Collaborative therapy. Relationships and conversations that make a difference

Transcriptie

1 Anderson, H. & Gehart, D. (Eds.) Collaborative therapy. Relationships and conversations that make a difference New York: Routledge. Bruno Hillewaere The aspects of things that are most important for us are hidden because of their simplicity and familiarity. ( ) And this means: we fail to be struck by what, once seen, is most striking and most powerful. (Wittgenstein, 1953, p. 129) Het lijkt voor hedendaagse systeemtherapeuten vanzelfsprekend om op een respectvolle manier met cliënten samen te werken en hierbij taal en dialoog centraal te stellen. In die zin is de betekenis van de titel Collaborative therapy collaboratieve therapieën of op samenwerking gerichte therapieën inmiddels wellicht gemeengoed geworden. Dat is mogelijk ook het geval met het werk van Harlene Anderson. Iedereen kent vandaag de notie van not-knowing die ze samen met Harold Goolishian ontwikkelde. Zo ook het belang om op een respectvolle manier de cliënt centraal te stellen en zich niet hiërarchisch boven een systeem te plaatsen. Is deze vanzelfsprekendheid ook een van de redenen waarom er in het Handboek systeemtherapie maar weinig aandacht besteed wordt aan het specifieke van de collaboratieve benadering en het werk van Anderson? Ook al ligt de titel van dit boek misschien voor de hand, de ondertitel prikkelt de nieuwsgierigheid: relaties en conversaties die een verschil maken. Ik ben * personalia boeken 201

2 dan ook benieuwd of ik na het lezen van dit boek te weten kom wat dat verschil zou kunnen zijn of hoe we dat verschil samen kunnen maken. Deze bundel artikels, die Anderson met Diane Gehart redigeerde, is zeker geen spectaculair boek met krachtige technieken of nieuwe ideeën. Het is wel een zorgvuldig samengesteld boek waarin steeds opnieuw eenvoud, helderheid, dialoog voorop staan. Hiervoor brachten de redacteurs, naast eigen bijdrages, ook andere grote namen tot schrijven. Zoals ondermeer Kenneth Gergen, Lynn Hoffman, Sheila McNamee, Peggy Penn en de betreurde Tom Andersen (Hillewaere, 2008). Allemaal mensen voor wie samenwerking en taal een vooraanstaande plaats innemen. Collaborative therapy. Relationships and conversations that make a difference telt in totaal 22 verschillende hoofdstukken, netjes onderverdeeld in drie grote delen. Voor wie zich een goed idee wil vormen over de korte inhoud van het boek is er de inhoudstabel met het overzicht van de 22 hoofdstukken die men op het internet kan raadplegen ( Deel 1 gaat over de ontstaansgeschiedenis van de collaboratieve therapie en probeert de essentie weer te geven van samenwerkende benaderingen. Deel 2 gaat over de therapeutische praktijk. Deel 3 handelt over de toepassingen buiten en voorbij de therapiekamer, zoals toepassingen in sociale en institutionele settings en in opleiding, supervisie en research. Vooral het eerste gedeelte bevat een heldere en krachtige boodschap. Deel 2 is wat mij betreft veel minder uitgewerkt en roept dan ook heel wat vragen op, zoals men hieronder kan lezen. In deel 3 ten slotte wisselen enkele sterke bijdragen af met hoofdstukken die volgens mij niet zo veel toevoegen. Ik sluit deze bespreking af met enkele reflecties en punten ter discussie. In het eerste deel van het boek staan het kader en de historische evolutie van samenwerkende benaderingen centraal. Anderson neemt hier het leeuwendeel voor haar rekening, maar er zijn ook bijdragen van Tom Andersen en Lynn Hoffman. De eerste vier hoofdstukken van Anderson zijn helder en aangenaam om te lezen. In deze hoofdstukken bouwt de auteur voort op haar eerdere boek Conversations, language en possibilities: A postmodern approach to therapy (Anderson, 1997). De inzichten en de manier van werken lijken nu vrij vertrouwd en voor de hand liggend, maar waren dat begin jaren negentig allesbehalve. Hoffman (1995) beschrijft dat ze uiter- 202 JG28 / 2010 / SB2 / boeken

