Cultuur technisch vademecum. Werkgroep Herziening Cultuurtechnisch vademecum

Transcriptie

1 VOORWOORD Het feit dat nu, 22 jaar na het verschijnen, de oude (tweede) uitgave van het Cultuurtechnisch Vademecum uit 1988 nog in digitale vorm toegankelijk wordt gemaakt, is in zekere zin verrassend te noemen. Immers in 2000 is er een geheel herziene derde versie van het Vademecum verschenen. In het voorwoord van deze derde uitgave wordt gesteld: De kennis over de inrichting van het landelijk gebied is voortdurend in ontwikkeling. Nieuwe kennisgebieden zoals natuurontwikkeling en milieu zijn niet meer weg te denken. En ook op het gebied van het waterbeheer zijn de inzichten over inrichting en beheer sinds de tweede druk sterk geëvolueerd. De uitgave van 1988 was dringend aan herziening toe. Vooral gelet op de laatste zin rijst dan toch de vraag: Waarom wordt nu in 2011 toch weer die oude uitgave uit 1988 uit de kast gehaald? Een mogelijke verklaring hiervoor zou kunnen zijn de veranderingen in de methodiek van het onderzoek dat zich in de laatste decennia heeft voltrokken. Het oude Vademecum is geschreven in het midden van de tachtiger jaren door onderzoekers die veelal een sterke binding hadden met de praktijk: landbouwkundigen, bodemkarteerders, waterbeheerders, landinrichters e.d.. Wel waren er voor de verschillende vakgebieden reeds computermodellen beschikbaar doch deze eerste generatie modellen waren nog relatief eenvoudig en traag. Resultaten van computermodellen werden gevalideerd op basis van de resultaten van beschikbare proefveldgegevens, praktijkinzichten en gezond-boeren-verstand. De bijdragen aan het oude Vademecum zijn daardoor met name op het gebied van bodem en water nog in belangrijke mate gebaseerd op empirisch onderzoek en resultaten van veldproeven. Sinds de opkomst van de computermodellen is er nauwelijks of geen energie en geld meer gestoken in veldproeven en praktijkonderzoek. Het beeld ontstond dat men met modellen vrijwel alles kon berekenen. Computers werden steeds sneller en de modellen steeds complexer. Onderzoek werd een zaak van de theoretische wetenschap en modellenbouwers. Modellen werden onderling gekoppeld; (geo)hydrologische modellen aan onverzadigde stromingsmodellen, onverzadigde stromingsmodellen aan gewasgroeimodellen en gewasgroeimodellen aan bedrijfsvoeringsmodellen. In deze periode werd geconcludeerd dat het Vademecum uit 1988 dringend aan herziening toe was. Met de geavanceerde computermodellen berekent men uitkomsten tot vele decimalen achter de komma. Zolang we echter niet weten of de uitkomsten vóór de komma bij benadering overeenkomen met de werkelijkheid levert een gedetailleerdere berekening nauwelijks of geen meerwaarde op. Wellicht is dat ook de reden dat bijvoorbeeld de HELP-tabellen uit 1987, waarvan al meer dan tien jaar lang wordt geroepen dat deze dringend aan herziening toe zijn, nog steeds in gebruik zijn en waarschijnlijk ook de volgende tien jaar nog wel zullen overleven. Computermodellen kunnen een belangrijk hulpmiddel zijn, maar alleen als deze modellen goed gevalideerd zijn. En hiervoor zijn praktijkgegevens en metingen onontbeerlijk. En als deze ontbreken dienen de uitkomsten te worden beoordeeld op basis van praktijkinzicht en Gezond Boeren Verstand. Dat is altijd nog beter dan de uitkomsten van de berekeningen blindelings voor juist aan te nemen. Onderzoekers met praktijkervaring zijn inmiddels echter voor een groot deel met de VUT, met pensioen, of anderszins uit beeld verdwenen. Wellicht dat hierin een verklaring ligt voor het feit dat het oude Vademecum ook na bijna 25 jaar nog steeds niet is afgeschreven. G.J. Grotentraast Eindredacteur Cultuurtechnisch Vademecum 1988

