Tussen Kunst & Klank Een project van philharmonie zuidnederland voor het Voortgezet Onderwijs

Transcriptie

1 Tussen Kunst & Klank Een project van philharmonie zuidnederland voor het Voortgezet Onderwijs

2 pagina 2 van 16 Inhoud Voorwoord 3 Lesactiviteit 1: Inleiding 4 Lesactiviteit 2: Kunst kijken * Lesactiviteit 3: Kunst luisteren * Bijlagen *

3 pagina 3 van 16 Voorwoord Tussen Kunst & Klank is enkele jaren geleden ontstaan door een samenwerking tussen het Bonnefantenmuseum Maastricht en het toenmalige Limburgs Symfonieorkest. De kern van de activiteit is in al die jaren hetzelfde gebleven: jongeren in aanraking brengen met beeldende en klinkende kunst en hen op een actieve manier laten ervaren wat de verbinding tussen beide kunstuitingen is. Om dit te bewerkstelligen bezoeken leerlingen uit de bovenbouw van het Voortgezet Onderwijs musea waar zij onder begeleiding van een museumdocent naar kunst kijken en luisteren naar ensembles van de philharmonie zuidnederland. Deze spelen muziekwerken die zij speciaal bij die kunst hebben uitgezocht en gaan de discussie met de leerlingen aan over hetgeen ze hebben gezien en gehoord. Bij voorkeur wordt dit project uitgevoerd voor leerlingen uit de hogere groepen van het voortgezet onderwijs met een voorkeur voor kunstzinnige vakken (door bijvoorbeeld het vak CKV). Om hen goed voor te bereiden is er lesmateriaal ter voorbereiding, zoals dat nu voor u ligt. Doel van het lesmateriaal is de leerlingen een woordenschat aan te reiken om hun gedachten bij het kijken en luisteren naar kunstuitingen onder woorden te kunnen brengen. Het hele project is een onderdeel binnen het reguliere curriculum van een school en is geen vervanging van onderdelen. De huiswerkopdrachten zijn facultatief, maar vormen een aanvulling op de lessuggesties. De philharmonie zuidnederland is het professionele symfonieorkest van de provincies Noord-Brabant, Limburg en Zeeland. Het orkest geeft abonnementsconcerten in de concertzalen van deze provincies. Maar ook buiten deze zalen en buiten de provincie is het orkest regelmatig te horen. Voor meer informatie over het orkest kunt u kijken op Informatie over een symfonieorkest vindt u ook in bijlage 1. We wensen u veel plezier toe met het project Tussen Kunst & Klank. Afdeling Educatie philharmonie zuidnederland

4 pagina 4 van 16 Lesactiviteiten Activiteit 1: Inleiding Doel van de activiteit: - Leerlingen bewust laten worden van beeldende kunst in het alledaagse. - Leerlingen bewust laten worden van (symfonische) muziek in het alledaagse. - Ontdekken dat er een relatie mogelijk is tussen beeldende en klinkende kunstuitingen. Benodigdheden: - Computer / digibord - Website: Activiteit 1.1: Introductie De leerlingen krijgen een videoclip te zien van 70 Million van de band Hold Your Horses. Deze is te vinden op de bovengenoemde website. Bespreek met de leerlingen wat ze zien. Herkennen ze enkele nagebootste schilderijen? Namen van schilders/ schilderijen? In bijlage 2 is de hele lijst in volgorde van verschijnen in de videoclip opgenomen. Activiteit 1.2: Beeldende kunst is overal Laat leerlingen bedenken waar beeldende kunst overal te vinden is. Naast musea, zijn er ook beeldende objecten te zien in het openbaar (standbeelden, graffiti, ). Kunnen de leerlingen enkele plaatsen benoemen waar kunst te zien is? Wie is er al eens in een museum geweest? Laat leerlingen zich ook bewust worden dat bekende kunstobjecten gebruikt worden in alledaagse situaties. De collage in bijlage 3 (zie ook op de website) kan helpen in de discussie. Interessant in deze discussie is de vraag wat allemaal kunst is. Activiteit 1.3: Klinkende kunst is overal Naast de beeldende kunst kennen we ook klinkende kunst: muziek. Wanneer beschouwen we muziek als kunst? Is alle muziek kunst? Of wanneer is het alleen maar entertainment? In deze discussie kunnen de muziekfragmenten 1 t/m 4 op de website weer helpen in de discussie. In bijlage 4 staat een overzicht van de gebruikte muziekfragmenten Huiswerkopdracht 1: Kunst in Videoclips Laat de leerlingen op zoek gaan naar videoclips waarin schilderijen of kunstwerken een voorname rol hebben. Zij zouden dit kunnen doorsturen. Spoor hen aan op zoek te gaan naar originele vondsten. Fragmenten van een aantal goede clips zouden als inleiding kunnen dienen voor de volgende les.

