijsactiviteiten daarbinnen over te dragen. De inhoud en het niveau van de toetsing en beoordeling zijn voldoende. Het visitatieteam beoordeelt het onderwerp Programma als positief. Pagina 17 van 37

18 3. Onderwerp: inzet van personeel 3.1 Eisen HBO De opleiding sluit aan bij de volgende criteria voor de inzet van personeel van een HBO-opleiding: HBO: Het onderwijs wordt voor een belangrijk deel verzorgd door personeel dat een verbinding legt tussen de opleiding en de beroepspraktijk. In de wervingsprocedure van nieuwe docenten is de ervaring van de docenten in de beroepspraktijk één van de criteria in de selectieprocedure. De docenten die aan de opleiding doceren, participeren onder meer in het ontwerpen en uitvoeren van de praktijkgeoriënteerde thema s. Zij zijn daarnaast ook betrokken bij stages, minoren en afstudeeropdrachten waarin de studenten opdrachten uitvoeren die uit de beroepspraktijk afkomstig zijn. Een aantal docenten voert werkzaamheden uit in het kader van de Kennis Campus Emmen. Deze Campus is een aan Stenden hogeschool verbonden samenstel van activiteiten onder meer op het gebied van (commerciële) advisering. De opleiding zet op een aantal plaatsen in het onderwijs gastdocenten in, die in de beroepspraktijk werkzaam zijn. De opleiding kent een wisselwerking met de beroepspraktijk waarin de docenten een rol spelen. De docenten van de opleiding onderhouden ook zelfstandig wel contacten met het beroepenveld. Een aantal van de docenten is afkomstig uit de beroepspraktijk maar de docenten beschikken niet in alle gevallen over de verdiepende ervaringen vanuit de beroepspraktijk, zo heeft het visitatieteam kunnen vaststellen. Docenten weten in voldoende mate de verbinding te leggen met de beroepspraktijk. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. Pagina 18 van 37

19 3.2 Kwantiteit personeel Er wordt voldoende personeel ingezet om de opleiding met de gewenste kwaliteit te verzorgen. Voor de vier opleidingen van de unit Management & Economie samen bedraagt de bezetting aan docenten ruim 40 fte. Uitgaande van het genoemde aantal docenten en een totale studentenpopulatie van bijna studenten bedraagt de student-docentratio 29,6 : 1. Het afgelopen jaar trad een tekort aan docenten op. Dat tekort is nu weer opgevuld door het aantrekken van nieuwe docenten. Daardoor is het docententeam nu weer op sterkte. Het ziekteverzuim van de unit Management & Economie bevindt zich onder het landelijk gemiddelde. Stenden hogeschool kent een actief beleid rond ziekteverzuim. Het visitatieteam acht de gemiddelde beschikbare docentencapaciteit passend voor het te verzorgen onderwijs. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. 3.3 Kwaliteit personeel Het personeel is gekwalificeerd voor de inhoudelijke, onderwijskundige en organisatorische realisatie van het programma. De opleiding heeft competentieprofielen opgesteld voor de docenten. De docenten kunnen een verschillend functieprofiel hebben, al naar gelang hun capaciteiten. Ze dienen allen aan de basisvereisten van het functieprofiel A te voldoen maar kunnen doorgroeien naar functieprofiel B, C en als hoogste D. Deze functieprofielen zijn bestemd voor docenten die coördinerende taken of inhoudelijke specialismen hebben. In de competentieprofielen staan de eisen waaraan de docenten moeten voldoen. De docenten dienen minimaal een opleiding op HBO-niveau of academisch niveau te hebben en dienen over een didactische aantekening te beschikken. De opleiding draagt zorg voor scholing voor de docenten. Alle docenten hebben ook een scholing op het gebied van de didactiek genoten. De opleiding voert elk jaar een plannings- en eindejaargesprek met elk van de docenten. Volgens de streefnormen van de minister van Onderwijs voor de capaciteiten van de docenten zou 70 % van hen een mastertitel moeten hebben en zou 10 % van hen gepromoveerd moeten zijn. De opleiding heeft de eerste streefnorm reeds gehaald en werkt aan het bereiken van de tweede streefnorm. Om het onderwijs in het tweede jaar in de Engelse taal te kunnen verzorgen, beschikken de docenten over de benodigde vaardigheden in het gebruik van het Engels. Pagina 19 van 37