2 Cultuur technisch vademecum Werkgroep Herziening Cultuurtechnisch vademecum Cultuurtechnische vereniging, 1988

3 Colofon Uitgave Samenstelling Tekenwerk Omslag ontwerp Zetwerk Druk Oplage Kaartbijlage Cultuurtechnische vereniging, Rijkskantorengebouw Westraven Griffioenlaan 2, 3526 LA Utrecht postbus 20021, 3502 LA Utrecht Werkgroep Herziening Cultuurtechnisch vademecum Grontmij, De Bilt Mike Orbán, Afd. Voorlichting en Inspraak Landinrichtingsdienst Brouwer Offset B.V., Utrecht Landbouw Universiteit Wageningen (figuren) Brouwer Offset B.V., Utrecht Drukkerij Modern (kaartbijlage) exemplaren Stichting voor Bodemkartering ISBN

4 Voorwoord De Cultuurtechnische vereniging stelt zich onder meer ten doel de technische kennis van de leden te vermeerderen en de toepassing hiervan in de praktijk te stimuleren. Het is daarom, dat reeds in 1965 het initiatief genomen is om tot de uitgave te komen van het 'Cultuurtechnisch vademecum'. Deze uitgave welke in 1971 is verschenen heeft zijn nut bewezen voor de praktijk, doch zeker ook voor onderwijsdoeleinden. Aangezien we in een dynamisch tijdperk leven, waarbij de maatschappij en de techniek veelvuldig aan wijzigingen onderhevig zijn, ontstond de behoefte aan een herziening. In 1981 heeft de Cultuurtechnische vereniging een werkgroep daartoe opdracht gegeven, welke naar later bleek van zeer brede omvang was. Het doet mij dan ook veel genoegen dat deze opdracht in 1988 als voltooid kan worden beschouwd. In dit jaar is ook de 4e nota op de ruimtelijke ordening verschenen. Het motto van deze nota is: 'Nederland in Daar wordt nu aan gewerkt'. Aangezien onze bemoeienis groot is met betrekking tot de aanpassingen in het landehjk gebied, spreek ik het vertrouwen uit, dat een ieder bij deze werkzaamheden een steun kan hebben aan dit vernieuwde Vademecum. ing. A.F. Bilijam voorzitter Cultuurtechnische vereniging

5 Bij gebruik en/of overname van gegevens uit het Cultuurtechnisch vademecum, wordt bronvermelding op prijs gesteld. De Cultuurtechnische vereniging sluit iedere aansprakelijkheid uit voor eventuele schade voortvloeiende uit het gebruik van gegevens en/of informatie uit deze publikatie. De samenstellers houden zich aanbevolen voor opmerkingen en suggesties die kunnen leiden tot een verbetering van het Vademecum. Cultuurtechnische vereniging, 1988

6 Inleiding Het voorliggende boekwerk is een hernieuwde uitgave van het in 1971 verschenen Cultuurtechnisch vademecum. Alhoewel de aanvankelijke doelstelling was beperkt tot een herziening van het bestaande Vademecum werd al spoedig duidelijk dat bij diverse onderdelen en vakgebieden de ontwikkelingen in kennis en inzicht van dien aard waren, dat niet volstaan kon worden met een beperkte herziening. Gekozen is daarom voor een compleet nieuwe opzet van het Vademecum. Dit bood tevens de mogelijkheid om een aantal nieuwe onderwerpen op te nemen zoals onder andere: Remote Sensing, Bodemgeschiktheid, Waterkwaliteit en Natuurtechniek. Andere onderdelen zijn aanzienlijk uitgebreid. Onder auspiciën van de Studiekring voor Cultuurtechniek is tezelfdertijd een boekwerk samengesteld met als titel: 'Inleiding tot de inrichting van het Landelijk gebied'. Alhoewel er ongetwijfeld op onderdelen parallellen aanwezig zullen zijn met het Cultuurtechnisch vademecum, is de uitgave van de Studiekring meer gericht op achtergrondinformatie, regelgeving en procedures. In dit opzicht vormt het een goede aanvulling op het Vademecum, dat meer technisch gericht is. De ontwikkelingen in kennis en inzicht zijn met name in het laatste decennium in een stroomversnelling gekomen door de toepassing van geautomatiseerde rekentechnieken en computermodellen. Dit heeft echter niet altijd geleid tot een eenduidiger beeld; integendeel, veelal werd hierdoor juist de betrekkelijkheid van tot nu toe algemeen aanvaarde normen en criteria aangetoond. Duidelijk is wel geworden dat vele zaken niet benaderd mogen worden als op zichzelf staande, geïsoleerde processen, doch dat deze bezien moeten worden in samenhang met een groot aantal andere factoren. Door het onderkennen en in rekening brengen van deze relaties en interacties is op vele vakgebieden een meer genuanceerd beeld verkregen. Bovengenoemde ontwikkelingen zijn mede van invloed geweest bij het samenstellen van het onderhavige boekwerk. Om recht te doen aan het genuanceerde beeld en om de betrekkelijkheid van bepaalde normen en criteria aan te geven, was het noodzakelijk om naast een groot aantal tabellen en figuren, meer beschrijvende tekst op te nemen dan in het vorige Vademecum het geval was. Het feit dat dit boekwerk hierdoor qua opzet meer neigt naar een handboek/leerboek dan naar een vademecum is door de samenstellers onderkend, doch in het licht van het bovenstaande als een onontkoombaar fenomeen geaccepteerd. De werkgroep heeft hierin echter geen aanleiding gezien de naam van het Vademecum te wijzigen, temeer daar het boekwerk primair bedoeld is als naslagwerk en handleiding voor mensen die in de praktijk (zowel onderzoek als uitvoering) werkzaam zijn. Daarnaast kan het echter ook als leerboek goede diensten bewijzen. V