5 pagina 5 van 16 Activiteit 2: Kunst Kijken Doel van de activiteit: - Aan de hand van enkele voorbeelden krijgen de leerlingen handvaten om naar kunst te kijken. Benodigdheden: - Website: Activiteit 2.1: Beelden kijken Beeldaspecten Bespreek met de leerlingen beeldaspecten aan de hand van een beeld van Kandinsky: Composition VIII (of neem een ander beeld als voorbeeld) De volgende vragen zouden als uitgangspunt kunnen dienen: - Kleurgebruik (fel/dof warm/koud expressief/werkelijkheid) - Compositie: de manier waarop je elementen op een beeldvlak neerzet. Zijn er dominante lijnen, is het een statisch of juist een dynamisch beeld? - Ruimtelijkheid/vorm: is er gebruik gemaakt van schaduw bijvoorbeeld om een 3D-effect te creëren of is het beeld heel erg plat? - Toon: wat is de verhouding tussen licht en donker? Hoe belangrijk is dit? Wassily Kandinsky Composition VIII 1923 Figuratie/abstractie Bespreek met de leerlingen het verschil tussen een figuratief of abstract beeld aan de hand van een beeld van Alexander Calder: Stabile - Figuratief: als er een duidelijk herkenbaar onderwerp is afgebeeld - Abstract: als er geen duidelijk onderwerp zichtbaar is maar het beeld voornamelijk uit bijvoorbeeld kleuren of vormen bestaat.

6 pagina 6 van 16 Alexander Calder Stabile 1965 Materiaalgebruik - Hoe belangrijk is het materiaal? - Is het materiaal nog zichtbaar of is de verf bijvoorbeeld gebruikt om een voorstelling te schilderen? Jim Dine Palette 1969

7 pagina 7 van 16 Waarneming van de werkelijkheid - Tot 19 de eeuw: schilderen van de werkelijkheid. - Eind 19 de eeuw: schilderen van de waarneming, letterlijk wat je zag ste eeuw: ook fantasie of volledige abstractie Auguste Renoir Au Moulin de la Galette 1876 Schilderen van de waarneming: het licht dat door de bladeren van de bomen op de jas van de persoon rechts vooraan schijnt, is geschilderd. Onderwerp - Historisch of verhalend: is er een herkenbaar tafereel of een vertelling afgebeeld? - Conceptueel: is er überhaupt een (achterliggend) verhaal? Of gaat het om het concept? Sol LeWitt Four sided Pyramid 1999 Huiswerkopdracht 2: Combinary Op de website van het Van Abbemuseum is een spel te vinden, Combinary genaamd ( Hierop kunnen leerlingen uit een serie pictogrammen van kunstwerken drie kunstwerken uitzoeken die voor hen eruit springen. Ze moeten dan in eigen bewoordingen aangeven waarom zij voor deze drie kunstwerken hebben gekozen. Nadat ze de opdracht gemaakt hebben, krijgen zij een met daarop hun kunstwerken, verhaal en achtergrondinformatie bij de gekozen kunstwerken. Deze mail nemen ze mee de docent ter bespreking.