20 De opleiding heeft in de competentieprofielen voor de docenten de vereisten voor hen opgenomen. Deze competentieprofielen zijn naar de mening van het visitatieteam valide. De opleiding heeft op het gebied van de didactische aantekening en het niveau van de docenten veel bereikt. Het visitatieteam is zeer te spreken over de kwaliteiten van de docenten die blijken uit de cv s en de met hen gevoerde gesprekken. De docenten geven blijk van goede capaciteiten. Dat geldt ook voor de beheersing van het Engels. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als goed. Beoordeling van het onderwerp Inzet van personeel De docenten van de opleiding onderhouden contacten met de beroepspraktijk en verweven de praktijk in hun onderwijs. Het aantal docenten is voldoende. De docenten beschikken over goede vakinhoudelijke en didactische capaciteiten. Om deze redenen beoordeelt het visitatieteam het onderwerp Inzet van personeel als positief. Pagina 20 van 37

21 4. Onderwerp: voorzieningen 4.1 Materiële voorzieningen De huisvesting en materiële voorzieningen zijn toereikend om het programma te realiseren. De opleiding is gehuisvest in een ruim en goed geoutilleerd gebouw. In het gebouw heeft de opleiding de beschikking over verschillende grote collegezalen en kleinere ruimten waarin de studenten kunnen werken. Het gebouw is uitgerust met een draadloos netwerk waardoor de studenten over de nodige computerfaciliteiten kunnen beschikken. Het gebouw is ook voorzien van een mediatheek, met een ter zake doende collectie boeken en tijdschriften. De studenten kunnen zich wenden tot I-study voor een antwoord op vragen van administratieve aard, betreffende roostering, planning, cijferverwerking en studievoortgang. De opleiding beschikt over de voorzieningen die voor het onderwijs nodig zijn. De huisvesting is geschikt voor de verschillende onderwijsactiviteiten. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. 4.2 Studiebegeleiding en informatievoorziening De studiebegeleiding en de informatievoorziening aan studenten zijn adequaat met het oog op studievoortgang. De studiebegeleiding en de informatievoorziening sluiten aan bij de behoefte van studenten. De studenten krijgen de beschikking over een studiegids. In die gids staat ook de planning van de tentamens. In het geval van actualisering van de planning kunnen de studenten het intranet van de opleiding raadplegen. In de beschrijvingen van de thema s, vakken en minoren staat gedetailleerde informatie over de inhoud en verwachte tijdsbesteding. Stagehandleiding en afstudeerhandleiding zijn beschikbaar. De opleiding zet studieloopbaanbegeleiders in. Deze zorgen voor de intake van de studenten en hebben tijdens de studie gesprekken met de studenten. Dat zijn in het eerste jaar twee verplichte gesprekken, in het tweede jaar één gesprek en in de latere jaren gesprekken op verzoek van de studenten. De studieloopbaanbegeleiders voeren deze gesprekken met de studenten op basis van het beeld dat zij hebben van de beheersing van de van hen verwachte competenties. Dat is onderbouwd door het portfolio dat de studenten bijhouden. Naast de studieloopbaanbegeleiders volgen de tutoren tijdens de thema s de ontwikkeling van de algemene vaardigheden van de studenten. Het opdoen van de vaardigheden is gekoppeld aan het uitvoeren van het thema. Pagina 21 van 37

22 Het visitatieteam vindt de informatievoorziening en studiebegeleiding afdoende. Het visitatieteam acht de studiebegeleiding passend en heeft vooral waardering voor de studiebegeleiding van de Duitse studenten. De studenten, zo heeft het visitatieteam geconstateerd, zijn tevreden over de studiebegeleiding. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als goed. Beoordeling van het onderwerp Voorzieningen Het visitatieteam vindt de faciliteiten van het nieuwe gebouw voldoende. Het visitatieteam acht de informatievoorziening degelijk en studiebegeleiding afdoende. Daarom vindt het visitatieteam het onderwerp Voorzieningen positief. Pagina 22 van 37

