VASTHOUDEN AAN KWALITEIT EN LOCATIE
|
|
- Hugo van der Linden
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 VOORZITTER Theo Offringa, TKP Investments DEELNEMERS Marleen Bosma-Verhaegh, Blue Sky Group Simon Durkin, Deutsche AWM Casper Hesp, Syntrus Achmea Real Estate & Finance Cyril van den Hoogen, Altera Vastgoed Karen Huizer, Bouwinvest REIM Foto's: Fotopersburo Dijkstra Deze Ronde Tafel is tot stand gekomen in samenwerking met Altera Vastgoed, Bouwinvest REIM, Deutsche AWM en Syntrus Achmea Real Estate & Finance. VASTHOUDEN AAN KWALITEIT EN LOCATIE Door Hans Amesz Gemiddeld bestaat 13 tot 15 procent van de portefeuille van een institutionele belegger uit vastgoed, zowel beursgenoteerd als nietbeursgenoteerd. Welke lessen hebben vastgoedbeleggers uit de financiële crisis getrokken? Over deze en andere vragen organiseerde Financial Investigator een rondetafeldiscussie. 52 FINANCIAL
2 Wat heeft de crisis ons geleerd met betrekking tot vastgoed? Simon Durkin: Risicomanagement is veel belangrijker geworden dan voor de crisis, gedeeltelijk als antwoord op nieuwe regelgeving, wat echt een big issue is geworden. Wij besteden er veel tijd en mankracht aan om de gevolgen van regulering te begrijpen en daar antwoorden op te geven. De lessen die we geleerd hebben zijn: vermijd complexiteit, tenzij het echt noodzakelijk is en geloof beslist niet alles wat handelaren je over de markt vertellen, integendeel. Casper Hesp: Iedereen leek er als gevolg van de crisis van overtuigd dat er veel minder leverage gebruikt moest worden. Nu zie je dat het weer terugkomt, omdat lenen buitengewoon goedkoop is en de markten weer aantrekken. Wat ook terugkomt zijn fond- sen, terwijl na de crisis joint ventures en direct investeren hoog op de agenda stonden bij investeerders. Er bestaan dus geen absolute waarheden, de markt verandert voortdurend. Karen Huizer: De belangrijkste les is dat diversificatie zich tijdens de crisis bewezen heeft. Niet alleen over regio s en sectoren, maar ook over vintage years. Vastgoed is een langetermijnbelegging. Ten slotte is gebleken dat het gebruik van leverage ook een downside risico heeft. Verantwoord gebruik is een must. Marleen Bosma-Verhaegh: Het belangrijkste is dat je moet vasthouden aan de kwaliteit van vastgoed en de locatie, ongeacht de marktsituatie. Liever de verwachtingen aanpassen dan concessies doen aan de kwaliteit. Zo ben je het best bestand tegen neerwaarts risico. Een ander item is dat we moeten > Theo Offringa is sinds 2006 werkzaam bij TKP Investments als Senior Portfoliomanager Onroerend Goed en verantwoordelijk voor het Europese fund of funds van TKPI met een belegd vermogen van EUR 750 miljoen en 22 pensioenfondsen als participant. Vanaf 1996 was Offringa Financieel Directeur en Aandeelhouder van IBC Offringa Bouw (familiebedrijf in 2000 verkocht aan Heijmans). Daarvoor was hij werkzaam als Beleggingsadviseur bij IBUS Asset Management, Hanzevast en Jones Lang Wootton. Hij studeerde Bedrijfseconomie met specialisatie financiering en belegging aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. FINANCIAL 53
3 > Marleen Bosma-Verhaegh is als Senior Fund Manager Real Estate bij Blue Sky Group verantwoordelijk voor de strategie en implementatie van de wereldwijde vastgoedportefeuilles voor klanten van Blue Sky Group. Blue Sky Group beheert een vastgoedportefeuille van circa 2,2 miljard euro voor een tiental pensioenfondsen, bestaande uit beursgenoteerd en niet-beursgenoteerd vastgoed. Voorheen heeft Bosma-Verhaegh bij diverse vastgoedbeleggingsinstellingen gewerkt in de rol van Portefeuillemanager, Beleggingsstrateeg en Client Relations Manager. Bosma-Verhaegh houdt een Master of Science titel in Real Estate Management van de Technische Universiteit Eindhoven. Daarnaast heeft zij de postdoctorale studies Master of Science in Real Estate (Universiteit van Amsterdam) en RBA Beleggingsprofessional (Vrije Universiteit Amsterdam) afgerond. erkennen dat leverage niet te timen is en dat als er leverage wordt gebruikt, het op een prudente manier wordt toegepast. Cyril van den Hoogen: We zijn blijkbaar niet goed in vooruitkijken. Niemand had de crisis voorspeld, ook de toezichthouders hadden geen flauw benul. Iets anders is dat de relatie tussen rentestand en aanvangsrendement van vastgoed niet meer lijkt te bestaan. Theo Offringa: Een concentratie van vermogen bij een specifieke vastgoedmanager moet worden vermeden, omdat het managerrisico bij vastgoedfondsen groot kan zijn. Sommige fondsmanagers proberen te vermijden dat ze vastgoed moeten verkopen of kampen binnen het concern waarvan ze deel uitmaken met conflicterende belangen. Wat valt er te zeggen over het gebruik van leverage? Durkin: Het is essentieel om goed te begrijpen wat de gevolgen van leverage kunnen zijn, met name in een slecht presterende markt. De vastgoedindustrie moet zorgen voor betere stress testing van acquisities en portfolio s. Hesp: Behalve de gevolgen van leverage te begrijpen, is het ook belangrijk om inzicht te hebben in hoe de lening is gestructureerd. Als je twee fondsen met elk veertig procent leverage met elkaar vergelijkt, kan het ene fonds veel risicovoller zijn dan het andere. Je moet nadenken over de structuur van de schuld en de invloed daarvan op het fonds. Een CMBS (Commercial Mortgage Backed Securities)-lening zal over het algemeen moeilijker te herfinancieren zijn voor een vastgoedfonds dan een lening bij vier grote banken, zeker in tijden van crisis. Bosma: Het is uiterst belangrijk om juist naar leverage op individueel asset niveau te kijken. Waarom wordt het toegepast en op basis van welke parameters? Hoe is de individuele leningenstructuur en welke marges worden hierbij aangehouden? In het algemeen zorgt meer leverage voor een groter systeemrisico, dus moet er een duidelijke toegevoegde waarde zijn om leverage toe te passen, voor alle partijen. Van den Hoogen: Bij core-portefeuilles is de wens naar een lager risicoprofiel verder toegenomen en als gevolg daarvan is het gebruik van leverage verder afgenomen. Is style drift een managersrisico? Durkin: Ja, maar daar kunnen we mee omgaan. Beleggers zijn nu veel dwingender in het stellen van vragen aan investment managers; we hebben als industrie nu het punt bereikt waarin we worden gedwongen goed na te denken over style drift en we vinden dat er geen bres geslagen kan worden. Regelgeving dwingt managers om style drift in bedwang te houden. Interne governance en een onafhankelijke besluitvorming boven het niveau van portfolio managers en transacties is onontbeerlijk. Vragen van buitenaf over deals zijn dat ook. Wij zien transacties die door handelaren core deals worden genoemd, maar dat niet zijn omdat de gebouwen bijvoorbeeld voor tachtig procent leegstaan en zich op slechte locaties bevinden. Van den Hoogen: Het zou kunnen zijn dat het beloningsmodel van de managers hier het probleem is. Door style drift proberen zij hun assets under management overeind te houden. Hesp: Belangrijk is dat er ook nog geen vaste definitie van stijl 54 FINANCIAL