8 pagina 8 van 16 Activiteit 3: Kunst Luisteren Doel van de activiteit: - Leerlingen ervaren dat muziek betekenis kan hebben. - Leerlingen ontdekken termen die zowel in beeldende als klinkende kunst gebruikt worden - Leerlingen krijgen vaardigheid in het gericht luisteren. Benodigdheden: - Computer / digibord - Website: Activiteit 3.1: Begrippen verzamelen In lesactiviteit hebben de leerlingen aan de hand van begrippen kunstwerken besproken. Hoewel het daar om beeldende kunst ging, zijn een aantal begrippen ook van toepassing in het bespreken van muziek. Laat de leerlingen zelf eerst nagaan welke begrippen wellicht ook gebruikt kunnen worden in het praten over muziek. Kleurgebruik/klankkleur: De samenstelling van een ensemble (strijkinstrumenten, slagwerkinstrumenten of blaasinstrumenten) bepaalt de klankkleur van de muziek, maar ook het register (toonhoogte) waarin gespeeld wordt. Warme, lage klanken, of net hoge, koudere klankkleuren. Compositie: De samenstelling van het muziekstuk. Is er een duidelijke melodie hoorbaar met een begeleiding, of is er meer sprake van een klankveld. Zijn er herhalingen hoorbaar, thema s die terugkomen? Hiermee praat je vaak ook over de Vorm van een muziekstuk. Toon: In de beeldende kunst is er soms een duidelijk gebruik van licht en donker. Dit is in muziek vaak duidelijk hoorbaar. Vertaalt in sferen in muziek, kun je spreken over donkere klanken en lichtere klanken. Onderwerp: Ook in muziek is er soms sprake van een duidelijk onderwerp, verhaal of betekenis die aan de compositie ten grondslag ligt. We spreken dan over programmamuziek. Ook kan de muziek een duidelijke functie hebben gehad, bijvoorbeeld dansmuziek of filmmuziek. Kunnen de leerlingen nog meer termen bedenken om een muziekwerk te beschrijven. Denk daarbij aan termen als dynamiek ( volume ), ritme en tempo.

9 pagina 9 van 16 Activiteit 3.2: Muziek koppelen aan beeld Aan de hand van enkele voorbeelden laten we de leerlingen ervaren dat muziek, gekoppeld aan een beeld de betekenis versterkt kan worden. Hoewel er geen directe relatie is tussen beeld en geluid, lijkt deze koppeling wel heel natuurlijk te ontstaan. Laat de leerlingen geluidsfragment 5 horen en toon daarnaast afbeelding 7. Laat de leerlingen onder woorden brengen welk schilderij zij het beste vinden passen bij de muziek. Laat hen de keuze toelichten aan de hand van termen die in de voorgaande opdracht aan de orde zijn geweest. Kandinsky Lyrisches (diegene met het rennende paard) Kandinsky Grote studie (Bild 1914)

10 pagina 10 van 16 Activiteit 3.3: Minimal Music Minimal Music is een stroming in de klassieke muziek die in de tweede helft van de twintigste eeuw ontstaan is. In bijlage 3 is achtergrondinformatie opgenomen over minimal music. Laat de leerlingen geluidsfragment 6 horen en laat hen vijf woorden opschrijven die zij associëren met de klanken die zij horen. Bespreek deze daarna klassikaal. Huiswerkopdracht 3: Eigen beeld en geluid Laat de leerlingen nu zelf op zoek gaan naar een combinatie van beeld en geluid. Zoek een kunstvoorwerp (schilderij, beeld, gebouw, ) uit en zoek een muziekfragment dat daarbij past. Het is hierbij van belang dat ze onder woorden kunnen brengen wat de verbindende factor tussen beiden is.