7 De werkgroep heeft niet de illusie dat met het uitbrengen van het Vademecum het laatste woord qua kennis op het gebied van Cultuurtechniek en Landinriching is geschreven. Het tegendeel is eerder het geval. De geschetste ontwikkelingen die in de achterliggende jaren in gang zijn gezet, zullen zich in de toekomst voortzetten, waardoor inzichten opnieuw zullen wijzigen en bestaande opvattingen zullen moeten worden herzien. Het onderhavige Vademecum geeft een momentopname van de huidige kennis en inzichten. Het is niet onmogelijk dat reeds ten tijde van het verschijnen van het Vademecum op bepaalde onderdelen de inzichten zijn gewijzigd of zich nieuwe ontwikkelingen hebben voorgedaan. Als voorbeeld kan worden genoemd het verschijnen van de 4e Nota Ruimtelijke Ordening in 1988, waaraan in het Vademecum geen aandacht meer kon worden besteed. Gelet op het tijdsverloop tussen het samenstellen van de onderdelen en het verschijnen als boekwerk, is het voorkomen van deze omissies bij een boekwerk van deze omvang welhaast onvermijdelijk. De Werkgroep Herziening Cultuurtechnisch vademecum was als volgt samengesteld: ing. A.C. de Birk, LD voorzitter; ing. G.J. Grotentraast, LD secretaris; J.W. Alings, LD; ing. W.A. van Bree, LD; ing. K. Dekker, LD; ing. A.I. Gelok, LD; ing. H.C. van Heesen, StiBoka; ing. G.H. Horst, LD; ing. W.A.J.M. Kroonen, ICW; ing. J.M.A. Mols, LD; ing. G.W. Nijenhuis, LUW; ing. G.H. Reinds, ICW; ing. G.J. Schothorst, ICW; ing. G.A. Ven, RIJP. Behalve door de leden van de werkgroep, is bij de samenstelling van het Vademecum medewerking verleend in de vorm van een (concept) bijdrage en/of een kritische becommentariëring door de volgende personen, instanties en werkgroepen (in alfabetische volgorde): ir. H.A. van Alderwegen (ICW); dr.ing. H. de Bakker (StiBoka); ing. J. G. Bakker (LUW); prof.ir. J.P.A. van den Ban (LUW); ing. J.M.M. Bouwmans (LD); VI

