4. Deelgenoot zijn van je eigen leerproces?

Transcriptie

1 4. Deelgenoot zijn van je eigen leerproces? Meer rekenwerk in het kindwerkdossier: de Parelmap heeft nog ruimte Amy Koerse, PC Montessorischool Passe-Partout, Apeldoorn Het montessorionderwijs kent als grootste goed de vrije (werk)ruimte, de tijd in de dag dat kinderen aan het werk gaan en zelf kiezen met welk materiaal, onderwerp of boek ze aan de slag gaan. De voorbereide omgeving is de leeromgeving die de leerkracht ontwerpt zodat de kinderen weten dat ze werkjes kunnen pakken en dat zij met introductielesjes geholpen zullen worden. Kinderen hebben helder voor ogen dat het de bedoeling is dat ze aan het werk moeten gaan en doen dat ook, maar weten ze eigenlijk wel waar ze mee bezig zijn? Ik heb vaak ervaren dat kinderen geen overzicht hebben en niet goed kunnen zien dat schoolwerk een geheel is. Dat onderwerpen elkaar op kunnen volgen en ook naast elkaar kunnen staan, maakt dat vrij kiezen in de vrije ruimte minder makkelijk is dan het lijkt. Hoe kunnen we kinderen daarbij helpen? Kinderen helpen elkaar om een nieuwe doelen uit te kiezen. Oefenen en genieten van de tafels Aanleiding van het project Anderhalf jaar geleden zijn mijn collega Diane de Ru en ik begonnen met de opleiding Masterclass Montessori Meesterschap, Anders Evalueren & Verantwoorden. Onze insteek was om meer te weten te komen over het vergroten van eigenaarschap bij kinderen. Ons motto is dan ook Leer mij het zelf te doen, een bekend citaat van Maria Montessori. Tijdens deze opleiding kwamen er diverse onderwerpen aan bod, van U-gesprekken tot zelfverantwoordelijk leren. Voor ons betekende dat ook dat we met kinderen aan het werk gingen en niet alleen gingen nadenken over leer mij het zelf te doen, maar ook over leer mij wat ik kan, ook zelf te laten zien. Zo werkten wij in een eerste project met de kinderen aan een manier om zelf naar je werk te kijken en maakten samen een lijst met criteria om het eigen werk te verantwoorden. Samen met het werk dat de kinderen gemaakt hadden kwam hun eigen beoordeling, in het kindwerkdossier, dat wij de Parelmap noemen. Eén van de bijeenkomsten ging over het rekenonderwijs. Deze bijeenkomst interesseerde me enorm. Het werd mij duidelijk dat het rekenonderwijs voor kinderen inzichtelijk gemaakt kan worden door te werken met leerdoelen (zoals cijferend rekenen, de tafels, klokkijken, meten) die voor kinderen begrijpelijk zijn. 1