4 wordt gehanteerd binnen de industrie. Deze verandert voortdurend. Bosma: Het is ook zeker een investeerdersrisico. Het is belangrijk om de wens tot eventuele style drift te bespreken tussen manager en investeerder. Het kan juist goed zijn om in bepaalde marktomstandigheden de strategie te wijzigen, maar dan is het wel goed om de discussie volledig te openen tussen partijen. Welke rol speelt duurzaamheid in de portefeuille? Durkin: Duurzaamheid wordt een steeds belangrijkere factor in het besluitvormingsproces. Een van de moeilijkheden is hoe duurzaamheid moet worden gemeten, niet alleen tussen, maar ook in de verschillende landen. Het is buitengewoon lastig om beleggingsmogelijkheden met elkaar te vergelijken op het gebied van sustainability als er geen gelijkwaardige definities van dat begrip zijn. Duurzaamheid zal invloed gaan hebben op de bezettingskosten. Dat ligt zo voor de hand dat we niet hoeven te wachten op de Heilige Graal, in de zin dat dat kwantitatief wordt aangetoond. Hesp: Interessant is dat het onderwerp sustainability de kredietcrisis heeft overleefd. Nu de markten zich herstellen, wordt er door bijna iedereen over gerapporteerd. Wij maken gebruik van de GRESB, de Global Real Estate Sustainability Benchmark, een onafhankelijke wetenschappelijke benchmark die het duurzaamheidsbeleid van vastgoedfondsen en portefeuilles wereldwijd beoordeelt. De volgende stap voor de vastgoedindustrie is met bewijs komen dat duurzaamheid waarde toevoegt in de beleggingsportefeuille. Huizer: Duurzaamheid gaat over veel meer dan alleen een groen gebouw. De sociale component is minstens zo belangrijk. Wij proberen samen met onze partners (gemeentes, ontwikkelaars en gebruikers) en woninghuurders een omgeving te ontwikkelen waarin mensen graag willen leven en werken, het gaat niet alleen om het energielabel. Bosma: Dat duurzaamheid als concept de crisis heeft overleefd, is niet zo vreemd, want er zit een risicoverlagend aspect aan. Als Het is buitengewoon lastig om beleggingsmogelijkheden met elkaar te vergelijken op het gebied van sustainability als er geen gelijkwaardige definities van dat begrip zijn. je duurzaamheid ontkent, wordt het risico vergroot. Bepaalde huurders hebben reeds strenge duurzaamheidseisen en zullen dus niet overgaan tot huren in een gebouw dat daar niet aan voldoet. Huizer: Duurzaamheid is de basis voor een langetermijninvestering en daarom een minimale vereiste, anders doe je niet eens mee. Van den Hoogen: Sustainability is een uitstekend antwoord op het verouderen van de portefeuille. Wij volgen overigens GRESB, maar de verslaglegging is nog onvoldoende robuust door continue wijzigingen. Durkin: Wetgeving op het gebied van duurzaamheid zorgt ervoor dat er kosten moeten worden gemaakt om een verouderd gebouw opnieuw te verhuren. Daar wordt in veel businessplannen onvoldoende rekening mee gehouden. Valuation risk is tot een bepaald niveau inherent aan vastgoed. Hoe gaat de vastgoedsector om met vastgoedwaardering? Van den Hoogen: Het probleem in illiquide tijden is in de eerste plaats de prijsvorming. Als je denkt dat de prijs gelijk moet zijn aan de waardering, heb je een probleem, want de prijs is het probleem. De taxateurs hebben te weinig informatie over de gerealiseerde prijzen in de markt (weinig transacties en vertroebeling door bijzondere achtergronden). Dus inderdaad, in de huidige illiquide tijd is er een waarderingsprobleem in sommige > Simon Durkin is Directeur en Hoofd Vastgoedresearch Europa voor RREEF Real Estate in Londen. Hij kwam bij Deutsche AWM werken in 2011, toen hij achttien jaar ervaring in de sector had. Daarvoor was hij Directeur Analyse bij de Costar Groep. Eerder heeft hij gewerkt als Directeur Dienstverleningsontwikkeling bij IPA Ltd. Durkin is zijn carrière ooit begonnen als trainee opzichter bij de gemeente Coventry. Hij heeft een BSc (Honors) in vastgoedbeleggingen en -financieringen behaald aan de City University in Londen en een MBA aan de Warwick Business School van de universiteit van Warwick. Tevens is hij bestuurslid van de Society of Property Researchers. FINANCIAL 55
5 > Casper Hesp is sinds 2014 Hoofd Portfolio Management bij Syntrus Achmea Real Estate & Finance. Hij is verantwoordelijk voor client portfolio management, de relatie met institutionele beleggers en business development. Hesp werkte voorheen als Director Research and Market Information bij INREV. Daarvoor vervulde hij diverse research functies binnen INREV. Hesp is lid van de Commissie Vastgoed van de VBA en heeft een Master in Investment Management (VBA) en een Master in Finance and Investments. vastgoedsegmenten. Beleggers moeten weten dat de bandbreedte van waarderingen niet zo nauw is als in liquide periodes. Het verschil tussen prijs en waardering moet wel binnen een redelijke bandbreedte blijven om het vertrouwen in de markt niet te schaden. Bosma: Het verschil in waarderingsmethoden tussen landen maakt het voor een belegger heel moeilijk om vastgoed te benchmarken. Alles heeft van doen met de bewegingen van de markt. Als er sprake is van lage volatiliteit zullen marktbewegingen niet voor grote verrassingen in de waarderingen zorgen. Maar als de markt een wezenlijke draai maakt, is het heel lastig om de werkelijke prijs vast te stellen. Sinds er vooral in de media veel over vastgoedwaarderingen in Nederland is bericht, is er een aantal bemoedigende initiatieven op dit gebied genomen vanuit de Nederlandse vastgoedmarkt zelf. Hopelijk zullen deze initiatieven tot een beter begrip en tot meer transparantie leiden. Huizer: Voor de crisis hoorde je nooit iemand over waarderingsproblemen omdat de prijzen alleen maar omhoog gingen. Maar sinds de prijzen de laatste vijf jaar aanzienlijk zijn gedaald, is dat anders. Er is nu meer openheid. Institutionele beleggers zijn zich bewust van de waarderingsproblematiek en hebben initiatieven genomen zoals het Stivad (Stichting Vastgoeddata)- initiatief van de IVBN (Vereniging van Institutionele Beleggers in Vastgoed) om transparantie nog meer te vergroten en het risico te beheersen. Hoe om te gaan met waarderingsverschillen? Hesp: Waarderen van vastgoed is een menselijke aangelegenheid, wat op zichzelf al tot verschillen zal leiden. Verder zitten er nog verschillen in waarderingsmethoden tussen landen die niet een, twee, drie worden opgelost. Als je performance en volatiliteit van landen gaat vergelijken in een benchmark is het belangrijk om hier rekening mee te houden. Bosma: Voor de vastgoedindustrie is het heel belangrijk dat er transparante peer group indices komen, want anders zou de asset class daar wel eens sterk onder kunnen komen te lijden. Hoe kan de liquiditeit in vastgoedportfolio s worden verbeterd? Bosma: De eerste vraag is: hoeveel liquiditeit heb je nodig? Als je core vastgoed hebt, brengt dat jaarlijks vier of vijf procent direct rendement op en dat geeft al een zekere liquiditeit. Wij hebben in asset classes als aandelen en vastrentende waarden al liquiditeit, niet noodzakelijkerwijs in vastgoed. Wij hebben beursgenoteerd vastgoed in onze portefeuille. Dat levert liquiditeit op waardoor we het niet-genoteerde vastgoed kunnen laten voor wat het is en het echt beschouwen als een langetermijnbelegging. Hesp: Het is aangetoond dat beursgenoteerd vastgoed zich gedraagt als vastgoed op lange termijn. Moet je daarom niet heel klein op liquiditeit inzetten, omdat je anders het werkelijke vastgoedrendement in je portefeuille misloopt? Bosma: Het gaat misschien te ver om dat uitgebreid uit te leggen, maar wij gebruiken genoteerd vastgoed op twee manieren. Enerzijds als een tijdelijke exposure naar vastgoed als we delen in de niet-beursgenoteerde ruimte opbouwen. Anderzijds voor herbalancering, waardoor er geen grote tactische wegingen worden genomen. In de derde plaats hebben we beursgenoteerd vastgoed om tactische redenen. Mocht er in het algemeen behoefte zijn aan meer liquiditeit in niet-beursgenoteerd vastgoed, dan kan 56 FINANCIAL
6 dat gestimuleerd worden door de werking en transparantie in de secundaire markten te verbeteren en te zorgen voor goede documentatie hiervoor bij de fondsen zelf. Van den Hoogen: We zien dat Nederlandse pensioenfondsen de laatste jaren eigenlijk slechts geïnteresseerd zijn in woningen. En omdat pensioenfondsen verreweg de grootste beleggers in Nederlands vastgoed zijn, heeft dat gevolgen voor de liquiditeit en dus voor de prijzen. In voorgaande perioden zag je bij Nederlandse pensioenfondsen veel meer spreiding in hun allocatievoorkeuren waardoor de liquiditeit van het aandeel groter was. Hesp: Het zijn niet alleen de Nederlandse pensioenfondsen die in residential geïnteresseerd zijn, buitenlandse partijen kijken ook naar woningen in Nederland. Wij hebben een mandaat om een miljard euro te investeren in Nederlands residentieel vastgoed terwijl het aanbod van nieuwe woningen beperkt is. Huizer: Vastgoed is van nature een minder liquide asset. Je moet je afvragen waarom je vastgoed aan je portfolio wilt toevoegen en welke liquiditeit echt noodzakelijk is. Vastgoed is tenslotte een langetermijnbelegging. Een manier om meer liquiditeit toe te voegen, is door in beursgenoteerd vastgoed te investeren. Hoe verklaren jullie het grote verschil in rendement van de afgelopen periode tussen beursgenoteerd