8 dr.ir. H.A.R. de Bruin (KNMI); dr.ir. T.A. Buishand (KNMI); dr.ir. L.F. Ernst (ICW); ir. J.M. Geraerdts (LD); ing. G. van Gijssel (LNO); ing. W.Th. ten Haaf (ICW/LD); ing. G.J.E. Hartman (LD); ir. A.J. Hellings (ICW); ir. P.C. Jansen (ICW); ir. C.R. Jurgens (LUW); ir. H.M.A. Kempen (LD); ir. P.J. Kusse (LD); ir. B. Lammers (LD); ing. H.W. Lammers (CAD Bodem, Water en Bemesting in de Veehouderij); ir. H.A.J. van Lanen (StiBoka); ing. Th.J. Linthorst (ICW); drs. L.J. Locht (ICW); ir. G.J.A. Nieuwenhuis (ICW); ing. E. van Rees Vellinga (ICW); ir. C.B.H. Schneider (CAD Bodem, Water en Bemesting in de Veehouderij); G.A. van Soesbergen (Stiboka); dr.ir. Ph.Th. Stol (ICW); Technisch Adviesbureau Unie van Waterschappen; ing. C. Verhoeven (LNO); drs. J. Vreke (ICW); Werkgroep Natuurtechniek; Werkgroep Technische Vraagbaak Plattelandswegen; dr.ir. J. Wesseling (ICW); ing. J.G.S. de Wilde (ICW); ing. K.E. Wit (ICW). Het typewerk is grotendeels verzorgd door het Tekstverwerkingscentrum van de Landinrichtingsdienst te Utrecht. Het tekenwerk is in opdracht van de Landinrichtingsdienst verzorgd door de Grontmij te De Bilt. Aan de redactionele verwerking hebben medewerking verleend: ing. W.J. Bouman, LD; ing. A.J. Gelok, LD; ing. I.B.M. Schuitemaker, LD. De eindredactie is verzorgd door ing. G.J. Grotentraast, LD. VII

9 Een bijzonder woord van dank is verschuldigd aan de directies van de diensten, instellingen en instituten die hun medewerkers in de gelegenheid hebben gesteld in enigerlei vorm een bijdrage te leveren aan de realisering van dit Vademecum. Met name de medewerking van de zijde van de Landinrichtingsdienst mag in dit verband niet onvermeld blijven. Namens de Werkgroep Herziening Cultuurtechnisch vademecum, G. J. Grotentraast. VIII

10 INHOUD Deel I. Algemeen blz 1. Algemeen Lettertekens en cijfers Griekse lettertekens Romeinse cijfers Het internationale stelsel van eenheden (SI) Algemeen Grootheden, erkende SI-eenheden en SI-voorvoegsels Eenheden die niet tot het SI behoren, maar blijvend erkend zijn Herleiding van oude eenheden tot SI-eenheden Schrijf- en zetwijze van grootheden, eenheden en getallen Afi(ortingen van enkele diensten, organisaties, instellingen e.d. voor zover van belang voor cultuurtechnici Wiskunde Symbolen en tekens in de wiskunde Algebra en rekenkunde Machten Wortels Logaritmen Merkwaardige produkten en quotiënten Binomium van Newton Vergelijkingen Rijen en reeksen Relaties en functies Limieten Complexe getallen Afronden en nauwkeurigheid Meetkunde CoOrdinaten en hoeken Driehoeken Omtrekken, oppervlakken en inhouden Goniometrie De zes goniometrische verhoudingen Formules met één hoek Herleiding van hoeken naar het eerste kwadrant 48 IX

11 blz Formules met twee hoeken Formules voor dubbele en halve hoek Analytische meetkunde Differentiaal- en integraalrekening Gronddifferentiaal-quotiënten Integraalrekening Statistiek Verzamelingen Combinatie-rekening Begrippen uit de statistiek Stochastische variabele Kansverdelingen Populatie Steekproef Uitkomstenruimte Gebeurtenis Kansrekening Algemene opmerkingen Voorwaardelijke kansen De produktregel De somregel Produkt- en somregel gecombineerd Beschrijvende statistiek Karakteristieke waarden Rekenkundig gemiddelde Meetkundig gemiddelde Harmonisch gemiddelde Gewogen gemiddelde Mediaan Modus Spreidingsbreedte Standaardafwijking Histogrammen Populatie en steekproef Regressie- en correlatierekening Twee variabelen bij lineaire regressie Twee variabelen en hun correlatie Varianties van schatters van regressiecoëfficiënten Kansverdelingen Discrete verdelingen Continue verdelingen 72 X

12 blz Steekproefverdelingen Toepassingen Histogrammen Kansschalen Voorbeeld van gebruik A-selecte getallen Binomiale verdeling Intervalschattingen Toetsen van hypothesen Numeriek voorbeeld Chi-kwadraat toets Voorbeeld Literatuur Economie Projecteconomie Afschrijving/waardevermindering Afvloeiing en toetreding Baten Bedrijfsgrootte Consumentensurplus Contante waarde Conversiefactor Effectenanalyse Elasticiteit Evaluatiemethode Externe effecten Inflatie en indexcijfers Inkomen Interne rentevoet Investeren Investeringsselectie Investeringseffect Investeringstrappenmethode Kosten Kosten-batenanalyse Kostenverdeling Lineaire programmering Marginale produktiviteit Multi-criteria-analyse Multiplier Nut Optimale grootte Potentieel effect Produktiefunctie XI

