Voorwoord van Edward L. Deci en Richard M. Ryan 15 Voorwoord van de auteurs 17

Transcriptie

1 Inhoud 5 Inhoud Voorwoord van Edward L. Deci en Richard M. Ryan 15 Voorwoord van de auteurs 17 Inleiding Bespiegelingen over ontwikkeling en opvoeding Toegenomen kennis, zorg en druk Ontwikkelingsmogelijkheden ad infinitum Over mondigheid, brutaliteit en een toenemende roep om grenzen in de opvoeding Hoe toont (gefnuikte) groei zich? Een toelichting bij de opbouw van dit boek De Zelf-Determinatie Theorie als rode draad Structuur van het handboek Vitamines voor groei Manifestatievormen van groei Manifestatievormen van gefnuikte groei De wortels van (gefnuikte) groei Wat is de meerwaarde van dit handboek? 40 DEEL I: Vitamines voor groei 43 Hoofdstuk 1: Een stevig theoretisch fundament: Over de vitamines voor groei Psychologische basisbehoeftes: het hart van de Zelf-Determinatie Theorie (ZDT) De bevoorrechte plaats van psychologische basisbehoeftes Herinterpretatie van de bespiegelingen uit de inleiding Karakterisering van de psychologische basisbehoeftes Wat de ZDT-behoeftes wél zijn Behoeftes als inherente psychologische vereisten Een oceaan aan empirische ondersteuning Wat de ZDT-behoeftes niét zijn Behoeftes als aangeleerde voorkeuren Is behoeftebevrediging gunstig voor zij die er geen behoefte aan hebben? Universele vitamines voor groei en levensgeluk De ene dag is de andere niet: schommelingen in het eigen functioneren Bestaan er vervaldata en gevoelige periodes voor de psychologische behoeftes? 66 vitamines.indb 5 18/09/15 12:22

2 6 Vitamines voor groei 3.3 Zijn ook Aziaten, Afrikanen en Zuid-Amerikanen gebaat bij behoeftebevrediging? Over behoeftefrustratie, probleemgedrag en pathologisch functioneren Behoeftefrustratie als vergif Behoefteondermijnende omgeving 77 Hoofdstuk 2: Prangende vragen, recente ontwikkelingen en een heldere mensvisie Waarom deze drie behoeftes? De elegantie van spaarzaamheid Iedereen heeft toch behoefte aan een positief zelfbeeld?! Eigenwaarde als gewenste uitkomst Voorwaardelijke eigenwaarde Zijdelingse benadering We hebben toch een behoefte aan veiligheid/zekerheid? Maslows behoeftepiramide Behoeftepiramide Hiërarchische rangorde Kanttekeningen Over fysiologische en psychologische behoeftes Verdient de shortlist met psychologische basisbehoeftes uitbreiding? Spaarzaamheid Competitie tussen behoeftes Wat doen behoeftefrustrerende ervaringen met onze behoeftes zelf? Op zoek naar behoefteherstel Hoe omgaan met behoeftefrustratie? Bespiegelingen Over behoeftegevoeligheden Een visie op de menselijke natuur: over groeimogelijkheden en kwetsbaarheden De organismisch-dialectische mensvisie Vergelijking met andere perspectieven 109 Deel II Waarom kinderen enthousiast, gehoorzaam of weerspannig zijn 117 Hoofdstuk 3: Het geweten als slot op de deur Het geweten Cruciale bestanddelen Toegewijde gehoorzaamheid als voorloper van het geweten 139 vitamines.indb 6 18/09/15 12:22

3 Inhoud 7 2. Leeftijdsgebonden verschuivingen Stellen kinderen zich inschikkelijker op naarmate ze ouder worden? Ontwikkelt het soort ouderlijk verzoek zich afhankelijk van de leeftijd van het kind? Types gehoorzaamheid en moreel functioneren Wat als kinderen het verzoek niet inwilligen? Wat als ouders hun kinderen voortdurend achter de veren moeten zitten? Beschouwingen 152 Hoofdstuk 4: Over nieuwsgierigheid en eigenaarschap Het groeiproces intrinsieke motivatie Over nieuwsgierigheid en verwondering De voedingsbodem van intrinsieke motivatie: psychologische behoeftebevrediging Alarmerend nieuws! Daling in het leerplezier Wat als de taakvreugde ontbreekt? Naar persoonlijke aanvaarding: het internalisatieproces Eigenaarschap verwerven Naar toenemend eigenaarschap Externe druk Interne druk Volwaardig eigenaarschap Behoeftebevrediging als katalysator van het internalisatieproces Motivationeel vocabularium: complex, maar elegant Over moetivatie en zin of goesting Theoretische muggenzifterij? Over interne en externe regulatie Het paraplubegrip autonomie: vrijwillig functioneren en onafhankelijkheid Wat de ZDT en Kochanska (niet) delen De ontwikkeling en voordelen van vrijwillige motivatie Een ontwikkelingspsychologische kijk op het zelfdeterminatiecontinuüm Een mooi geordend patroon Leeftijdsgebonden ontwikkeling Zijn sommige normen gemakkelijker te aanvaarden door jongeren dan andere? De effecten van moetivatie en vrijwillige motivatie Voorbereidingsfase 199 vitamines.indb 7 18/09/15 12:22