en niet-beursgenoteerd vastgoed? Bosma: De recente performance van beursgenoteerd vastgoed is niet in lijn met de fundamentals van de vastgoedmarkt. Waar beursgenoteerd vastgoed nu een historisch rendement van meer dan 10 procent laat zien, is dat voor vastgoed gemiddeld zo n 6 à 8 procent. Hoe is dat verschil mogelijk? Ik denk dat de snelle toetredingsmogelijkheid van nieuw kapitaal en de zoektocht naar yield daar veel mee te maken hebben. En wat gaat er gebeuren als de rente omhooggaat? Dan wordt er weer gedraaid naar vastrentende waarden. Daar zien wij wel een risico. Offringa: De consensus onder institutionele beleggers is dat een optimale vastgoedallocatie is opgebouwd uit een mix van beursgenoteerd en niet-beursgenoteerd vastgoed. Tegelijkertijd De consensus onder institutionele beleggers is dat een optimale vastgoedallocatie is opgebouwd uit een mix van beursgenoteerd en nietbeursgenoteerd vastgoed. geldt dat in bepaalde periodes beursgenoteerd vastgoed aantrekkelijk of juist niet aantrekkelijk geprijsd is door de nauwe correlatie met aandelen. In die zin zou je kunnen zeggen: er is een tijd voor genoteerd vastgoed en een tijd voor niet-genoteerd vastgoed. Op dit moment lijkt het koersniveau van beursgenoteerd vastgoed niet in lijn te zijn met de fundamentele ontwikkelingen in de markt. Voor het verdere koersverloop zal de rente cruciaal zijn. Durkin: Zes maanden geleden voorspelde niemand dat de obligatierente in Duitsland zou dalen tot het huidige niveau. Iedereen had het erover dat de rente zou moeten stijgen, omdat die al zo laag was. Het feit dat de hele markt ervan overtuigd was dat de rente alleen maar kon stijgen en dat het tegenovergestelde gebeurde, toont aan dat niemand echt weet hoe de rente zich gaat ontwikkelen. Van den Hoogen: Misschien is het enkel de correlatie tussen de aandelenmarkt en genoteerd vastgoed. Het betreft dan niet de waardering van het vastgoed, maar die van de aandelenmarkt. Durkin: Ja, het is nogal duidelijk dat de onderliggende volatiliteit van de aandelenmarkt zich manifesteert bij beursgenoteerd vastgoed. Moet er een bepaalde verhouding tussen beursgenoteerd en niet-genoteerd vastgoed in de portefeuille bestaan? Huizer: Wij hebben geen streefpercentages vastgesteld. We beleggen in combinaties van markten en sectoren die bij onze > Cyril van den Hoogen is afgestudeerd Bedrijfseconoom (VU) en heeft postdoctoraal de opleidingen Accountancy (VU) en Vastgoedkunde (ASRE) gevolgd. Als Accountant is hij werkzaam geweest bij KPMG, waar hij vanaf 1995 zich specialiseerde in vastgoed. Sinds 2001 is Van den Hoogen werkzaam bij Altera Vastgoed NV, het sectorale vastgoedfonds voor Nederlandse pensioenfondsen. Sinds 2006 is hij daar Financieel Directeur. Op seminars en voor de Amsterdam School of Real Estate spreekt hij regelmatig over onderwerpen als governance, AIFMD, taxaties, leverage en beleggingsbeleid. FINANCIAL 57
7 Voor de vastgoedindustrie is het heel belangrijk dat er transparante peer group indices komen. beleggingsstrategie passen. Onafhankelijk van het vehikel dat we daarbij aanwenden, bijvoorbeeld joint ventures of beursgenoteerde fondsen. Aantrekkelijke exposure naar winkelcentra in de Verenigde Staten is bijvoorbeeld alleen mogelijk via investeringen in beursgenoteerde fondsen. Bosma: Er zijn nogal wat verschillen tussen de niet en wel genoteerde vastgoedmarkten. Beide hebben voor- en nadelen, ook in operationele zin. Daar moet je als belegger goed naar kijken. Durkin: Er schuilt logica in om te beginnen met de identificatie van centra en regio s waar je in wilt zitten. Daarna moet vastgesteld worden via welke route je kunt beleggen. Soms is dat alleen de beursgenoteerde weg. De markt van superwinkelcentra in het Verenigd Koninkrijk wordt bijvoorbeeld gedomineerd door beursgenoteerde fondsen. Als je daarin wilt investeren moet je een van die routes kiezen en de volatiliteit van beursgenoteerd vastgoed voor lief nemen. Wat is het voordeel van beleggen in een mix van verschillende vastgoedsectoren voor de portefeuille van een pensioenfonds? Welke sectoren zijn het meest interessant? Van den Hoogen: Als je kijkt naar de historische gegevens, zie je dat de diverse vastgoedsegmenten op een vergelijkbare wijze reageren op de economische cycli. Beleggen in meerdere sectoren leidt tot risicoreductie. Maar beleggers willen nu alleen nog maar in de volgens hun beste sector investeren. Hesp: Iedereen kijkt inderdaad naar hetzelfde soort vastgoed. Er is nu veel belangstelling voor residentieel onroerend goed, aangezien de vooruitzichten erg positief zijn. Beleggers hebben echter niet veel keuze, want de vraag is veel groter dan het aanbod: er wordt aan de ene kant te weinig gebouwd en aan de andere kant is heel veel geld beschikbaar. De markt is attractief, maar er zitten ook risico s aan vast dat prijzen hard kunnen stijgen en yields dus dalen. Wat betreft de andere vastgoedmarkten: als niemand daarnaar kijkt, is het tijd om dat misschien wel te gaan doen als het risico-rendementprofiel attractief is. Van den Hoogen: De aanvangsrendementen in de kantorenmarkt zijn nu, aan het einde van de crisis, zo hoog dat vanuit het perspectief van absolute return beleggen in kantoren een goede propositie is. In ieder geval veel beter dan in de periode waarin alle partijen zich op deze markt richtten. Offringa: De Europese markt is nu heel efficiënt. Voor onze fund of funds kijken we naar de verschillende landen en sectoren om aantrekkelijke beleggingsmogelijkheden te selecteren. Op basis van onze in de afgelopen vijftien tot twintig jaar opgedane kennis, kunnen we de beste fondsen en fondsmanagers kiezen. Door de efficiëntie van de Europese markten kan kapitaal binnen Europa snel bewegen. Een vastgoedbelegger die zich te veel op Nederland richt, merkt natuurlijk dat iedereen residentieel vastgoed prefereert. Maar ik denk dat vier procent direct rendement op Nederlandse woningen ook een goede opbrengst is. Ik ben bezorgd over de situatie op de Nederlandse kantoren- en winkelmarkt. Er is overaanbod, de concurrentie is hevig en slechts een paar locaties zijn echt succesvol. Huizer: Binnen de kantoren- en winkelmarkten zie je polarisatie. Maar, wanneer je je richt op het juiste vastgoed op de juiste locatie kan je hier zeker een goed rendement behalen. Wij zien flowers blooming on the graveyard. De Nederlandse woningmarkt kent momenteel veel interesse van nationale en internationale investeerders. De fundamenten van de markt zijn nu zeer goed om toe te treden tot deze markt. Je ziet dat buitenlandse beleggers vooral geïnteresseerd zijn in het bestaande aanbod, omdat zij directe exposure naar de Nederlandse woningmarkten willen hebben. Wij hebben al een grote kwalitatieve portefeuille en richten ons bij acquisities juist op nieuwbouwprojecten in het middeldure huursegment in onze kernregio s. Bosma: Wij hebben weer geïnvesteerd in kantoren. Cruciaal was daarbij de kwaliteit, je moet wel investeren in de beste locaties in Nederland. In veel markten is sprake van een tweedeling. Dat geldt ook voor andere sectoren, dus het is noodzakelijk om gedegen onderzoek te doen. 58 FINANCIAL