2 Kinderen konden als ze gewerkt hadden ervaren en beleven dat het goed was, maar dat betekende nog niet dat ze een overzicht hadden, waaraan ze wilden werken met rekenen. Er is veel keuze in rekenmaterialen en andere rekenwerkjes. De kinderen werken hier graag mee, maar of ze weten waarom dit zinvol is en waartoe dit leidt? Ik wilde voor de kinderen het kiezen gemakkelijker maken en ze laten ervaren en leren dat de rekenwerkjes een doel hebben. Sinds het moment dat ik op deze Montessorischool werk, wordt er gewerkt met de methode Pluspunt voor rekenen. Ik loop er zelf al jaren tegenaan dat ik de methode niet overzichtelijk genoeg vindt voor kinderen en dat kinderen zelf weinig besef hebben van wat ze leren en waartoe de rekenactiviteiten leiden. Ik zie wel dat zij met plezier aan het werk gaan, maar dat het onvoldoende leidt tot eigen verworvenheden waarna ze een volgende stap kunnen zetten. Ik hoopte daarnaast dat rekenen behalve leuk om te doen ook fijn om te weten werd. Zodat wat de handen doen, het hoofd begrijpt. Dit zag ik als een uitgelezen kans om de kinderen net als in het eerste project ruimte te geven om te ervaren dat zij eigenaar zijn van hun eigen leerproces en die ruimte te koppelen aan het rekenonderwijs. Als school zijn we al meerdere jaren zoekende naar een nieuwe manier om ons rekenonderwijs vorm te geven. Stap voor stap Zo zijn we vorig schooljaar we begonnen met een proefperiode. Alle kinderen uit de middenbouw kregen de mogelijkheid om dat kindwerkdossier aan te leggen. Ieder kind kreeg zijn eigen Parelmap. In de Parelmap konden de kinderen werkjes verzamelen waar ze trots op waren, bewijzen van wat ze hadden geleerd (onderverdeeld in vak- en leergebieden) en hun persoonlijke ontwikkeling weergeven door evaluaties toe te voegen met behulp van de criteriakaart. De verzameling van werk waar kinderen trots op waren aangevuld met de eigen bewijzen van wat de kinderen hadden geleerd, besloten we onder te verdelen in verschillende vakgebieden: taal, rekenen, kosmisch (kennisgebieden). Onderdelen uit het montessoricurriculum waarvan we de verworvenheden van kinderen deels ook verantwoorden met extern genormeerde toetsen. Toetsen waarmee we naast onze eigen observaties en het werk van de kinderen de opbrengsten vanuit een derde positie in kaart brengen. De gegevens uit dergelijke toetsen geven geen inzicht in het leerproces zelf en geven daarmee een onvolledig beeld van wat kinderen kennen en kunnen en hoe ze zich de leerstof verwerven. We hebben ons onderzoek de focus gelegd op het rekenen, omdat daar de grootste behoefte lag. Kinderen kiezen hun eigen rekenwerk, maar het blijven losse activiteiten. Zij hebben vaak geen idee waarom ze deze werkjes doen. Dit is niet altijd nodig, maar het gevaar ligt op de loer dat kinderen een werkje pakken om het doen, het werkje eindeloos herhalen en niet het plezier ervaren van iets nieuws leren. Dit zouden ze weer kunnen gebruiken bij het volgende. Plezier over en weten hoe het proces van leren rekenen verloopt is net zo belangrijk. Het rekenonderwijs is veelomvattend en er zijn tientallen domeinen. 1 In overleg met ons team hebben we besloten om een tweetal domeinen uit te lichten, namelijk de tafels en het cijferend rekenen en daarmee een pilot te starten. Hoe geven we kinderen een beeld van de leerlijnen (ontwikkellijnen) met kinddoelen om zinvol te kunnen werken aan rekenen. De kinderen uit groep 5 waren onze proefpersonen. 1 Verbeeck, K., & Verschuren, M. (2010). Het kwartje valt: doelgericht rekenen in anders georganiseerd onderwijs. s Hertogenbosch: KPC groep. 2

3 Links twee doelenkaarten, één voor cijferend rekenen en één voor tafels. Rechts een periodeplan. Diane en ik wilden de leerlijn voor de tafels en het cijferend rekenen overzichtelijk weergeven voor kinderen. Doordat hetgeen wat de kinderen kunnen aanpakken duidelijk weergegeven is, kan verwacht worden dat de betrokkenheid bij hun eigen leerproces vergroot wordt. Kinderen kunnen op deze manier hun eigen proces om zich de onderwerpen eigen te maken beter reguleren. Dit leidt tot een grotere betrokkenheid. Zo ontstonden de doelenkaarten. Op de doelenkaarten zijn de rekendoelen weergegeven in kleine overzichtelijke stappen. De doelen zijn in een hiërarchische volgorde weergeven. Een citaat van een kind uit mijn klas, die de doelenkaarten bestudeerde: Ik wist niet dat er een volgorde was. Dus als ik dit kan, kan ik daarna dat gaan leren? De kinderen kregen een periodeplan, waarop bij het onderdeel rekenen aangegeven kon worden met welke rekenvraagstukken ze aan de slag gingen. O dit kan ik nog helemaal niet! Dit wil ik graag leren, mag dit op mijn plan? Het project en de hindernissen Tijdens het project liepen we al vrij snel tegen verschillende zaken aan. Als het doel samen met het kind was bepaald, kwam al snel de vervolgstap. Welk materiaal en welke oefenstof kan het kind gebruiken om aan dit doel te werken? Hoe lang mag het kind aan een doel werken? Daarmee werd meteen duidelijk hoe mooi en ook hoe lastig het is om in de vrije werkruimte aan de slag te gaan. Kinderen leren daarin niet alleen wat ze kunnen aanpakken, maar ook dat je je werk moet kunnen indelen, de tijd die je nodig hebt inschatten en tijd nemen om het af te ronden. Weer achter je te kunnen laten omdat je weet dat je het begrijpt. Om enigszins een besef van tijd te creëren bij de kinderen, besloot ik om op het periodeplan aan te geven in welke week het doel behaald moest zijn. De kinderen konden op hun weekoverzicht zien welke week het was. Ik merkte dat de kinderen zelf lastig konden aangeven wanneer ze dachten dat het doel behaald zou zijn en dat het voor mij ook moeilijk in te schatten was. Wat was het gevolg als je het niet binnen de tijd gehaald had? Hoe wisten de kinderen wanneer ze het behaald hadden? Wat kan het kind doen als het doel behaald is? 3