13 blz Prognose Projecteconomie Rekenprijzen Standaardbedrijfseenheden Toegevoegde waarde Literatuur Econometrie Plaatsbepaling econometrie Het gebruik van modellen Optimaliseringsmodellen Het schatten van regressievergelijkingen Literatuur Remote sensing Inleiding Elektromagnetische straling Algemeen Stralingsbronnen Invloed van de atmosfeer op de EM-straling Reflectie en emissie van EM-straling door objecten Principe van RS Algemeen Platforms Sensoren RS-opnametechnieken Fotografische luchtopname technieken Elektronische RS-technieken Verschillen tussen fotografische en elektronische opnamen Interpretatie van RS -opnamen Algemeen Technische hulpmiddelen bij de interpretatie Toepasbaarheid van RS Algemeen Toepassingsgebieden van de verschillende RS-technieken Algemene informatie en literatuur Verklaring van veel gebruikte termen en afkortingen in de RS Literatuur Adressen 151 XII

14 Deel II. Bodem blz. Algemeen Basisbegrippen Bodemgebruik Bodemkundige indeling Inleiding Korrelgrootteldassen Algemeen Indeling volgens de Stichting voor Bodemkartering Indeling volgens de Rijks Geologische Dienst (RGD) Indeling volgens de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (RIJP) Indeling volgens het Bedrijfslaboratorium voor Grond- en Gewasonderzoek Overzicht van de korrelgrootteklassen van Stichting voor Bodemkartering, Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders en Rijks Geologische Dienst Grenzen van korrelgrootteklassen Korrelgrootteverdeling Textuurindeling van de Stichting voor Bodemkartering Indeling naar korrelgrootte volgens de Rijks Geologische Dienst Grondsoortenindeling van de Rijksdienst voor de IIsselmeerpolders Overige indelingen bij de Stichting voor Bodemkartering Organische stof Kalkverloop Profielverloop Grondwatertrappen Horizontbenamingen Structuur Bodemclassificatie en legenda Terminologie Geologische indelingen Algemene geologische tijdtafel Indeling en formaties uit het Kwartair Indeling van de Westland Formatie Literatuur 207 XIII

15 blz. 3. Bodemgeschiktheid (interpretatie systeem Stiboka) Inleiding Beoordelingsfactoren Ontwateringstoestand Vochtleverend vermogen Verticale waterbeweging Infiltratiesnelheid Stevigheid van de bovengrond Verkruimelbaarheid Slempgevoeligheid Stuifgevoeligheid Voedingstoestand Zuurgraad De geschiktheid van gronden De geschiktheid van gronden voor akkerbouw De geschiktheid van gronden voor weidebouw De geschiktheid van gronden voor bosbouw Literatuur Bodemtechniek Inleiding Algemene begrippen, eenheden en symbolen Ophoging en zetting Grond-, water- en korrelspanning Berekening van zetting volgens Terzaghi Berekening van zetting volgens Koppejan Berekening van netto-ophoging Berekening van zetting bij veen volgens Fokkens Literatuur Zakking van maaiveld als gevolg van ontwatering Zakkingscomponenten Fysische rijping van kleigronden Het zakkingsproces bij veengronden Literatuur Verandering van reliëf Algemeen Waterhuishouding en egalisatiebehoefte Reliëf en detailontwatering Bepaling van maaiveldshoogte bij egalisatie Bepaling van hoeveelheid grondverzet en transportafstand Methode van egalisatie Kosten en baten 265 XIV

16 blz Literatuur Profielverbetering Algemeen Bewortelingsdiepte Profielverbetering van plaatgronden Profielverbetering van veenkoloniale gronden Profielverbetering van veldpodzolgronden Profielverbetering van droogtegevoelige veengronden Profielverbetering van zware kleigronden Profielverbetering van droogtegevoelige zandgronden met een ondiepe goed vochthoudende laag Verbetering van de doorlatendheid Werktuigen voor profielverbetering Literatuur Draagkracht van graslandgronden Algemeen Indringingsweerstand Dichtheid van de zodelaag Invloeden op dichtheid Vochtspanning en ontwateringsdiepte Verbetering van draagkracht Literatuur Bodemverdichting Algemeen Gronddruk en bandspanning Drukverdeling in de bodem Verdichting door trilling Opheffing van verdichting Literatuur Bemestingsaspecten Algemeen Adsorptiecomplex Verplaatsing anionen Organische stof Bepaling van het organische-stofgehalte van de grond Organische-stofgehalte van de bouwvoor Humificatie van organische stof Verhoging organische-stofgehalte bouwvoor Afbraak organische stof in de bouwvoor Organische stofaanvoer Blijvend grasland C/N-quotiënt van bouwvoor en produkten 297 XV