8 > Karen Huizer is sinds 2011 Manager Investor Relations bij Bouwinvest REIM en is verantwoordelijk voor het aantrekken van nieuwe investeerders voor de Nederlandse Bouwinvest sectorfondsen, het relatiemanagement en het management van het separate account van bedrijfstakpensioenfonds BOUW. Huizer trad in 2007 in dienst bij Bouwinvest REIM als Manager Research & Investment Strategies, waar ze verantwoordelijk was voor de checks & balances vanuit marktperspectief. Daarvoor was Huizer Senior Investment Analyst bij ING Real Estate REIM. Huizer heeft veertien jaar ervaring in de real estate investment management business en heeft Bouwkunde gestudeerd aan de TU Eindhoven. Durkin: Als je verschillende markten met hun pieken op verschillende momenten met elkaar combineert, ontstaat een veerkrachtiger portefeuille dan een die vol belegd is in maar een sector. Offringa: Als in een regio geen economische groei is, is een toegevoegde waardestrategie heel riskant. In Europa zijn nu maar een paar regio s Zuid-Oost Engeland, wellicht Stockholm, Duitsland waar de economische groei positief is en je de toegevoegde waardestrategie kunt uitvoeren. In de rest van Europa moet een vastgoedbelegger zeer voorzichtig zijn vanwege de economische ontwikkelingen en zich vooral richten op core-beleggingen, waartoe wat mij betreft Nederlands residentieel vastgoed behoort. Durkin: Value add vereist inderdaad een gezond economisch klimaat. Wij zijn actief in een groot aantal markten met veel verschillende beleggers. Wij blijven actief in Duitsland, zowel in de top zeven als in andere steden. We blijven ook geïnteresseerd in bepaalde regio s in het Verenigd Koninkrijk waar het aanbod historisch gezien laag is en beperkt zal blijven. We zijn op dit moment minder bullish op de Franse markt. Verder kijken we naar Stockholm en bepaalde wijken in Amsterdam, maar we hebben daar geen vastgoedspecialisten. Spanje blijft interessant. Verschillende grotere pensioenfondsen hebben belangstelling voor Spanje. Spanje is de op acht na grootste economie in de wereld en steden als Madrid en Barcelona hebben core-markten. Er zijn ook markten in Zuid-Europa waar we zeker niet in willen zitten. Dat de Europese vastgoedmarkten zoveel van elkaar verschillen, is voor ons interessant, omdat het kansen schept. Beleggen in vastgoed heeft te maken met het begrijpen van demografische ontwikkelingen, met het hebben van een visie op de toekomst van kantoren, winkels, woningen, enzovoort. Wij geloven, om een voorbeeld te noemen, niet dat online shoppen de dood zal betekenen van specifieke winkelstraten. Integendeel, internet en High Street zullen nauw gaan samenwerken. met 2 miljoen mensen zijn gegroeid. Een trend die je ook ziet is dat senioren langer thuis willen wonen en meer eisen stellen aan hun woning. Ten slotte zien we politieke ontwikkelingen waarbij zorg en wonen gescheiden worden. Al deze ontwikkelingen zullen bijdragen aan een grote vraag naar goede kwaliteit senior living en vastgoed, wat gerelateerd is aan zorg zoals huis- en tandartsenpraktijken. Aangezien deze sector need driven is en niet demand driven zal er een lage correlatie zijn met andere sectoren zoals kantoren en winkels, en een rendement dat net iets boven dat van woningen ligt. Dit alles maakt de zorgsector een interessante beleggingscategorie voor de toekomst. Van den Hoogen: Senior living is een duidelijke doelgroep van de residentiële vastgoedmarkt. Ouderen willen echter niet als oude mensen gezien worden, zij willen wonen en leven zoals zij altijd hebben gedaan, maar ze hebben extra zorg in hun omgeving nodig. Het risico van veroudering in het beleggen in verbijzonderde woonzorgconcepten is daarom wellicht forser dan gedacht. Huizer: Wij denken dat een zorgfonds grote kansen biedt voor aantrekkelijke rendementen gezien de ontwikkelingen in de zorgmarkt, zoals de terugtrekkende overheid en de groeiende Wat is de attractiviteit van (gezondheids)zorg in een vastgoedportefeuille? Hesp: Binnen Nederland gaan we grote demografische ontwikkelingen zien in de komende jaren. In 2040 zal de groep van 75+ FINANCIAL 59
9 Huizer: Ziekenhuizen zijn ook meer dan vastgoed alleen. Daar is specialistische expertise voor nodig die wij als vastgoedmanager niet in huis hebben, dus daarin investeren we vooralsnog niet. Hesp: Een ziekenhuis heeft zeer specifieke kenmerken. Als twee ziekenhuizen fuseren, wat ga je dan doen met het gebouw dat niet meer als ziekenhuis fungeert? Durkin: Demografische prognoses worden zwaar gestuurd door de politiek. Het is heel lastig om de discussie over de vergrijzing en de vraag naar bepaalde asset classes te scheiden van een bredere discussie over wat zich in sociologische zin voordoet. Wij zijn onder andere actief in de gezondheidszorg in Duitsland en een van de grootste problemen waar we mee te maken hebben, is reputatierisico. Niemand wil dat zijn business wordt geassocieerd met de eigendom van een instelling die 80-jarigen op straat zet. vraag naar zorgvastgoed. Voor ons zorgfonds kijken we naast senior living naar instellingen die zorgen voor oudere en invalide mensen. Daarnaast kijken we ook naar commercieel vastgoed voor particuliere medische instellingen, bijvoorbeeld kleine privéklinieken. Hesp: Er moet wel een grens worden getrokken, bij ziekenhuizen bijvoorbeeld. Dan heb je het natuurlijk ook over gezondheidszorg, maar wel van een andere orde. Dat gaat gepaard met zoveel risico, dat het geen deel uit kan maken van de beleggingsportefeuille. Bosma: Wij vinden het nog steeds moeilijk om de beleggingsaspecten van gezondheidszorg als aparte asset class te beoordelen. De nieuwe marktsituatie is nog betrekkelijk jong en we kunnen de dynamiek daarvan nu nog niet helemaal overzien. Er is een redelijk grote correlatie met politiek beleid, zowel op landelijk als lokaal niveau. Het hangt samen met regelgeving. De investeringspropositie is dus nog omgeven met veel onzekerheid. «CONCLUSIE Bij beleggen in vastgoed is risicomanagement veel belangrijker geworden dan voor de financiële crisis. De wens naar een lager risicoprofiel is toegenomen en als gevolg daarvan is het gebruik van leverage verder afgenomen. Duurzaamheid heeft als concept de crisis overleefd, wat niet zo vreemd is omdat er een risicoverlagend aspect aan vastzit. Het is de basis voor een langetermijninvestering en daarom een minimale vereiste. Waarderingsrisico is tot een bepaald niveau inherent aan vastgoed, maar het kan tot een minimum worden beperkt door de juiste beheersmaatregelen te nemen. Vastgoed is van nature een minder liquide asset. Een manier om meer liquiditeit toe te voegen, is door in beursgenoteerd vastgoed te investeren. De consensus onder institutionele beleggers is dat een optimale vastgoedallocatie is opgebouwd uit een mix van beursgenoteerd en niet-beursgenoteerd vastgoed. Tegelijkertijd geldt dat in bepaalde periodes beursgenoteerd vastgoed aantrekkelijk of juist niet aantrekkelijk geprijsd is door de nauwe correlatie met aandelen. Als je kijkt naar de historische gegevens zie je dat de diverse vastgoedsegmenten op een vergelijkbare wijze reageren op de economische cycli. Beleggen in meerdere sectoren leidt tot risicoreductie, maar beleggers hebben een voorkeur voor beleggen in de residentiële sector. Op de Nederlandse kantoren- en winkelmarkt is sprake van overaanbod. Als er in een regio geen economische groei is, is een toegevoegde waardestrategie riskant en komt het neer op operationeel excelleren. In Europa zijn maar een paar regio s waar de economische groei positief is. In de rest van Europa doet een vastgoedbelegger er goed aan zich vooral te richten op beleggingen met een laag risico. Door de demografische ontwikkelingen zal er een grote vraag ontstaan naar goede kwaliteit senior living en vastgoed dat gerelateerd is aan zorg. Zogenoemde zorgfondsen bieden goede kansen op verwachte aantrekkelijke rendementen. 60 FINANCIAL
De toekomstbestendigheid van de vastgoedallocatie in de portefeuille IVBN / VBA / IPD vastgoedcongres, 1 oktober 2013, Nyenrode
De toekomstbestendigheid van de vastgoedallocatie in de portefeuille IVBN / VBA / IPD vastgoedcongres, 1 oktober 2013, Nyenrode Drs. ing. Norbert Bol Drs. Tjeerd Tromp Agenda 2 Introductie onderzoek Norbert
Nadere informatieOutlook Henk Jagersma Directievoorzitter Syntrus Achmea Real Estate & Finance 27 oktober 2015
Outlook 2015 2018 Henk Jagersma Directievoorzitter Syntrus Achmea Real Estate & Finance Profiel > 15 miljard beheerd vermogen Grootste beheerder van vastgoed en hypotheken in Nederland op de markt van
Nadere informatieVastgoed en vastgoedfinancieringen
Vastgoed en vastgoedfinancieringen Dé strategisch vastgoedpartner voor pensioenfondsen Syntrus Achmea Real Estate & Finance is dé strategisch vastgoedpartner voor pensioenfondsen. Dankzij onze unieke
Nadere informatieVastgoed en vastgoedfinancieringen
Vastgoed en vastgoedfinancieringen Dé strategisch vastgoedpartner voor pensioenfondsen is dé strategisch vastgoedpartner voor pensioenfondsen. Dankzij onze unieke combinatie van pensioenexpertise en vastgoedexpertise
Nadere informatieGrontmij Capital Consultants B.V. Onze klanten in control bij hun beleggingen in vastgoed en infrastructuur.