4 8 Vitamines voor groei Taakuitvoering Functioneren in prestatiesituaties Open en defensief functioneren en welbevinden Besluit: Waarom investeren in de groeiprocessen intrinsieke motivatie en internalisatie? 207 Hoofdstuk 5: Over zelfbeheersing, moraliteit en vrijwillig functioneren Meer karakter, dat heeft mijn kind nodig! Over vrijwillige en gedwongen zelfbeheersing Schuld als moreel alarmsignaal en als motivationele drijfveer voor zelfbeheersing Vrijwillige zelfbeheersing vergt minder energie Morele sensitiviteit: intrinsieke motivatie als alternatief voor zelfbeheersing Eerst externe controle en dan pas zelfbeheersing? Is het zelfdeterminatiecontinuüm een stadiamodel? Is externe druk een noodzakelijke springplank op weg naar eigenaarschap en plezier? Zelfbeheersing veronderstelt zelfstandigheid Verschillende mensvisies: groei- versus deficitmodellen/ tekortmodellen 239 Hoofdstuk 6: Ontmoediging en verzet: een genuanceerde kijk op ongehoorzaamheid Ongehoorzaamheid in Kochanska s visie Types ongehoorzaamheid Een zaak van onwil of onkunde? Ontwikkeling van verschillende types ongehoorzaamheid Verbanden tussen de types ongehoorzaamheid en ontwikkelingsuitkomsten Een motivationele analyse van ongehoorzaamheid op basis van de ZDT Als ontmoediging de overhand neemt: amotivatie Naar een genuanceerde visie op motieven voor ongehoorzaamheid Als opstandigheid hoogtij viert: gedwongen ongehoorzaamheid Als redelijkheid en reflectie prevaleren: autonome ongehoorzaamheid Gevolgen van gedwongen ongehoorzaamheid Wortels van gedwongen ongehoorzaamheid: de rol van autonomie en behoeftefrustratie 266 vitamines.indb 8 18/09/15 12:22

5 Inhoud De vergelijking tussen Kochanska en de ZDT Besluit: Naar een positievere kijk op ongehoorzaamheid 270 Deel III: Identiteitsontwikkeling De vorming van een intern kompas 277 Hoofdstuk 7: Basisinzichten vanuit de adolescentiepsychologie Eriksons Identiteitstheorie Identiteitsintegratie versus identiteitsverwarring Levenslooptheorie Identiteitsintegratie Identiteitsverwarring Identiteit als culminatiepunt van de persoonlijkheidsontwikkeling Wanneer zijn jongeren rijp om een stap te zetten in hun identiteitsontwikkeling? Voorwaarden Institutioneel moratorium Verschillen in identiteitsontwikkeling: Marcia s identiteitsstatusmodel De eenvoud en herkenbaarheid van het identiteitsstatusmodel Identiteitsdimensies Verschillen in identiteitsontwikkeling: de rol van identiteitsstatussen Hoe staan jongeren uit verschillende identiteitsstatussen in het leven? Hoe ontwikkelen de identiteitsstatussen zich naarmate jongeren ouder worden? Naar een meer dynamische benadering van identiteitsontwikkeling Kritiek op het identiteitsstatusmodel Inhoudelijke vernieuwing: naar een verfijnde visie op exploratie en binding Chill man, no worries! Over zorgeloos verwarden Wat als het exploratieproces vastloopt? Piekerende exploratie onderzocht Besluit: Even samenvatten 328 Hoofdstuk 8: Het intern kompas, deel I: Het waarom van identiteitsontwikkeling Inleiding: de functies van het intern kompas De ZDT-visie op het waarom van het intern kompas 336 vitamines.indb 9 18/09/15 12:22