11 pagina 11 van 16 Bijlagen: Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Het symfonieorkest Schilderijen in 70 Million Minimal Music Overzicht geluidsfragmenten

12 pagina 12 van 16 Bijlage 1 Het Symfonieorkest Het symfonieorkest bestaat uit verschillende soorten instrumenten: strijkinstrumenten, houtblazers, koperblazers en slagwerk. Dat is dus anders dan b.v. een harmonieorkest waarin alleen houten koperblazers en slagwerk zitten. Al die instrumenten uit het symfonieorkest klinken anders omdat op een andere manier de toon op het instrument wordt gemaakt. Zo klinkt een toon die wordt gespeeld op een fluit heel anders dan een toon van dezelfde toonhoogte gespeeld op bijvoorbeeld een viool of een hobo. Behalve een eigen klankkleur heeft een instrument ook een eigen toonbereik. Sommige instrumenten spelen alleen hoge tonen, andere juist lage, weer andere zitten daar tussenin. Toonbereik en toonkleur zijn bepalend geweest voor de ontwikkeling van het orkest. Er was immers behoefte aan zoveel mogelijk kleuren en toonhoogten. Geleidelijk aan kwam in de geschiedenis een combinatie tot stand van drie groepen: strijkinstrumenten, blaasinstrumenten en slaginstrumenten. Deze instrumenten vormden het symfonieorkest. Strijkinstrumenten worden aangestreken met een strijkstok. Door dat strijken worden de snaren in trilling gebracht. Hoe dunner en strakker de snaar en hoe kleiner de klankkast van het instrument, des te hoger de toon. Er bestaat er een hele familie van strijkinstrumenten: de viool, de altviool, de cello en de contrabas. De viool is het hoogste, de contrabas de laagste. Blaasinstrumenten bestaan uit een buis met daarin een luchtkolom. Sommige blaasinstrumenten zijn van hout en andere van koper. De houten blaasinstrumenten zijn de fluit, hobo, klarinet en fagot. De koperen blaasinstrumenten bestaan uit een opgerolde metalen buis die uitloopt in een wijde beker. Met ventielen of verschuifbare buizen kan de luchtkolom korter of langer worden gemaakt, waardoor de toonhoogte verandert. Tot deze groep behoren de hoorn, trompet, trombone en tuba. De laatste groep, de slaginstrumenten, zorgen voornamelijk voor het ritme in de muziek, als ook voor de versterking van andere instrumenten. Onder deze groep nemen de pauken de voornaamste plaats in.

13 pagina 13 van 16 Instrumentengroep Voorbeelden Instrumentengroep Voorbeelden Snaar Viool, altviool, Koperen Hoorn, trompet instrumenten cello, blaasinstrumenten Trombone, tuba Houten blaasinstrumenten contrabas Fluit, hobo, klarinet, fagot slaginstrumenten Pauken, kleine trom, grote trom, bekkens

14 pagina 14 van 16 Bijlage 2: Schilderijen in 70 Million De schilderijen uit de videoclip 70 Million in volgorde van verschijning in de clip: Leonardo, The Last Supper ( ) Botticelli, The Birth of Venus (ca. 1485) Rembrandt, The Anatomy Lesson of Doctor Nicolaes Tulp (1632) Holbein the Younger, Henry VIII (ca. 1536) Vermeer, Girl with a Pearl Earring (ca ) Théodore Géricault, The Raft of the Medusa ( ) Jacques-Louis David, The Death of Marat (1793) Michelangelo, The Creation of Adam (ca. 1511) Magritte, The Son of Man (1964) Mondrian, after various compositions Frida Kahlo, after several self-portraits Picasso, Portrait of Dora Maar (1937) Munch, The Scream (1893) Van Gogh, Self-Portrait with Bandaged Ear (1889) Warhol, after various Marilyns Unknown artist, Gabrielle d Estrées and One of Her Sisters (ca. 1594) Cenni di Pepo, Madonna and Child Enthroned with Six Angels (ca. 1280) Caravaggio, Salome with the Head of Saint John the Baptist (1606 7) Manet, Olympia (1863) Delacroix, Liberty Leading the People (1830) Otto Dix, Portrait of the Journalist Sylvia von Harden (1926) Klimt, The Kiss (1907 8) Chagall, The Bride (1950) Velázquez, Las Meninas (ca. 1656) Van Gogh, Vase with 12 Sunflowers (1888)