Grontmij Capital Consultants B.V. Onze klanten in control bij hun beleggingen in vastgoed en infrastructuur. Grontmij N.V. 2 Opgericht in 1915 Missie: Leading Europa 350 kantoren 4 business lines Planning
Nadere informatieResidential Agency Property & Facility Management Quares Real Estate Investment Management. Finance Avenue 23/10/2010
New Deal in Vastgoedbeleggingen Quares Finance Avenue 23/10/2010 Quares Group Residential Agency Quares Group Quality in Real Estate Services Opgericht in 2006, uit 2 reeds bestaande bedrijven 3 divisies
Nadere informatie2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE
> Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4
Nadere informatieEen gemengd woningfonds
Een gemengd woningfonds Cathelijne van den Berg 1/43 Inhoudsopgave Introductie Opzet onderzoek Literatuurstudie Onderzoeksresultaten Conclusie & aanbevelingen 2/43 Introductie Housing Woningcorporaties
Nadere informatieALM & alternatieve beleggingen. Seminar IBS. 13 juni 2019 Martin Bakker
ALM & alternatieve beleggingen Seminar IBS 13 juni 2019 Martin Bakker Agenda 1. Wie zijn wij? 2. Stichtingen vs. Pensioenfondsen 3. ALM en scenario analyse 4. Alternatieve beleggingen in ALM-context 2
Nadere informatieDe opmars van zorgvastgoed
De opmars van zorgvastgoed september 2014 www.dtz.nl Duidelijk. DTZ Zadelhoff De opmars van zorgvastgoed Met een gemiddeld aandeel van 56% van het totale investeringsvolume, lag de nadruk op de beleggingsmarkt
Nadere informatieDe internationale vastgoedmarkt
De internationale vastgoedmarkt Auteur(s): Eichholtz, P.M.A. (auteur) Graaf, N. de (auteur) De auteurs zijn werkzaam bij Global Property Research te Maastricht. Eichholtz is daarnaast verbonden aan de
Nadere informatieVastgoed. Sectorcommentaar. ING Investment Office. Publicatiedatum: 5 juni. Door Jan Kleipool, analist van het ING Investment Office
ING Investment Office Publicatiedatum: 5 juni Sectorcommentaar Vastgoed Door Jan Kleipool, analist van het ING Investment Office De vooruitzichten voor beursgenoteerd vastgoed zijn volgens ons voor zowel
Nadere informatieConsumentenbrief beleggingen van. Tielkemeijer & Partners Vermogensbeheer
Consumentenbrief beleggingen van Tielkemeijer & Partners Vermogensbeheer Introductie Een groot aantal brancheorganisaties waaronder DSI, DUFAS, NVB, VBA en VV&A hebben het initiatief genomen om Consumentenbrief
Nadere informatieHoe beschermt u uw vermogen?
Hoe beschermt u uw vermogen? Vastgoedinvesteringen 22 oktober 2011 Niet-beursgenoteerde investeringsopportuniteiten in vastgoed Beperkte risico s Aantrekkelijk rendement Inflatiegebonden rendement Historisch
Nadere informatieMVGM VASTGOEDTAXATIES INSTITUTIONELE BELEGGERS
MVGM VASTGOEDTAXATIES INSTITUTIONELE BELEGGERS INTRODUCTIE 2 INTRODUCTIE MVGM VASTGOEDTAXATIES: HELDER INZICHT, BETERE KEUZES Zoekt u helder inzicht in de waarde van uw vastgoed? Wilt u meer grip op uw
Nadere informatieWhitepaper. Financier DCMF breekt markt voor kortlopende hypotheken open
Whitepaper Financier DCMF breekt markt voor kortlopende hypotheken open De Amsterdamse financier Dutch Commercial Mortgage Finance (DCMF) brengt kortlopende residentiële vastgoedfinanciering op de Nederlandse
Nadere informatieVoor een houdbaar en betaalbaar inkomen voor later
Vermogensbeheer Voor een houdbaar en betaalbaar inkomen voor later Een houdbaar en betaalbaar inkomen voor later. Dat is de belofte van uw pensioenfonds aan uw deelnemers. Verder gaan is nu zorgen voor
Nadere informatieVastgoedbeleggingsresultaten van Nederlandse pensioenfondsen: internationale diversificatie stelt teleur
Vastgoedbeleggingsresultaten van Nederlandse pensioenfondsen: internationale diversificatie stelt teleur Veel Nederlandse pensioenfondsen hebben in de afgelopen jaren hun vastgoedportefeuilles opnieuw
Nadere informatieSectorrapport Woningmarkt VOORJAARS UPDATE 2017
Sectorrapport Woningmarkt VOORJAARS UPDATE 2017 40 SPF Nederlandse Sectorrapport Slagersbedrijven Vastgoedmarkt Kantorenmarkt 2017 Voorjaarsupdate Stand van zaken GEBRUIKERSMARKT Stijging transacties en
Nadere informatieVerder zien. Meer weten.