6 10 Vitamines voor groei 2.1 Zelfaangenomen en toebedeelde identiteiten Zelfaangenomen identiteiten: sleutelbeslissingen op scharniermomenten Als het leven aan de deur klopt: wat als een identiteit ons onverwacht wordt toebedeeld? De opbouw van het intern kompas: een procesbenadering Naar vereenzelviging: over halfslachtige en authentieke identiteitskeuzes Naar verzoening en verrijking: over aanvaarde en niet-aanvaarde toebedeelde identiteiten Vitamines voor de ontwikkeling van het intern kompas Behoeftebevrediging als katalysator Behoeftefrustratie als risicofactor Verheldering van de notie intern kompas: relatie met bestaande identiteitskaders Over de onderlinge verhouding tussen het zelf, identiteit en het intern kompas Verwante opvattingen over identiteitsontwikkeling Erikson Eudaimonische Identiteitstheorie Afwijkende visies op zelf en identiteit Sociaal-constructivistische identiteitsmodellen Hoe leeg is het zelf? Empirische ondersteuning voor de ontwikkeling van het intern kompas De voordelen van een goed werkend intern kompas Identiteitsontwikkeling in de adolescentie Identiteitsontwikkeling in de volwassenheid Hoe ontwikkelt ons intern kompas zich met toenemende leeftijd? Bemoedigend nieuws: ons intern kompas wordt betrouwbaarder met het ouder worden! Verklaringen voor deze positieve evolutie 380 Hoofdstuk 9: Het intern kompas, deel II: Het wat van identiteitsvorming Wanneer blijft ons intern kompas op koers en raken we het noorden kwijt? Wat als financieel succes en het schoonheidsideaal de identiteitsvorming kleuren? Extrinsieke of materialistische waarden Intrinsieke of groeibevorderende waarden Verhouding tussen intrinsieke en extrinsieke waarden 393 vitamines.indb 10 18/09/15 12:22

7 Inhoud Verschillende levensstijlen: de zijn -oriëntatie en de hebben -oriëntatie Hoe staan mensen met een intrinsiek en extrinsiek georiënteerde identiteit in het leven? Het persoonlijke, sociale en maatschappelijke voordeel van een zijn - versus hebben -oriëntatie Persoonlijk welbevinden Van persoonlijk naar sociaal functioneren Ecologisch bewustzijn en handelen Soorten levensdoelen en Eriksons Levenslooptheorie Soorten identiteiten en vitamines voor groei Aandachtsverschuiving Sociale vergelijking Voorwaardelijke benadering Ja, maar! : kritische perspectieven Wat als mijn naaste omgeving extrinsieke idealen aanmoedigt? Niet de inhoud van waarden, maar de match met de omgeving telt! Hoe is het met het waardepatroon van economieen rechtenstudenten gesteld? Wat als iemand financieel succesvol is? Gerealiseerde extrinsieke en intrinsieke levensdoelen Wat als ik een laag inkomen heb en financieel onzeker ben? Valt de opmars van een materialistische levensstijl te stoppen? Verschuivingen van generatie tot generatie en binnen de menselijke levensloop Intergenerationele verschuivingen: is materialisme in opmars? Leeftijdsgebonden ontwikkeling Wortels van een intrinsiek en een extrinsiek georiënteerde identiteit Het goede leven in onze consumptiesamenleving Over behoeftefrustratie en een ersatz-identiteit 433 Deel IV: Het voeden van de groei van kinderen 441 Hoofdstuk 10: Klassiek ontwikkelingspsychologisch onderzoek over opvoeding Verschillende types opvoeding: de configurationele benadering Een opvoedingsstijl: het geheel is meer dan de som van de delen 456 vitamines.indb 11 18/09/15 12:22