3 mate verbaasd was de eerste keren dat ze Anderson en Goolishian aan het werk zag. Ze begreep de bedoeling niet. Hun unprepossessing wijze van werken vond Hoffman aanvankelijk weinig indrukwekkend. Het leek, zo schrijft ze, alsof het om een gesprek ging dat nergens toe leidde. Maar precies in het weglaten van al dan niet vooropgestelde doelen en het accentueren van het proces ligt de essentie van deze benadering. Hoffman (2002) schrijft meermaals hoe ze nadien de kracht van deze eenvoudige manier van werken is gaan inzien. Zo heeft ze het over een adembenemende manier van leren. Niet alleen verzette deze op samenwerking gebaseerde benadering zich tegen het medische weten, maar ook tegen de toen gangbare systeemtherapeutische manieren van werken. Geen grote hypothesen meer die ons denken sturen, geen vooraanstaande plaats meer voor paradoxale of strategische interventies en het superdeskundig team achter de spiegel of de wetende therapeut verdwenen. In de plaats kwam een therapeutische grondhouding van het niet weten, zoals het ondermeer haarfijn wordt beschreven in hoofdstuk 4. Taal, conversatie, luisteren, de kunst van het vragen stellen, respect en gelijkwaardigheid zijn de woorden en ideeën die de systeemtherapie vanaf de jaren tachtig mee vorm gaven. Anderson is van grote verdienste op dit gebied, net als Hoffman. Hoffmans hoofdstuk geeft op een krachtige en gebalde wijze de filosofische grondslagen en de therapeutische grondhouding van samenwerkende benaderingen weer. Voor Hoffman zijn er drie peilers van wijsheid: het niet weten (not knowing), het reflecterend team (reflecting team) en reflecterende processen (reflecting processes) en tot slot de kunst van getuigen (witnessing, met een woordspeling verfijnd tot with-nessing ). Met dit laatste bouwt ze voort op ideeën van Wittgenstein en Shotter. Voor Wittgenstein zijn het niet de grote theorieën over taal die belangrijk zijn voor de praktijk, maar wel de taalspelen ( language games ): de waarde van woorden en taal ligt in de concrete interactie tussen de mensen. Ook voor Shotter ligt de waarde van taal in de concrete praktijk van een conversatie tussen mensen. Hij spreekt over een relationeel begrijpen, in plaats van een re-presentationeel begrijpen, en over withness denken tegenover about-ness denken. In navolging van Shotter is ook voor Hoffman het emotionele, préverbale begrijpen belangrijker dan de verbale uitwisseling. Shotter spreekt over lichamelijk weten ( embodied boeken 203

4 knowing ) tegenover weten dat gebaseerd is op taal ( language-based knowing ). Niet het spreken, maar de emotionele uitwisseling is een hefboom voor therapeutische verandering. Zowel Anderson, Hofmann als Tom Andersen wijzen op die manier grote theorieën en therapeutische technieken radicaal af. De essentie van therapie is volgens hen onzichtbaar en ligt in de kracht van het luisteren en de therapeutische relatie. Wat dat betreft is het citaat van Wittgenstein bovenaan, waarnaar Tom Andersen in zijn artikel verwijst, passend gekozen. Voor mij is het eerste gedeelte dan ook het krachtigste gedeelte van het boek. Het bevat op zich niet veel nieuwe informatie voor wie vertrouwd is met het werk van de auteurs, maar brengt wel een goede samenvatting van waar het in de samenwerkende benaderingen om gaat. Na het eerste deel volgen in het tweede gedeelte een zestal hoofdstukken waarin de therapeutische praktijk centraal staat. Letterlijk dan, want het gaat over de therapiekamer: The therapy room. Naast kinderen en gezinnen zijn er ook praktijkhoofdstukken over cliënten met eetstoornissen, mishandelde vrouwen en ouderenzorg. Met bijdragen van ondermeer Peggy Penn (listening voices) en Diane Gehart. Het is hier dat men verwacht en hoopt meer te lezen over welke relaties en conversaties nu verschil maken, en vooral ook: hoe ze dat verschil kunnen maken. Het hoofdstuk van Gehart Creating space for children s voices: a collaborative and playful approach to working with children and families, is bruikbaar. Zo is het erg leuk om meer te lezen hoe je ook met kinderen creatieve varianten kunt bedenken van reflecting teams, ondermeer door middel van poppen. Het is goed om te lezen hoe in de therapeutische praktijk telkens gezocht wordt naar gelijkwaardigheid en samenwerking. En hoe er soms op een mooie manier expertise ingebracht wordt zonder de eenzijdige expertpositie in te nemen. Het hoofdstuk rond eetstoornissen toont bijvoorbeeld hoe een therapeut de medische kant kan belichten en wetenschap over lichaamsgewicht kan inbrengen zonder directief te zijn. Maar desondanks blijf ik vooral in het tweede gedeelte van het boek sterk op mijn honger zitten. De hoofdstukken zijn van erg wisselende kwaliteit en diepgang. 204 JG28 / 2010 / SB2 / boeken