Verder zien. Meer weten. 1 EEN SOLIDE LANGETERMIJN BELEGGING Dankzij de gebundelde expertise van topbeleggers 2 De beste beleggers voor de beste resultaten Toegang tot de meest exclusieve fondsen ter wereld
Nadere informatie24-4-2012 I&PN Investment and Pensions Nederland
Vastgoed onder druk 24-4-2012 I&PN Investment and Pensions Nederland 1 hour ago Vastgoed is een probleemsector, waarschuwde DNB-directeur Jan Sijbrand onlangs. Is de vastgoedportefeuille van Nederlandse
Nadere informatieVerder zien. Meer weten. 1 EEN SOLIDE LANGETERMIJN BELEGGING Dankzij de gebundelde expertise van topbeleggers 2 De beste beleggers voor de beste resultaten Toegang tot de meest exclusieve fondsen ter wereld
Nadere informatieCasper Hesp Hoofd Portefeuillemanagement , Financial Investigator Seminar
[CLICK TO START] Casper Hesp Hoofd Portefeuillemanagement 30-10-2018, Financial Investigator Seminar ESG beleid vol in de schijnwerpers 2 Waarom vastgoed in de portefeuille? Goed risico rendementsprofiel
Nadere informatieHalfjaarverslag Woningen Winkels Bedrijfsruimten
Halfjaarverslag 2017 Woningen Winkels Bedrijfsruimten Institutioneel beleggen in Nederlands vastgoed Altera Vastgoed is een Nederlands niet-beursgenoteerd vastgoedfonds voor institutionele beleggers, dat
Nadere informatieDe Vries Investment Services, Voor objectief en onafhankelijk beleggingsadvies
De Vries Investment Services is een onafhankelijk en objectief beleggingsadvieskantoor. Wij begeleiden beleggers bij het realiseren van hun financiële doelstellingen en bieden een service die banken niet
Nadere informatiePersbericht VASTNED SCHERPT STRATEGIE AAN: UITBREIDING IN PREMIUM CITIES. Doelstelling 65% high street shops bereikt
VASTNED SCHERPT STRATEGIE AAN: UITBREIDING IN PREMIUM CITIES Doelstelling 65% high shops bereikt Rotterdam, 14 januari 2014 Vastned, het beursgenoteerde Europese winkelvastgoedfonds met focus op venues
Nadere informatieWonen Boven Winkels Vanuit het oogpunt van de eigenaar
Wonen Boven Winkels Vanuit het oogpunt van de eigenaar drs. O.J. van der Heijden o.heijden@marma.nl www.evbinnenstad.nl 1 Belang van Wonen in de Binnenstad Een juiste combinatie van functies in de binnen
Nadere informatieCare Invest II. De ideale combinatie van. rendement, stabiliteit en nabijheid
INVESTEREN Care Invest II De ideale combinatie van rendement, stabiliteit en nabijheid Uniek aanbod: enkel beschikbaar tussen 19 mei en 26 juni 2015 (een vervroegde afsluiting is mogelijk) Inleiding Via
Nadere informatieWonen Boven Winkels Vanuit het oogpunt van de eigenaar
Wonen Boven Winkels Vanuit het oogpunt van de eigenaar drs. O.J. van der Heijden o.heijden@marma.nl www.evbinnenstad.nl 1 Belang van Wonen in de Binnenstad Een juiste combinatie van functies in de binnen
Nadere informatieCBRE HEaltHCaRE Taking Care of your real estate
CBRE Healthcare Taking Care of your Real Estate Met onze kennis en ervaring in zowel de zorg- als de vastgoedsector slaan wij dagelijks bruggen tussen beide werelden. Wij bieden u een onderbouwd advies
Nadere informatieHet beleggingsbeleid van Berben s Effectenkantoor
Het beleggingsbeleid van Berben s Effectenkantoor Waarschijnlijk baseert u uw keuze voor een vermogensbeheerder op diverse gronden. Mogelijk heeft u binnen uw netwerk al goede berichten over ons vernomen.
Nadere informatieStichting Pensioenfonds Ballast Nedam
Stichting Pensioenfonds Ballast Nedam Deelnemersvergadering Arthur van der Wal Nieuwegein, 28 september 2006 Agenda < Huidig Mandaat bij ING IM < Performance, Beleid en Vooruitzichten < Financieel Toetsingskader
Nadere informatieStichting Pensioenfonds Ballast Nedam Deelnemersvergadering
Stichting Pensioenfonds Ballast Nedam Deelnemersvergadering Marjon Brandenbarg 27 september 2012 www.ingim.com Agenda Mandaat ING Markt en Performance Vooruitzichten 2 2011: Mandaat ING Door het Bestuur
Nadere informatieChecklist beleggen in vastgoed
i van 5 Checklist beleggen in vastgoed Je kunt beleggen in beursgenoteerde vastgoedfondsen (vaak aandelen die dagelijks verhandelbaar zijn op de beurs) en in niet-beursgenoteerde vastgoedfondsen. Deze
Nadere informatieSectorrapport Winkelmarkt VOORJAARS UPDATE 2017
Sectorrapport Winkelmarkt VOORJAARS UPDATE 2017 32 SPF Nederlandse Sectorrapport Slagersbedrijven Vastgoedmarkt Winkelmarkt 2017 Voorjaarsupdate Stand van zaken GEBRUIKERSMARKT Consumenten besteden meer,
Nadere informatieWaar op de kaart? Wim Wensing ING Real Estate Investment Management. OTB-studiedag Waardecreatie woningportefeuille. Delft, 17 maart 2010
Waar op de kaart? Wim Wensing ING Real Estate Investment Management OTB-studiedag Waardecreatie woningportefeuille Delft, 17 maart 2010 ING Real Estate Investment Management ING REIM verzorgt asset management
Nadere informatieChecklist beleggen in vastgoed
i van 5 Checklist beleggen in vastgoed Je kunt beleggen in beursgenoteerde vastgoedfondsen (vaak aandelen die dagelijks verhandelbaar zijn op de beurs) en in niet-beursgenoteerde vastgoedfondsen. Deze
Nadere informatieAchmea life cycle beleggingen
Achmea life cycle beleggingen Scheiden. Uw pensioengeld in vertrouwde handen Wat betekent dat voor uw ouderdomspensioen? Interpolis. Glashelder Achmea life cycle beleggingen Als pensioenverzekeraar beleggen
Nadere informatieDe Duitse woningmarkt
De Duitse woningmarkt Outlook Duitse woningmarkt De urbanisatie zorgt voor een druk op de markt in de grote steden 15 16 17 18 Waardegroei Woningen top 5 steden + + + + Overige grote steden =/+ =/+ =/+
Nadere informatieVeel gestelde vragen kwartaalcijfers pensioenfondsen
Veel gestelde vragen kwartaalcijfers pensioenfondsen 1. De kwartaalcijfers van de pensioenfondsen zijn negatief. Hoe komt dat? Het algemene beeld is dat het derde kwartaal, en dan in het bijzonder de maand
Nadere informatieBeursgenoteerde versus niet-beursgenoteerde vastgoedfondsen Verschillende smaken of alleen een andere verpakking?
In de afgelopen twee decennia is de markt voor beleggingen in vastgoedfondsen wezenlijk veranderd. Het aantal Nederlandse pensioenfondsen, dat anno 2015 nog zelf in gebouwen investeert, is op één hand
Nadere informatieZie noten onderaan het artikel. Bron: Vastgoedmarkt Research
Tabel 1: Netto geïnvesteerd vermogen publieke Nederlandse beleggers 1) Institutionele beleggers mln (2014) mln (2013) Portefeuilles >250 mln 115.800 96.600 Portefeuilles
Nadere informatieWoningportefeuille Altera bereikt 2 miljard in 2019
Woningportefeuille Altera bereikt 2 miljard in 2019 Beleggingen Premium Wessels en Jaap van der Bijl Erwin Ruim 2 jaar is Jaap van der Bijl (58) ceo van Altera, het niet beursgenoteerde vastgoedfonds voor
Nadere informatieToenemende concurrentie op de Nederlandse hypotheekmarkt
Toenemende concurrentie op de Nederlandse hypotheekmarkt FEBRUARI 2016 www.dmfco.nl Met de toenemende beleggingen van Nederlandse pensioenfondsen in Nederlandse hypotheken kent de hypotheekmarkt nu drie
Nadere informatieWijziging voorwaarden TCM aandelenfondsen
Wijziging voorwaarden TCM aandelenfondsen Inleiding Trustus Capital Management B.V. (Trustus) voert op dit moment de directie en het beheer van Intereffekt Investment Funds N.V. (IIF). Trustus is in het
Nadere informatieBI CARMIGNAC PATRIMOINE
BI CARMIGNAC PATRIMOINE Beleggingsdoelstelling Het compartiment belegt in het fonds Carmignac Patrimoine A (acc) EUR (ISIN: FR0010135103). Dit fonds behoort tot de categorie gediversifieerd en heeft als
Nadere informatieVastgoed in de portefeuilles van Nederlandse institutionele beleggers
Vastgoed in de portefeuilles van Nederlandse institutionele beleggers ASRE Talent Seminar Marco Mosselman Juni 2014 Institutioneel vastgoed (31-12-2011) Totaal belegd vermogen Waarvan vastgoed Pensioenfondsen
Nadere informatieHalfjaarverslag 2016
Halfjaarverslag 2016 Institutioneel beleggen in Nederlands vastgoed Altera Vastgoed is een Nederlands niet-beursgenoteerd vastgoedfonds voor institutionele beleggers, dat opereert onder een AIFM vergunning.