4 Opnieuw criteria vaststellen met de kinderen, nu voor rekenwerk Samen met de kinderen waren er al criteria opgesteld waar een bewijs aan moet voldoen. Dit waren criteria voor allerlei soorten bewijzen (bijv. op het gebied van taal, rekenen of kosmisch). Deze criteria waren voornamelijk gebaseerd op de verzorging en creativiteit. Ik besloot om daarnaast samen met de kinderen uit groep 5 een criteria lijst op te stellen voor de rekendoelen. Dit bleek moeilijker dan een algemene criterialijst. De criteria kwamen voor een groot deel op hetzelfde neer; op tempo kunnen rekenen en een reeks opgaven achter elkaar goed kunnen beantwoorden. Het ging niet over de inhoud, maar vooral over wat je kon tonen om te laten zien dat je er goed in bent. Toch bleek dit de kinderen houvast te geven. Ze wisten hierdoor bijvoorbeeld dat je een tafel beheerst zodra je binnen drie tellen antwoord kan geven op een som en de gehele tafel binnen 40 tellen op kan zeggen. De kinderen gingen enthousiast aan de slag. Gedurende de hele werkperiode werden er tafels geoefend op allerlei verschillende manieren. De kinderen bedachten zelf spelletjes om de tafels te leren, maakten oefenbladen en werkten met Montessori tafelmateriaal. Ze gingen elkaar bevragen of zelf testen of ze het doel al hadden behaald. Ik ken de tafel en ik wil het graag bewijzen was een veelgehoorde uitspraak in mijn klas. Een criterialijst voor tafels door de kinderen bedacht. De kinderen uit groep 4 en 3 werden ook gegrepen door het enthousiasme van de kinderen de oudste kinderen. Als het doel behaald was werd de doelenkaart erbij gepakt om te kijken wat het volgende doel was. Kinderen hielpen elkaar om te bepalen wat de vervolgstap was. Zelf werken en samenwerken gingen hand in hand. Het nieuwe schooljaar Na de zomervakantie wilden we het werken met rekendoelen voortzetten. We wilden de rekendoelenkaarten uitbreiden door er andere doelen aan toe te voegen. Dit was niet zo makkelijk realiseerbaar in de praktijk, omdat voor elk doel gekeken moet worden welke materialen een kind kan gebruiken om aan het doel te werken. Op onze school zijn vele Montessorimaterialen aanwezig, maar deze materialen zijn niet voldoende divers om alle rekendoelen te kunnen oefenen. Er moet gebruik gemaakt worden van andere materialen of verwerkingsbladen. Het kost veel tijd om dit voor elk doel uit te zoeken. 4

5 Op het periodeplan van de kinderen werd aangegeven welke materialen de kinderen konden pakken om aan hun doelen te werken. Dit overzicht bleek niet duidelijk genoeg voor kinderen. Op het periodeplan staan namelijk ook andere doelen vermeld en daarmee ook andere materialen voor andere vakgebieden. Wij willen een overzichtsblad ontwikkelen waarbij het doel weergegeven is en daarbij aangegeven is welke materialen of werkjes het kind kan pakken om aan het doel te werken. Kinderen moeten deelgenoot zijn van hun eigen leerproces. Doordat ze zelf kunnen kiezen wat ze willen leren en hoe ze dat willen leren wordt hun betrokkenheid vergroot. Kinderen kunnen op hun eigen niveau werken en met een eigen leerlijn, dit wordt divergente differentiatie genoemd. Het is van belang dat kinderen eigen inbreng hebben, zelf kunnen onderzoeken en dat niet alles van tevoren vastgelegd wordt. 2 Op dit moment wordt er nog gewerkt met de methode Pluspunt, bij deze methode wordt er vanuit gegaan dat alle kinderen aan dezelfde doelen werken. 3 Binnen de lesstof kan worden gedifferentieerd. Dit wordt convergente differentiatie genoemd. In de loop der jaren hebben we als school de methode steeds meer losgelaten. De makers van de methode Pluspunt beschrijven echter wel dat het beoogde doel is kinderen competent en autonoom te maken. Kinderen worden wellicht competent en autonoom in het plannen en verantwoordelijkheid leren dragen voor het maken en evalueren van hun werk. Een nieuwe methode aanschaffen? Waarom? Wij hebben als school besloten ons te oriënteren op een nieuwe rekenmethode. Al vrij snel kwamen we tot de conclusie dat er geen methode is die onze verwachtingen en eisen dekt, we hebben ook het WMBO materiaal bekeken. Ook dit materiaal zouden we moeten aanvullen. Onze huidige methode is gericht op realistisch rekenonderwijs. Er wordt gewerkt rondom thema s die dicht bij de belevingswereld van kinderen liggen. Daarnaast vindt er integratie met andere vakgebieden plaats. Volgens het lusmodel, een hulpmiddel voor de leraar om het kind bij het vrije-werken planmatig te begeleiden, is het waardevol om betekenis te verlenen aan datgene wat kinderen leren en de stof te integreren. Op deze manier zal het kind het geleerde toepassen in de werkelijkheid. Het Montessorimateriaal is gericht op het concrete handelingen uitvoeren bij verschillende rekenvaardigheden en niet op de koppeling naar de werkelijkheid. Bij de methode Pluspunt biedt de leerkracht een nieuw rekenprobleem aan en geeft hierbij instructie. Er is weinig ruimte voor de kinderen om zelf te experimenteren. Bij het lusmodel 2 Westra- Mattijssen, E.C.J. (2008) Het lusmodel: didactiek en mathematiek in beeld. Vleuten 3 Pluspunt: reken- wiskundemethode voor de basisschool. Malmberg b.v. 5