5 Het hoofdstuk over eetstoornissen sluit af met enkele lovende interviews van cliënten die vooruitgang hebben geboekt. Dat voelt voor mij aan als een goedkope verkoopstechniek. Ik mis kritische beschouwingen over wat precies werkt in deze benadering en wat mogelijke risico s of grenzen zijn. En al helemaal mis ik gegevens over onderzoek of effectiviteit. Het is een erg mager artikel in vergelijking met bijvoorbeeld het werk van Ivan Eisler (zie bijvoorbeeld Eisler, 2005). Ook het hoofdstuk van Susan Levin over geweld is weinig uitgewerkt en verbleekt voor mij tegenover het overzichtsartikel over geweld in het handboek systeemtherapie (van Lawick, 2008). De bijdrage van Levin valt uiteen in twee delen. Allereerst benadrukt ze het belang van ruimte maken voor en luisteren naar verhalen van vrouwen die mishandeld zijn geweest. Hoewel dit waarschijnlijk nog steeds al te vaak niet gebeurt, lijkt het me inmiddels in therapeutische middens toch een evidente basisstelling. Het tweede deel van dit artikel stipt heel summier aan dat het ook zinvol kan zijn om met paren te werken. Opnieuw een interessant, maar zeker geen wereldschokkend uitgangspunt, dat niet verder uitgewerkt wordt. Een gelijkaardige vaststelling geldt voor het hoofdstuk over ouderen van Andrews. De bijdrage van Andrews doet trouwens sterk denken aan het werk van Michael White, al wordt deze niet vernoemd. Net als White verwijst Andrews naar het werk van de antropologe Barbara Myerhoff. Myerhoff bestudeerde het proces van ouder worden in een Joodse gemeenschap, verzamelde verhalen van ouderen en gaf hun reflecties terug. Dit proces noemde ze definitional ceremony and re-membering conversations (herinnerd worden, maar, nog belangrijker: opnieuw lid worden van de gemeenschap; zie ook Hillewaere & Van Hennik, 2008). Ook hier treffen we, volledig in de lijn van het werk van Michael White, de rijkdom aan van het gebruik van brieven. Belangrijk om te vermelden is dat het hier niet om een therapeutisch project ging, wel om een opdracht voor studenten om contact te leggen met ouderen. Leuk én eerlijk van de auteur(s) om te vermelden, dat de studenten ook een vorm van reflecting team probeerden toe te passen. Maar dit ging hopeloos de mist in: de ouderen begrepen totaal niet wat daar nu de bedoeling van was. Het derde gedeelte van het boek heet treffend Beyond the therapy room en behandelt de toepassingen van de samenwerkende benaderingen in brede- boeken 205