Nadere informatieSyntrus Achmea Real Estate & Finance
Syntrus Achmea Real Estate & Finance Syntrus Achmea Real Estate & Finance biedt transparant vastgoedvermogensbeheer met Reaturn AM Syntrus Achmea Real Estate & Finance is een vermogensbeheerder gespecialiseerd
Nadere informatie11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen
11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen INLEIDING Wereldwijd wordt meer en meer de gedachte omarmd dat bij beleggen in ondernemingen rekening gehouden moet worden met de gevolgen van het handelen
Nadere informatieZORG VOOR MAATSCHAPPELIJK VASTGOED. Professioneel beheer voor beter rendement
ZORG VOOR MAATSCHAPPELIJK VASTGOED Professioneel beheer voor beter rendement Een veranderende financiële omgeving vraagt om ander vastgoedbeheer Het onderwijsvastgoed, het zorgvastgoed, het gemeentelijk
Nadere informatieHalfjaarverslag Woningen Winkels Kantoren Bedrijfsruimten
Halfjaarverslag 2012 Woningen Winkels Kantoren Bedrijfsruimten Van en voor pensioenfondsen Altera Vastgoed is een gewild beleggingsproduct voor pensioenfondsen die een belang wensen in Nederlands niet-beursgenoteerd
Nadere informatieinvestment academy BNPP IP Campus Welkom bij de Investment Academy
investment academy Welkom bij de Investment Academy OpleIdIngen voor pensioenfondsbestuurders In 2013 investment academy Investment Academy Kennis en deskundigheid met u delen BNP Paribas Investment Partners
Nadere informatieStichting Pensioenfonds Huntsman Rozenburg Beleggingsplan 2011
Stichting Pensioenfonds Huntsman Rozenburg Beleggingsplan 2011 April 2011 ING Investment Management / ICS Inleiding Jaarlijks stelt het Bestuur van de Stichting Pensioenfonds Huntsman Rozenburg (Huntsman)
Nadere informatieVERGADERING VAN AANDEELHOUDERS 12 MEI 2015 AMSTERDAM
VERGADERING VAN AANDEELHOUDERS 12 MEI 2015 AMSTERDAM Inhoud 1. Introductie DoubleDividend Management B.V. 2. Kenmerken DD Property Fund N.V. (voorheen: ActivInvestor Real Estate N.V.) & beleggingsproces
Nadere informatieRobeco Emerging Conservative Equities
INVESTMENT OPPORTUNITY oktober 2013 Voor professionals INTERVIEW MET PORTFOLIO MANAGER PIM VAN VLIET Robeco Emerging Conservative Equities Beleggen in opkomende markten met een lagere kans op grote koersdalingen.
Nadere informatieInfrastructuur 2017 en verder! 30 januari 2018 Harry van den Heuvel Zeist
Verwijder deze afbeelding en voeg een nieuwe in. Verwijder deze afbeelding en voeg een nieuwe in. Infrastructuur 2017 en verder! 30 januari 2018 Harry van den Heuvel Zeist Inhoudsopgave Ontwikkelingen
Nadere informatie21 juni Wegwijs in Tak 23
21 juni 2017 Wegwijs in Tak 23 Inhoud Vastrentende beleggingen en obligaties Wat zijn de alternatieven? Investeren in fondsen? Tak 23: de eenvoudige investering Tips om te slagen VASTRENTENDE BELEGGINGEN
Nadere informatiePremium Special Report
Premium Special Report The Leading Authority on Value Research 15 Juni 2010 Hoog dividend als alternatief voor obligaties De grote problemen die zijn ontstaan bij de banken tijdens de kredietcrisis, scheppen
Nadere informatieAanpassing Prospectussen Aegon, AEAM en Aegon Paraplu 1 Funds Per 1 augustus 2016
Aanpassing Prospectussen Aegon, AEAM en Aegon Paraplu 1 Funds Per 1 augustus 2016 Per 1 augustus 2016 voert de beheerder van de Aegon Funds, de AEAM Funds en de Aegon Paraplu 1 Funds, Aegon Investment
Nadere informatieClavis Vermogensbeheer Wij zorgen dat u het beste uit uw vermogen haalt
Clavis Vermogensbeheer Wij zorgen dat u het beste uit uw vermogen haalt CLAVIS Vermogensstructurering Directievoering Trustdiensten Vermogensbeheer (Infra)structuur Vermogensplanning Transactiebegeleiding
Nadere informatieDe Duitse winkelmarkt
De Duitse winkelmarkt Outlook Duitse winkelmarkt Uitstekende vooruitzichten winkelmarkt in de grootste steden 15 16 17 18 Waardegroei High street retail + + + + Dominante winkelcentra + + + + Boodschappencentra
Nadere informatieVergadering van Aandeelhouders
Vergadering van Aandeelhouders DD Property Fund N.V. 9 mei 2017 Inhoud Kenmerken DD Property Fund N.V. & beleggingsproces Resultaten 2016 & overzicht portefeuille Update vastgoedmarkt Portefeuille cases:
Nadere informatieVesteda verbetert grip op het taxatieproces met software van Reasult
Vesteda Vesteda verbetert grip op het taxatieproces met software van Reasult Vesteda is een intern gemanaged vastgoed fonds met een sectorale specialisatie in woningen. Het vastgoedfonds richt zich op
Nadere informatieVergadering van Aandeelhouders Triodos Vastgoedfonds. 19 mei 2016
Vergadering van Aandeelhouders Triodos Vastgoedfonds 19 mei 2016 0 Ambities 2015 Meest duurzame kantorenvastgoedfonds GRESB Green Star Handhaven hoge bezettingsgraad (> 95%) 93,4% Goede gemiddelde looptijd
Nadere informatieABN AMRO. verzekeringen. Marktontwikkelingen & vooruitzichten. Portefeuilleverdeling & fondsselectie. Rendement. Profielfonds 3. Tweede kwartaal 2012
ABN AMRO verzekeringen Profielfonds 3 Tweede kwartaal 2012 Marktontwikkelingen & vooruitzichten Volgens recente signalen vertoont de mondiale economie tekenen van verzwakking. Tegelijkertijd nemen de risico
Nadere informatieDOUBLEDIVIDEND OUTLOOK 2015 KWALITEIT ONAFHANKELIJK BETROKKEN
DOUBLEDIVIDEND OUTLOOK 2015 KWALITEIT ONAFHANKELIJK BETROKKEN DECEMBER 2014 1. Economie VS blijg anker Het IMF verwacht een wereldwijde economische groei van 3,8% in 2015 Met een verwachte economische
Nadere informatieToelichting beleggingsbeleid Triodos Bank Private Banking
Toelichting beleggingsbeleid Triodos Bank Private Banking Heeft u vragen? Neemt u dan telefonisch contact op met Triodos Bank Private Banking via 030 693 65 05. Of stuur een e-mail naar private.banking@triodos.nl.