15 pagina 15 van 16 Bijlage 3: Minimal Music In de klassieke muziek wordt vanaf de tweede helft van de 20ste eeuw de term minimal music gebruikt om een muziekstijl met de volgende kenmerken aan te duiden: - beperktheid van de muzikale uitgangsgegevens: (haast eindeloze) herhalingen van korte melodische en ritmische motiefjes, van basiselementen, met minimale veranderingen, zodanig dat de kleine wijzigingen daarin nauwelijks opvallen. Of stilstand (vaak in de vorm van gebrom of lang aangehouden tonen). - een accent op consonante samenklanken. - een vast tempo Met het beperken van het aantal basiselementen wordt het proces van het musiceren zelf benadrukt. Minimal music richt de aandacht eerder op het trapsgewijze verloop en de ontwikkeling van muzikale patronen, dan op enige ontwikkeling van wat men traditioneel 'melodie' noemt. De term minimal music is afgeleid van het concept minimalisme, dat bekend was uit de schilderkunsten beeldhouwkunst. De stromingen minimal art en minimal music ontstonden beide in het New York van de late jaren '50 en vroege jaren '60. In deze tijd heerste daar een sfeer van sterke onderlinge verbondenheid tussen de kunsten. Beeldende kunstenaars, musici, choreografen en cineasten hadden veelvuldig contact, en beïnvloedden elkaar over en weer. De componist Steve Reich en beeldend kunstenaar Donald Judd kenden elkaar goed, en werkten regelmatig aan gezamenlijke projecten. Zowel minimal musici als minimal kunstenaars maken werken welke zeer eenvoudig van opzet zijn en zich beperken tot de meest essentiële zaken die nodig zijn om een kunstwerk te maken. Het was de bedoeling van beiden een zo letterlijk mogelijke kunst te maken, waarbij geen ruimte was voor narratieve, verwijzende en expressionistische zaken. De werken staan nadrukkelijk op zichzelf en zijn zo objectief mogelijk. Sporen van de bewerking van het materiaal door de kunstenaar of componist zijn niet of nauwelijks te vinden. De afzonderlijke delen van de kunstwerken staan bovendien niet in een hiërarchische verhouding tot elkaar. Er zijn geen belangrijke en minder belangrijke delen te onderscheiden, er is slechts sprake van herhaling van gelijke elementen. Hierdoor kan het werk niet meer vanuit zijn delen begrepen worden en gaat de aandacht van de beschouwer uit naar het geheel. Juist de ervaring van minimalistische kunst komt hierdoor centraal te staan. Deze is vaak problematisch, omdat het werk niet helemaal te begrijpen en te rationaliseren is. Het gebruik van de term minimal voor zowel de beeldende kunst als de muziek is goed te verklaren en te begrijpen. Een vergelijking tussen het werk van beiden geeft aan dat er weliswaar sprake is van kleine verschillen tussen de bewegingen, maar dat de overeenkomsten in opvattingen over het materiaalgebruik, de rol van de beschouwer, kunstenaar, en omgeving, evenals de manier waarop kunst betekenis creëert, veel nadrukkelijker in het oog springen.

16 pagina 16 van 16 Bijlage 4: Overzicht geluidsfragmenten Geluidsfragment 1: Dimitri Sjostakovitsj 2nd Waltz Geluidsfragment 2: Pharell Williams - Happy Geluidsfragment 3: Carl Nielsen Woodwind Quintet opus 43, 1st Movement Geluidsfragment 4: Koji Kondo Theme from Zelda Geluidsfragment 5: Arnold Schönberg 2nd String quartet opus 10, 1st Movement Geluidsfragment 6: Steve Reich Nagoya Marimbas