6 re systemen: sociale en institutionele settings uit verschillende delen van de wereld (Scandinavië, V.S., Cuba, ). Zo komen ondermeer toepassingen in gevangenissen, psychiatrie en scholen aan bod. Het hoofdstuk van Judith Wagner Trialogues: a means to answerability and dialogue in a prison setting vind ik opnieuw een sterker hoofdstuk. Om te beginnen is er een duidelijk doel voor een project in een gevangenis in Kalmar, Zweden: het organiseren en optimaliseren van gesprekken van bewakers met gevangenen (die zij inmates, inwonenden noemen). Het hoofdstuk start met een goede beschrijving van de theoretische grondslagen en de keuzes voor een systeemtheoretische en samenwerkende benadering. De moeilijk vertaalbare term answerability ( aanspreekbaarheid, dit houdt ook verantwoordelijkheid in) uit de titel van het hoofdstuk komt van Bakthin. Bakthin (1963/1991,1993) gebruikt de term answerability om het proces te beschrijven waarbij iemand handelt, verantwoordelijkheid neemt voor zijn acties en rekening houdt met de context waarin deze van invloed kan zijn op anderen. Wanneer we dit concept toepassen in de context van de gevangenis, kunnen vragen ontstaan over relaties zoals: Wat voor relaties wenst een inwonende aan te gaan? Aan wie moet hij antwoorden en met welke woorden? Worden deze woorden en daden met respect beantwoord door de anderen? (p. 211). Ook het concept trialogue ( trialoog ) wordt goed uitgewerkt. Hierbij gaat het om één iemand die luistert naar wat twee anderen vertellen: bijvoorbeeld een gevangene, een facilitator (of hulpverlener) en een bewaker. Maar het kan ook om een groep inwonenden gaan en twee bewakers. Telkens zoekt men naar een context van een verhaal (bijvoorbeeld het misdaadverhaal, maar evengoed het ruimere levensverhaal) en wordt er gereflecteerd op mogelijke consequenties. Dus niet alleen qua vorm, maar ook qua inhoud of betekenis ontstaat er een soort driehoek. Zo krijgt de inhoud van het verhaal van persoon x een andere betekenis wanneer persoon y deze inhoud plaatst in een nieuwe, ruimere betekeniscontext en zo doorgeeft aan persoon z. Volgens Wagner hebben trialogen drie doelstellingen: het communiceren en gehoord worden wanneer men zijn verhaal construeert; tot een beter begrijpen komen van dat verhaal; en er door beïnvloed worden, er van leren (p. 207). Het effect hiervan wordt middels getuigenissen van inwonenden mooi beschreven. 206 JG28 / 2010 / SB2 / boeken

7 Wat me erg aanspreekt in dit hoofdstuk is dat het oog en oor biedt voor het menselijke verhaal van de gevangenen, maar ook voor de realiteit van de opdracht van de bewakers, de gevangenis én de ethische consequenties binnen de maatschappelijke context. Naast de theoretische onderbouwing wordt ook aandacht besteed aan de praktische effecten op het gevangenissysteem en aan evaluatie en follow-up van het project. De Scandinaviërs lijken in deel drie de waarde van het boek de hoogte in te drijven, want ook het hoofdstuk van Jaakko Seikkula en zijn collega s uit Finland is van meer dan behoorlijke kwaliteit. Hoewel het hoofdstuk vrij beknopt is, wordt ook hier de nodige aandacht besteed aan filosofische grondslagen en het theoretische model enerzijds en aan de therapeutische praktijk en enkele concrete toepassingen anderzijds. In het open dialogues model voor families met een psychotisch gezinslid beschrijven de auteurs hoe ze samen met de patiënt en het gezin een dialoog aangaan over de best mogelijke behandeling. Daarin worden op een open manier de visies van de behandelaars en de meningen van patiënt en gezinleden besproken. Op basis van onderzoek en klinische bevindingen komen Seikkula en collega s tot zeven peilers voor hun model: onmiddellijke interventie, sociaal netwerk en ondersteunende systemen, flexibiliteit en mobiliteit, teamwork en verantwoordelijkheid, psychologische continuïteit, tolerantie voor onzekerheid en dialoog. Het model wordt ondersteund door onderzoeksresultaten die zonder meer indrukwekkend zijn te noemen: in een 2-jarige follow-up studie na de eerste psychotische episode had 83 % van de patiënten hun studie of werk weer aangevat, en had 77 % geen psychotische symptomen meer. De auteurs besluiten dat in vergelijking met traditionele behandelingen in Finland de opendialoogmethode zorgt voor minder dagen hospitalisatie, minder neurolepticagebruik, reductie in psychotische symptomen en meer familieontmoetingen. Kortom: erg hoopvol voor de systeem- of familietherapie. Anderson heeft zich de laatste jaren steeds meer georiënteerd op consultwerk in organisaties. Een toepassing hiervan vindt men in de tekst Woman at a turning point: a transformational feast. Deze tekst, die ze met twee collega s schreef, gaat over een project dat aandacht besteedt aan vrouwen in minderheidsgroepen: vrouwen letterlijk of figuurlijk zonder thuis en boeken 207