Nadere informatieWij willen graag kunnen kiezen tussen defensief of offensief beleggen
Wij willen graag kunnen kiezen tussen defensief of offensief beleggen Profiteert u als de markt straks herstelt? Wie de berichten over de huidige financiële markt volgt, weet dat deze voornamelijk gaan
Nadere informatieVergadering van Aandeelhouders. DD Property Fund N.V. 8 mei 2018
Vergadering van Aandeelhouders DD Property Fund N.V. 8 mei 2018 Inhoud Kenmerken DD Property Fund N.V. & beleggingsproces Resultaten 2017, gebeurtenissen 2017 & overzicht portefeuille Update vastgoedmarkt
Nadere informatieStichting Pensioenfonds Ballast Nedam Deelnemersvergadering
Stichting Pensioenfonds Ballast Nedam Deelnemersvergadering Arthur van der Wal Matthijs Claessens 30 september 2010 www.ingim.com Agenda Huidig mandaat bij ING IM Performance, beleid en vooruitzichten
Nadere informatieDat de vastgoedmarkt regelmatig negatief in
Beeldvorming institutionele vastgoedmarkt is ongenuanceerd Door Harry Geels De vakpers heeft de vastgoedmarkt de laatste tijd regelmatig op de voorpagina gezet. Er zou sprake zijn van structureel overaanbod
Nadere informatieVan ALM naar beleggingsbeleid
Van ALM naar beleggingsbeleid IIR Seminar Professioneel Risicomanagement voor Pensioenfondsen November 26, 2007 ORTEC bv P.O. Box 4074 3006 AB Rotterdam Tel. 010 498 6660 Fax. 010 498 6667 info@ortec.nl
Nadere informatie11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen
11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen INLEIDING Wereldwijd wordt meer en meer de gedachte omarmd dat bij beleggen in ondernemingen rekening gehouden moet worden met de gevolgen van het handelen
Nadere informatieStrategisch Pensioenmanagement
Strategisch Pensioenmanagement Strategisch Pensioenmanagement is samenbrengen. Strategisch Pensioenmanagement De belangrijkste taak van Strategisch Pensioenmanagement is ervoor te zorgen dat u in control
Nadere informatiePresentatie. Nederlandse Vereniging Bouw Kostendeskundigen. Zeist. 26 mei 2011
Presentatie Nederlandse Vereniging Bouw Kostendeskundigen Zeist 26 mei 2011 1930 1970 Veilingen, taxaties & schaderegeling 1990 1997 Specialisatie & Focus 1970 1980 Expansie 1997-2007 Diversificatie 1980
Nadere informatieVermogensbeheerder institutioneel Ken uw cliënt
Vermogensbeheerder institutioneel Ken uw cliënt Beschrijving Met de invoering van de MiFID veranderen ook de eisen die aan financiële instellingen worden gesteld. Instellingen moeten aan deze eisen voldoen
Nadere informatieHalfjaarbericht eerste helft 1997 ABN AMRO Asset Management TOTAAL BEHEERD VERMOGEN TOEGENOMEN MET 21 PROCENT
Amsterdam, 11 juli 1997 Halfjaarbericht eerste helft 1997 ABN AMRO Asset Management TOTAAL BEHEERD VERMOGEN TOEGENOMEN MET 21 PROCENT Totaal vermogen beheerd door ABN AMRO Asset Management wereldwijd in
Nadere informatiePensioen Een nieuwe wijze van rapporteren voor pensioenfondsen. Een nieuwe wijze van rapporteren voor pensioenfondsen
Een nieuwe wijze van rapporteren voor pensioenfondsen 14 De lijsten van pensioenfondsen met de hoogste en de laagste vermogensbeheerkosten die onder andere door Pensioen Pro en De Nederlandsche Bank (hierna:
Nadere informatieInstitutionele beleggers verwachten meer te beleggen in vastgoed
Publicatiedatum CBS-website Centraal Bureau voor de Statistiek 18 januari 25 Institutionele beleggers verwachten meer te beleggen in vastgoed Drs. J.L. Gebraad Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen,
Nadere informatiePERSBERICHT. Versterking kapitaalpositie ING met 10 miljard euro
PERSBERICHT Versterking kapitaalpositie ING met 10 miljard euro Op 19 oktober 2008 is bekend gemaakt dat ING haar kapitaal verder heeft versterkt met behulp van de Nederlandse overheid. De solvabiliteit,
Nadere informatieMaximale transparantie voor Stichtingen en Instellingen
Maximale transparantie voor Stichtingen en Instellingen WMP heeft zowel de UN PRI als de UN Global Compact getekend Wealth Management Partners is actief als vermogensbeheerder en vermogensregiseur (investment
Nadere informatieGoed moment high yield obligaties te overwegen
Goed moment high yield obligaties te overwegen Het tij zit mee voor hoogrentende bedrijfsobligaties, ofwel High Yield obligaties. Deze categorie bedrijfsobligaties kent een relatief hogere coupon dan reguliere
Nadere informatieVerklaring van Beleggingsbeginselen. Joachim Aelvoet CBFA
Verklaring van Beleggingsbeginselen Joachim Aelvoet CBFA 17 maart 2011 Onderzoek 29 IBP's +/- 4,5 miljard euro vermogen +/- 100.000 aangeslotenen methode: eerste analyse individueel gesprek conclusies
Nadere informatiePresentatie door: Jeroen Lokerse CUSHMAN & WAKEFIELD KANSEN EN BEDREIGINGEN IN DE NEDERLANDSE WINKELMARKT
Presentatie door: Jeroen Lokerse CUSHMAN & WAKEFIELD KANSEN EN BEDREIGINGEN IN DE NEDERLANDSE WINKELMARKT Inhoud Introductie spreker: drs. Jeroen M. Lokerse MSRE MRICS Korte introductie Cushman & Wakefield
Nadere informatiePersbericht ABP, eerste halfjaar 2008
Persbericht ABP, eerste halfjaar 2008 Hoofdpunten Rendement over eerste helft 2008 is 5,1%. De dekkingsgraad is medio 2008 uitgekomen op 132%. De kredietcrisis eist zijn tol. Vooral aandelen en onroerend
Nadere informatieBeleggingsfondsanalyse door Morningstar
Beleggingsfondsanalyse door Morningstar Trends Finance Day Brussel, 24 mei 2014 Ronald van Genderen, CFA Fund Analyst Morningstar Benelux 2013 Morningstar, Inc. Alle rechten voorbehouden. Overzicht Morningstar
Nadere informatieZakelijk beleggen. Uitgebreide beleggingsmogelijkheden voor ondernemers
Informatie ABN AMRO 0900-00 24 (lokaal tarief) Zakelijk beleggen www.abnamro.nl Uitgebreide beleggingsmogelijkheden voor ondernemers Volledig zelf beleggen Beleggen met advies van ABN AMRO Uw vermogen
Nadere informatieInformatie over beleggingsbeleid particulier vermogensbeheer. 1) Op welke beleggingsovertuigingen baseert Index People haar dienstverlening?
Informatie over beleggingsbeleid particulier vermogensbeheer 1) Op welke beleggingsovertuigingen baseert Index People haar dienstverlening? Welke principes vormen de basis voor het beleggingsbeleid en
Nadere informatiePatriottisch beleggen: investeren in de B.V. Nederland?
Patriottisch beleggen: investeren in de B.V. Nederland? 1. In het politieke debat in Nederland (en overigens ook in andere Europese landen) is beleggen in eigen land een hot topic. Dat is ongetwijfeld
Nadere informatieUitgewerkt beleggingsbeleid Vastgoed Fundament Fonds NV
Uitgewerkt beleggingsbeleid Vastgoed Fundament Fonds NV In het Prospectus wordt u geïnformeerd over beleggen in Vastgoed Fundament Fonds N.V. (het Fonds). Het Fonds is op 10 september 2008 omgevormd tot
Nadere informatiePortefeuilleprofielen
Portefeuilleprofielen Rood BANDBREEDTE van de portefeuille Laatste update: 1 oktober 2015 ROOD Minimum Maximum Tactisch Aandelen 80,00% 100,00% 95,00% Obligaties 0,00% 15,00% 0,00% Onroerend Goed 0,00%
Nadere informatieCasestudy Vastgoed Van (il)liquiditeit naar portefeuillebeleid
Casestudy Vastgoed Van (il)liquiditeit naar portefeuillebeleid De samenstelling van de optimale vastgoedportefeuille verschilt per (institutionele) belegger en wordt in hoge mate bepaald door de rol van,
Nadere informatieSyntrus Achmea Real Estate & Finance. Summit Beleggen met betekenis. Jos Sentel Manager Strategy & Research bij Syntrus Achmea RE&F
Summit Beleggen met betekenis Jos Sentel Manager Strategy & Research bij Syntrus Achmea RE&F Outlook 2019-2021 Outlook: Visie op deelmarkten met aanbevelingen beleggingsstrategie En: Hoe kunnen beleggingen
Nadere informatieOnderbouwing van de rendementsverwachtingen
Onderbouwing van de rendementsverwachtingen 2013 Portfolio Management Ostrica BV Februari 2013 Rendementsverwachtingen Ostrica 2013 In dit document wordt een onderbouwing gegeven van de rendementsverwachtingen
Nadere informatieVERVANGENDE FONDSEN VOOR DE BLACKROCK FUNDS OF ISHARES
ONDERZOEK NAAR VERVANGENDE FONDSEN VOOR DE BLACKROCK FUNDS OF ISHARES NOVEMBER 2014 Met dank aan: Naar aanleiding van het besluit van BlackRock om per 31 december 2014 de Funds of ishares op te heffen
Nadere informatieINFORMATIE BELEGGINGSFONDSEN (NETTO) WERKNEMERS PENSIOEN
INFORMATIE BELEGGINGSFONDSEN (NETTO) WERKNEMERS PENSIOEN Informatie voor werkgevers Ingangsdatum 1 januari 2016 Als uw werknemer niet kiest voor een gegarandeerde uitkering wordt zijn premie belegd. Dit
Nadere informatieVASTGOEDFINANCIERING IN DE ZORG
VASTGOEDFINANCIERING IN DE ZORG PIM DIEPSTRATEN Doorn, 1 december 2015 AGENDA 1 Financieringsstrategie zorginstelling 2 Huidige financiers en het WFZ 3 Perspectief investeerder op de zorgmarkt 4 Alternatieve
Nadere informatieTerug naar de kern Bob Hendriks
Terug naar de kern Bob Hendriks Oktober 2013 Waarom nog beleggen? 2 Agenda BlackRock? Sparen & beleggen We leven langer/pensioen Inkomsten uit beleggen Conclusie 3 BlackRock is opgericht voor deze nieuwe
Nadere informatie