17 blz Zuurgraad van de grond Algemeen Zand- en veenkoloniale grond Klei, zavel en kiss Grasland op alle grondsoorten Stikstof Fosfaat Kali Bouwland Grasland Magnesium Bouwland Grasland Natrium Toepassing van sporenelementen-meststoffen Onttrekking van voedingsstoffen Kunstmeststoffen Dierlijke meststoffen Literatuur 310 XVI

18 Deel III. Water blz. 1. Algemeen Inleiding Voorkomen van water op aarde Eigenschappen van water Basisbegrippen De kringloop van het water Algemene hydrologische kringloop Agrohydrologische kringloop Watergebruik Land- en tuinbouw Drink- en industriewatervoorziening Overig gebruik Waterbalans van Nederland Beheer van het water Literatuur Neerslag en verdamping Waarnemingsstations KNMI Neerslag Begrippen Meting van de neerslag 327 Fouten bij neerslagmetingen Verdeling van de neerslag naar plaats en in de tijd Verdamping Begrippen Bepaling van de verdamping (algemeen) 337 Inleiding 337 Lysimeters 337 Waterbalans 337 De eddy-correlatiemethode 338 De profielmethode 338 De energiebalansmethode 338 Combinatiemethoden Nettostraling en bodemwarmtestroomdichtheid 340 De nettostraling, Q* 340 De warmte-opslagterm G Verdamping van een vrij wateroppervlak 346 De Penman-formule 346 De Priestley-Taylor-formule 349 XVII

19 blz Verdamping van een landoppervlak 349 Inleiding 349 Verdamping van een nat landoppervlak; interceptie, (Ed 350 Verdamping van een droog gewas, transpiratie, (Ed 351 Verdamping van kale grond (Ed Berekening van de door het K.N.M.I. verstrekte verdampingscijfers 353 Berekening op basis van de Penman-formule (E",', 1" ) 353 Berekening op basis van de Makkink-formule (Ed Potentiële verdamping (evapotranspiratie), (E p) 355 Inleiding 355 Verdampingspan 355 De potentiële verdamping volgens de Penman-Monteith-vergelijking De potentiële verdamping volgens de gewasfactormethode 356 Enkele opmerkingen met betrekking tot het concept "potentiële verdamping" Verdeling van Er w naar plaats en in de tijd Neerslagtekort en neerslag overschot Begrippen Verdeling van het neerslagoverschot (-tekort) naar plaats en in de tijd Frequentieverdelingen en procentpunten van de neerslag, verdamping en neerslagoverschot (-tekort) Begrippen Frequentieverdeling en procentpunten van neerslagsommen Frequentieverdeling en procentpunten van de potentiële verdamping Frequentieverdeling en procentpunten van het potentiële neerslagoverschot Het gebruik van frequentieverdelingen van cumulatieve sommen 370 Bepaling van de frequentieverdeling van cumulatieve neerslagoverschotten 370 Verloop van het cumulatieve potentiële neerslagoverschot in het zomerhalfjaar 370 Vereffening van de basisgegevens Karakterisering van de droogtegraad Extreme neerslaghoeveelheden Inleiding Extreme neerslaghoeveelheden voor lange tijdsintervallen Neerslagintensiteit bij korte tijdsintervallen Gebiedsgemiddelden van extreme neerslaghoeveelheden Tabellen Historische reeksen Normaalwaarden neerslag en verdamping Decadegegevens van enkele stations (vanaf 1971) Frequentieverdeling neerslag, verdamping, neerslagoverschot (-tekort) van een aantal waarnemingsreeksen Literatuur 417 XVIII