8 met verhalen over drugsmisbruik, mishandeling, prostitutie, gevangenis. In een benadering waarin gelijkwaardigheid ook in sociale en politieke zin centraal staat, en die bovendien sterk beïnvloed is door het feminisme, kan een dergelijk thema uiteraard niet achterwege blijven. Het tweede deel van deel 3 handelt over toepassingen in opleiding, supervisie en onderzoek, al wordt dit laatste nauwelijks uitgewerkt. Interessant om mee aan de slag te gaan in opleiding of supervisie zijn de uitgewerkte praktijkvoorbeelden en de gestructureerde vragen die men in hoofdstuk 20 of in enkele bijlagen kan terugvinden. Zo is er de bijlage van Anderson over de as if oefening. Dit is een variant op het reflecting team van Tom Andersen waarin deelnemers gevraagd wordt om zich telkens in te leven in één persoon ( alsof men de therapeut, cliënt, moeder, zus, zou zijn), en vanuit dit perspectief de reflecties terug te geven. Het boek sluit af met twee hoofdstukken die men (over)treffend de titel Never-ending possibilities heeft gegeven. George en Wulff hebben het over samenwerken als een levensstijl en Gergen en Gergen hebben het over samenwerken zonder einde. In zijn geheel vind ik deel 3 zowel inhoudelijk als wat uitwerking betreft beter dan deel 2. Toch zijn ook hier de bijdragen van wisselende kwaliteit. Sommige hoofdstukken voegen weinig toe. Te veel herhaling van de boodschap werk samen leidt tot verdunning, zeker wanneer deze therapeutische opdracht niet verder uitgewerkt wordt. Ik had graag meer vernomen over mogelijke dilemma s, beperkingen of moeilijkheden waartegen men botst, ook in supervisie of opleiding. Collaborative therapy is geen boek dat men in één ruk uitleest. Al zal dat zeker en vast ook niet de bedoeling geweest zijn van de redactie. Je kan het ter hand nemen en hier en daar een hoofdstuk lezen dat je interesseert. Het is in die zin een naslagwerk dat niet mag ontbreken in de bibliotheek van een systeemtherapeut. Vooral om er ons aan te herinneren hoe belangrijk de therapeutische grondhouding van niet weten en zorgvuldig aansluiten bij cliënten is en blijft. Het boek is interessant voor die toepassingen waarin de samenwerkende benadering goed is uitgewerkt en kritisch onderzocht, zoals in de bijdragen van Wagner en Seikkula en collega s en ook voor de vele voorbeelden van vragen die men kan stellen in opleiding en supervisie. 208 JG28 / 2010 / SB2 / boeken

9 De open en luisterende houding van niet-weten is zonder meer een erg belangrijke houding. Taal, dialoog en samenwerken zijn begrippen waar we niet genoeg bij kunnen stil staan. Maar dan komt de onvermijdelijke vraag: hoe verder? Systeemtherapeuten van het eerste uur wisten reeds dat men niet niet kan beïnvloeden en zo kan men ook niet geen positie innemen. Als ik het eerste deel van het boek goed begrijp, dan is de basishouding van niet-weten en samenwerken vooral gericht tegen de houding van de expert het wel weten én tegen een doelbewust inzetten van technieken. Maar riskeert men als reactie tegenover een overdreven positionering niet te weinig positie in te nemen? En moeten alle technieken uit vrees voor verkeerd gebruik of manipulatie zo maar overboord gegooid? Hoffman verwijst in haar bijdrage naar Roger Lowe (2005), die een onderscheid maakt tussen benaderingen die gebruik maken van structurerende vragen (zoals de narratieve benadering en de oplossingsgerichte benadering) en benaderingen waarin men striking moments (pakkende momenten) onder de aandacht brengt. Hoffman pleit samen met Anderson duidelijk voor de tweede benadering. Ikzelf zie niet veel heil in een dergelijke nieuwe opdeling en zeker niet wanneer deze als dichotomie wordt voorgesteld. Alsof men een exclusieve keuze moet en kan maken. Het is zinvol te beseffen dat sommige therapeutische perspectieven meer structuur aanbrengen en andere zich meer op het proces richten, maar wanneer men daarin een ideologisch oordeel moet vellen missen we de complexiteit van de praktijk. Wat betreft de positionering van de therapeut en het inbrengen van expertise miste ik de nuance en de concrete uitwerking in specifieke contexten. Wat te doen wanneer jongeren zichzelf uit wanhoop veelvuldig verminken, naar drugs grijpen en antisociaal gedrag vertonen? Hoe ga je dan vanuit een samenwerkende houding met deze jongeren, hun ouders of sociale omgeving aan de slag? Hetzelfde geldt wanneer het gaat over thema s zoals geweld, ouderschapsconflicten of partnerrelatietherapie. Ik zie geen redenen waarom men zich vanuit een samenwerkende en respectvolle basishouding niet zou mogen profileren en een uitgewerkt model, structuur of technieken zou mogen voorstellen. Meer zelfs: wanneer men met bijvoorbeeld geweld en destructie te maken heeft, is een duidelijke positionering ( dit is de grens ) en een duidelijke methodiek volgens mij vaak onontbeerlijk. boeken 209