8 12 Vitamines voor groei 1.2 Types opvoeding Over gezaghebbende en permissieve ouders en nog veel meer Democratische ouders zijn te soft, aldus Baumrind Doet het ertoe welke opvoedingsstijl ouders hanteren? Welke opvoedingsstijl heeft de meest gunstige effecten? Is er bewijs voor een historische slingerbeweging: van autoritair naar permissief en terug? Wat als moeder en vader er een verschillende opvoedingsstijl op na houden? Leemtes in de literatuur De ontleding van opvoeding: de dimensionele opvoedingsbenadering Responsiviteit Wat is ouderlijke responsiviteit? Waarom is ouderlijke responsiviteit bevorderlijk voor de ontwikkeling? Zijn alle vormen van ouderlijke controle gunstig? Een oogje in het zeil houden: gedragsmatige controle Psychologische manipulatie van kinderen: psychologische controle Een klets op de billen, dat kan toch geen kwaad? Een helikopterperspectief: trends in de opvoedingsliteratuur 491 Hoofdstuk 11: Het voeden van de groei van kinderen: de bouwstenen van een behoefteondersteunende opvoeding Als kinderen het gevoel hebben zichzelf te mogen zijn: de rol van autonomieondersteuning Grondhouding en bouwstenen Grondhouding: nieuwsgierigheid, openheid en vertrouwen Bouwstenen van autonomieondersteunend opvoeden Verband met klassieke opvoedingsconcepten Psychologisch controlerend en autoritair opvoeden Kunnen autonomieondersteunende ouders afhankelijkheid bij hun kinderen tolereren? Als kinderen hun vaardigheden kunnen ontplooien: de rol van structuur Grondhouding en bouwstenen Grondhouding: focus op het proces en zelfontplooiing 521 vitamines.indb 12 18/09/15 12:22

9 Inhoud Bouwstenen van structuur Staat autonomieondersteunend opvoeden haaks op het stellen van een grens? Een filosofische bespiegeling: over positieve en negatieve vrijheid Over de combinatie van structuur en autonomieondersteuning Hoe kunnen we de aanvaarding van een verbod stimuleren? Relatie tot klassieke opvoedingsconcepten Gedeelde en unieke elementen van gedragsmatige controle en structuur Permissief, gezaghebbend en democratisch opvoeden Als kinderen genegenheid ervaren: de rol van relationele steun Grondhouding en bouwstenen Grondhouding: liefde en zorgzaamheid Bouwstenen van relationele steun Een oceaan aan empirische ondersteuning voor de groeibevorderende rol van behoefteondersteunend opvoeden De voordelen op vele terreinen Schoolse en cognitieve ontwikkeling Sociale en emotionele ontwikkeling Morele ontwikkeling en identiteitsontwikkeling Het samenspel tussen verschillende dimensies van een behoefteondersteunende opvoeding Van de theorie naar de praktijk: diepgaandere bespreking van een aantal bouwstenen Ik ben hier in huis nog altijd de baas! Hoe kunnen ouders motiverend communiceren met jongeren? Keuze en dialoog als hefbomen voor autonomie Waarom? Doe het nu maar, dat begrijp je later wel! : het belang van een zinvolle duiding Belonen van gewenst gedrag: een goed idee? Beloningen voor intrinsiek boeiende activiteiten Beloningen voor vervelende activiteiten Als-dan-opvoeding: als liefde en affectie verdiend moeten worden Positieve en negatieve voorwaardelijke aandacht Het perspectief van het kind innemen Als kinderen opstandig worden Bij de introductie van een vervelende taak Besluit 589 vitamines.indb 13 18/09/15 12:22

10 14 Vitamines voor groei Hoofdstuk 12: Behoefteondersteunend opvoeden: prangende vragen en recente ontwikkelingen Profiteert iedereen van een behoefteondersteunende opvoeding? Lijden niet-westerse kinderen onder een dwingende opvoeding? Argumenten in het voordeel van culturele nuancering Hoe de argumenten ten voordele van culturele nuancering te herinterpreteren? Behoefteondersteunend opvoeden bij kinderen van verschillende leeftijden Werkt behoefteondersteunend opvoeden wel bij jonge kinderen? Over de manier waarop ouders kinderen van verschillende leeftijden behoefteondersteunend opvoeden Is behoefteondersteunend opvoeden gunstig voor alle karakters? Hoopvol opvoedingsnieuws De ene dag lukt het al beter dan de andere dag Het aanstekelijke effect van autonomieondersteunende opvoeding Kunnen ouders leren om hun kinderen behoefteondersteunend op te voeden? Over de oorsprong van behoefteondersteunend en behoeftebeknottend opvoeden Draagkracht van ouders versterken: behoeftebevrediging bij ouders Waar komen verschillen in de behoeftehuishouding van ouders vandaan? Het ligt aan de kinderen Of ligt het aan de ouders zelf? Nee, het ligt aan de omgeving! 635 Uitleiding 649 Lijst Vlaamse termen - Nederlandse tegenhangers 657 Addendum 659 Referentielijst 663 vitamines.indb 14 18/09/15 12:22