23 5. Onderwerp: interne kwaliteitszorg 5.1 Evaluatie resultaten De opleiding wordt periodiek geëvalueerd, mede aan de hand van toetsbare streefdoelen. Het kwaliteitszorgsysteem van de opleiding is afgeleid van het kwaliteitszorgsysteem van Stenden hogeschool. Dit systeem is neergelegd in de nota Planning & Control en Kwaliteitsmanagement. De cyclus van de kwaliteitszorg is gekoppeld aan de planning- & controlcyclus. De directeur van de unit Management & Economie stelt jaarlijks een plan op met de voornemens op financieel en onderwijsinhoudelijk gebied. Dit jaarplan is afgeleid van het beleidsplan dat op zijn beurt weer afgeleid is van het strategisch plan van Stenden hogeschool. Elk kwartaal wordt aan het College van Bestuur gerapporteerd over de voortgang, stand van zaken en over acties die uitgevoerd zijn of uitgevoerd moeten worden. De directeur krijgt bij het plan en bij het volgen van de realisatie van het plan ondersteuning van de centrale afdeling ESO Expertise Center en een vanuit ESO aan de opleiding verbonden kwaliteitszorgmedewerker. De kwaliteitszorg van de opleiding kent drie cycli. Er is een jaarlijkse cyclus waarin het gegeven onderwijs onderwerp van onderzoek en verbetering is. In een tweejarige cyclus worden student- en medewerkertevredenheid onderzocht en waar nodig verbeterd en wordt onderzoek gedaan naar de aansluiting op de arbeidsmarkt onder alumni en vertegenwoordigers van het werkveld. Tenslotte is er nog de zesjarige cyclus. Onder deze vallen de curriculumvernieuwing en het externe kwaliteitssysteem van de accreditatie. In het kader van de jaarlijkse cyclus voeren de coördinatoren van de onderwijsperioden evaluaties van die perioden onder de studenten uit. Na afloop van een jaar vindt een jaarevaluatie plaats. De informatie uit de evaluaties is input om het jaarplan te toetsen en eventueel bij te sturen. De curriculumcommissie toetst of voorgestelde verbeteringen passen binnen de blauwdruk van de opleiding. Indien noodzakelijk adviseert de curriculumcommissie de opleidingscoördinator over aanpassingen in de blauwdruk van de opleiding toe op de meerjarige cyclus. De opleiding beschikt in de ogen van het visitatieteam over een gedegen evaluatiesysteem, waarin de interne evaluaties en de externe evaluaties in het kader van de accreditatie van de opleiding periodiek plaatsvinden. Alhoewel het systeem van kwaliteitszorg gedegen is, vindt niet in alle gevallen een duidelijke vervolgactie plaats. Ook ontbreekt soms de terugkoppeling van de ondernomen acties naar de betrokkenen. In deze gevallen is de cyclus niet helemaal rond. Dat doet volgens het visitatieteam niet af aan de deugdelijkheid van het systeem op zich. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. Pagina 23 van 37

24 5.2 Maatregelen tot verbetering De uitkomsten van deze evaluatie vormen de basis voor aantoonbare verbetermaatregelen die bijdragen aan de realisatie van de streefdoelen. In de loop der tijd heeft de opleiding concrete verbetermaatregelen genomen. In de onderstaande punten zijn enkele verbetermaatregelen opgenomen. De opleiding heeft de Body of Knowledge and Skills in de eindkwalificaties en in het programma verwerkt. De opleiding heeft ook een onderzoek gedaan naar eindkwalificaties die niet of niet voldoende in het programma terug te zien waren. Dat onderzoek heeft tot verbeteracties geleid. De opleiding heeft een uitgebreid verbeterplan opgezet en in uitvoering genomen om de kritische punten in de externe visitatie van 2003 op te lossen. De opleiding heeft in dat verband onder meer de volgende verbeteracties ondernomen: o Een duidelijker profiel gekozen met als hoofdthema de business relation manager en de te grote nadruk op de economische aspecten wat teruggenomen. o Het belang van de talen in het programma vergroot door onder meer het hele tweede jaar in het Engels te geven. o De beoordelingscriteria van de stage en de afstudeeropdracht aangescherpt en duidelijk aan de eindkwalificaties van het programma gekoppeld. o De onderzoeksoriëntatie vergroot door de betreffende eisen scherper te stellen in het kader van de minor en de afstudeeropdracht. o De kwaliteiten van docenten zijn verbeterd. De opleiding streeft nu naar docenten die zowel vakinhoudelijk goed zijn als ervaring hebben op het gebied van de beroepspraktijk. De opleiding heeft een deugdelijk systeem om tot verbeteringen in de kwaliteit te komen. In de afgelopen jaren heeft de opleiding verbeteringen aangebracht. Het visitatieteam heeft veel waardering voor de wijze waarop de opleiding zich inzet om verbeteringen na de visitatie van 2003 uit te voeren. Het visitatieteam ziet daarom een actief verbeterbeleid. Het visitatieteam beoordeelt dit facet als voldoende. Pagina 24 van 37