20 blz. 3. Stroming van water in de grond Stroming van water in de verzadigde zone Algemeen Enkele geohydrologische begrippen Geohydrologische indeling van het profiel 424 Watervoerend(e) pakket(ten) 424 Scheidende lagen 424 De hydrologische basis 425 Het afdekkend pakket Geohydrologie en topografie 428 Polders 428 Zandgebieden Grondwatermodellen 430 Fysische schaalmodellen 431 Analoge modellen 431 Wiskundige modellen Veel gebruikte rekenmethoden 432 Eenvoudige numerieke benadering 432 Numerieke modellen Literatuur Stroming van water in de onverzadigde zone Begrippen Bodemvocht (bodemwater) Potentiaaltheorie 450 Evenwichtsprofiel Bodemwaterkarakteristiek (pf -curve) 452 Algemeen 452 Standaard-vochtkarakteristieken 455 Staringreeks 456 Bergingscoëfficiënt Onverzadigde doorlatendheid 462 Algemeen 462 Standaard-ondergronden (Rijtema) 463 Berekening volgens Bloemen 464 Staringreeks 466 Kritieke z-afstand (zk) Waterbalans Stationaire stroming Niet-stationaire stroming Meetmethoden 477 Bodemvocht 477 Drukhoogte 479 Bodemwaterkarakteristieken (pf-curve) 480 Onverzadigde doorlatendheid (k(h)-relaties) Literatuur 482 XIX

21 blz Vochtleverantiemodellen Inleiding Ontwikkeling van de rekentechniek Stationaire modellen model CAPSEV Pseudo-stationaire modellen model MUST Niet-stationaire modellen model SWATRE Regionale, gekoppelde modellen Literatuur Waterbeheersing Ontwatering Begrippen Doorlatendheidsmetingen 504 Correlatieve en empirische methoden 505 Laboratoriummethoden 506 Veldmethoden 508 Doorlatendheid van gelaagde profielen Bepaling van drain - en slootafstanden 513 Formules voor stationaire stroming 513 Formules voor niet-stationaire stroming 522 Bepaling drainafstanden op basis van profielkenmerkenn Ontwateringsnormen 525 Normen voor stationaire afvoer 525 Ontwateringsbasis 525 Ontwerp op basis van frequenties 527 Enkele voorbeelden en toepassingen Drainagevooronderzoek 529 Algemeen 529 De indeling in homogene vlakken 529 De D-waarden 530 Het aantal doorlatendheidsmetingen per vlak Bepaling draindiameters 532 De afvoercapaciteit van drainbuizen 532 De keuze van de beschikbare drukhoogte voor de drainbuis 533 De maximaal te ontwateren oppervlakte 533 Toepassing van verschillende diameters in een reeks Drainagematerialen 535 Buissoorten 535 Hulpstukken 535 Omhullingsmaterialen 535 Materiaalaspecten 538 Materiaalkeuze 538 XX

22 blz Drainagecontrole en onderhoud 541 Controle op nieuw gelegde drainage 541 Onderhoud van drainage Literatuur Afwatering Inleiding Begrippen Enkele grootheden van de afwatering 549 Grootheden voor het ontwerp 549 De normstelling voor het ontwerp Afvoer - en droogleggingsnormen in de praktijk 550 Afvoernormen 550 Droogleggingsnormen 551 Afvoer en waterdiepte bij verschillende frequenties Modellen ter bepaling van afvoerintensiteiten 556 Algemeen 556 Methode De Jager 556 Methode De Zeeuw-Hellinga 557 Vergelijking van beide methoden De samenhang tussen het ontwaterings- en het afwateringsstelsel Literatuur Watervoorziening Inleiding Waterconservering Infiltratie Beregening 568 Inleiding 568 Beregeningsinstallatie 569 Tijdstip van beregenen en grootte van de gift Bevloeiing Literatuur Effecten van waterbeheersing op de opbrengst Inleiding Potentiële groeisnelheid en potentiële opbrengst of produktie 580 Fotosynthese 580 Theoretische potentiële produktie van een "standaardgewas" 581 Potentiële produktie van een werkelijk gewas 582 De praktische potentiële produktie Effecten van watervoorziening op de opbrengst 584 Factoren van invloed op de mate van vochttekort Methoden ter bepaling van de effecten van watervoorziening 589 Proefveld en lysimetergegevens 590 Fysisch georiënteerde produktiemodellen 596 Droogteschadematrix Effecten van ontwatering op de opbrengst 601 Facetten van wateroverlast 601 Factoren van invloed op de mate van wateroverlast 606 XXI