10 Bijna twintig jaar na het verschijnen van het artikel over niet-weten lijkt het me belangrijk dat we als systeemtherapeuten verder evolueren. We zijn niet meer de alwetende autoriteiten. Maar misschien bekleden we wel een nieuwe autoriteit : therapeuten die vanuit een respectvolle, gelijkwaardige houding positie durven innemen en expertise inbrengen. Literatuur Anderson, H. (1997). Conversation, language and possibilities: A postmodern approach to psychotherapy. New York: Basic Books. Anderson, H., & Goolishian, H. (1992). The client is the expert: A notknowing approach to therapy. In S. McNamee & K. Gergen (Eds.), Therapy as social construction (pp ). Londen: Sage. Eisler, I. (2005). The empirical and theoretical base of family therapy and multiple family day therapy for adolescent anorexia nervosa. Journal of Family Therapy, 27, Hillewaere, B. (2007). Leven en werk van Tom Andersen. Systeemtheoretisch Bulletin, 25, Hillewaere, B., & Van Hennik, R. (2008). Leven en werk van Michael White. Systeemtheoretisch Bulletin, 26, Hoffman, L. (1995). Foreword. In S. Friedman (Ed.), The reflecting team in action. Collaborative practice in family therapy (pp. IX-XIV). New York: The Guilford Press. Hoffman, L. (2002). Family therapy. An intimate history. New York: Norton. Lowe, R. (2005). Structured methods and striking moments. Family Process, 44, van Lawick, J. (2008). Geweld. In A. Savenije, M. J. van Lawick, & E. T. M. Reijmers (Red.), Handboek Systeemtherapie (pp ). Utrecht: De Tijdstroom. Wittgenstein, L. (1953). Philosophical investigations. Oxford: Blackwell. 210 JG28 / 2010 / SB2 / boeken

11 personalia baert dany Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; algemeen directeur van de Interactie-Academie. decraemer kris Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; staflid van de Interactie-Academie. fondelli thomas Klinisch psycholoog, zelfstandig systeemtheoretisch psychotherapeut en vormingsmedewerker bij Autisme Centraal. hillewaere bruno Psycholoog-systeemtherapeut, verbonden aan het Jeugdcircuit, de MBTafdeling (mentalization-based treatment, project mentalization-based family therapy) en de opleiding systeemtherapie van het Psychotherapeutisch Centrum de Viersprong te Halsteren, Nederland. maes vicky Bemiddelaar in familiezaken, werkzaam bij CAW Delta in Dilbeek. Therapeut, werkzaam in Praktijk voor psychotherapie te Leuven. begin artikel personalia 229

12 poels veerle Klinisch psycholoog-psychotherapeut, Department of Corrections Psychological Service, Rotorua, Nieuw-Zeeland. rombouts katrien Klinisch psycholoog-systeemtherapeut, werkzaam in de dagkliniek van het Openbaar Psychiatrisch Ziekenhuis te Geel. van daele mieke Orthopedagoog, systeemtheoretisch psychotherapeut en opleider; staflid van de Interactie-Academie. van den berge luc Sociaal verpleegkundige, master in de wijsbegeerte en systeemtheoretisch psychotherapeut. Hij is als opleider verbonden aan de Interactie-Academie, werkt in een centrum voor geestelijke gezondheidszorg en is verbonden aan een groepspraktijk voor psychotherapie, coaching en filosofisch consult. vermeire sabine Psychotherapeut, orthopedagoog en opleider; staflid van de Interactie- Academie JG28 / 2010 / SB2 / personalia begin artikel