6 wordt er vanuit gegaan dat het kind de tijd en ruimte krijgt om te exploreren en experimenteren. Het kind moet ontdekkend bezig kunnen zijn. Als het kind deze fase doorlopen heeft, dan kan het nieuwe variaties ontdekken, nieuwe strategieën ontwikkelen en inzicht in de essentie verwerven. Aan de leerkracht de taak om te observeren of te begeleiden. Eén van de activiteiten van de leraar is het evalueren. Het evalueren kan aan de hand van werkproducten, werkoverzichten, werkdossiers of het bespreken van het werk. Bij de methode Pluspunt wordt aangegeven dat er aandacht is voor evalueren. Deze vorm van evalueren zal waarschijnlijk gericht zijn op het bespreken van het werk. Een werkdossier, onze Parelmap, zal een manier kunnen zijn waarop er geëvalueerd kan worden bij ons op school naast het bespreken van werk. Vervolgstap Als school zijn we op zoek naar een manier om ons rekenonderwijs vorm te geven gekoppeld aan het lusmodel. We zouden graag willen dat kinderen: kunnen experimenteren met nieuwe rekenproblemen. eigen manieren ontwikkelen om met de rekenstof te oefenen. betrokken worden bij hun eigen leerproces doordat dit inzichtelijk wordt gemaakt aan de hand van doelenkaarten. datgene wat ze hebben geleerd kunnen toepassen in de praktijk. kunnen evalueren op hun eigen leerproces. We zouden graag willen dat wij als leerkrachten: een uitdagende leeromgeving voor kinderen kunnen blijven creëren diverse Montessorimaterialen, materiaal uit methodes en digitaal materiaal kunnen integreren heldere en concrete doelen op kunnen stellen een koppeling kunnen maken naar de werkelijkheid kinderen observeren en waar nodig begeleiden inzicht krijgen in het leerproces van de kinderen met kinderen kunnen evalueren en nieuwe doelen kunnen opstellen Tot slot We staan als school voor de uitdaging om een manier van rekenen te vinden die bij de kinderen en ons past. Ik ga de uitdaging graag aan om ons eigen rekenonderwijs verder te ontwikkelen. Na de afgelopen twee jaar hier veel over gelezen en gehoord te hebben, ben ik nog nieuwsgieriger geworden. Het maakt mij gelukkig te weten dat we straks op een andere manier ons rekenonderwijs vorm gaan geven en dat de kinderen nog meer betrokken zullen raken bij hun eigen leerproces. Het maakt mij trots dat de kinderen leren bewuste keuzes te maken over wat ze willen leren en zelf leren ervaren wanneer ze iets echt kunnen. Dat ik de kinderen uit mijn groep hoor zeggen dit wil ik graag leren of wat handig dat ik dit nu weet, nu kan ik zelf uitrekenen wanneer ik iets van mijn zakgeld kan kopen of ik wil bewijzen dat ik het kan. Zo wil ik leerkracht zijn, een leerkracht van kinderen die betrokken, nieuwsgierig en zelf gemotiveerd zijn. Die ik kan helpen om zichzelf staande te houden in de maatschappij waar ze straks zelfstandig in zullen leven. 6