Grootheden en meeteenheden

Transcriptie

1 Grootheden en meeteenheden Het is belangrijk dat meeteenheden (of kortweg: eenheden) op de juiste manier worden gebruikt. Het uitgangspunt voor regelingen op het gebied van eenheden is in vrijwel alle landen thans het internationale Stelsel van Eenheden, volgens internationale afspraak aangeduid als SI. Het SI is in 1960 als uitbreiding en vervolmaking van het Metrieke Stelsel vastgesteld door de 11 e Conférence Générale des Poids et Mesures (CGPM, de algemene vergadering van bij de Meterconventie aangesloten landen). Het stelsel omvat grondeenheden en afgeleide eenheden, die samen een coherent stelsel vormen, alsmede voorvoegsels voor de vorming van decimale veelvouden en delen. In de Europese Unie is in 1979 een richtlijn inzake de Meeteenheden aangenomen (80/181/EG). De richtlijn is op SI gebaseerd. Om praktische redenen is echter ook een aantal niet tot het SI behorende eenheden erkend. De bepalingen van de richtlijn dienen in de nationale wetgeving van de aangesloten landen te worden opgenomen. In Nederland wordt voor het economische verkeer hieraan gevolg gegeven door middel van de bepalingen in de IJkwet en het daarbij behorende Eenhedenbesluit Een verbod op het gebruik van niet erkende eenheden is opgenomen in artikel 5 van de IJkwet. Dit artikel, voorzover hier van belang, luidt: Artikel 5 1. Het is verboden in de uitoefening van een beroep of bedrijf bij het vragen, het aanbieden of het leveren van goederen of diensten: o een grootheid uit te drukken in een andere dan een erkende meeteenheid, indien voor die grootheid een erkende meeteenheid geldt, Onze Minister van Economische Zaken kan vrijstelling verlenen van het bepaalde in het eerste lid. Het eerste lid van artikel 5 houdt in, dat in beginsel in het gehele economische verkeer geen andere dan wettige eenheden mogen worden gebruikt. Het gaat hier niet alleen om goederen en diensten zelf, maar ook om bijbehorende documenten, zoals offertes, prijsopgaven, facturen, handleidingen, polissen e.d. en om reclame via folders en publiciteitsmedia. Op grond van het tweede lid van artikel 5 is bij Ministeriële Beschikking een aantal vrijstellingen gegeven. Deze houden in dat onder andere in de volgende gevallen niet erkende eenheden mogen worden gebruikt: C in de zeevaart, de luchtvaart of het spoorwegverkeer, één en ander volgens internationale overeenkomsten; C in het internationale goederen- of dienstenverkeer (dit houdt in dat in het verkeer tussen fabrikant en importeur de nodige ruimte in het eenhedengebruik is gegeven; zodra de importeur zich evenwel op de Nederlandse markt gaat begeven, moeten wettige eenheden worden gebruikt); C indien eenheden worden gebruikt naast de overeenkomstige aanduiding in erkende eenheden, voorzover de aanduiding in erkende eenheden overheerst; C op goederen en in bijbehorende documenten en reclame voorzover vervaardigd voordat de desbetreffende eenheden hun wettelijke erkenning verloren; C op goederen (en in bijbehorende documenten en reclame) die in ongewijzigde doorgaande serieproduktie worden vervaardigd sedert een tijdstip waarop de desbetreffende eenheden hun wettelijke erkenning nog niet verloren hadden.

2 De volgende paragrafen bevatten een overzicht van de erkende meeteenheden en enige praktische en theoretische informatie. Hoewel niet wettelijk verplicht, wordt een genormaliseerd gebruik van groothedennamen en -symbolen sterk aanbevolen. De in het volgende gegeven groothedennamen en -symbolen zijn ontleend aan de Nederlandse Norm NEN 999, die in overeenstemming is met de internationale norm ISO 31. De erkende meeteenheden De SI-eenheden De grondeenheden van het SI Grootheid SI-eenheid naam symbool naam symbool lengte l,s meter m massa m kilogram kg tijd t seconde s elektrische stroom I ampère A thermodynamische temperatuur T kelvin a K hoeveelheid stof n mol mol lichtsterkte l,l v candela b cd Noten: a Naast thermodymnamische temperatuur (ook wel kelvintemperatuur genoemd) kent men de grootheid celsiustemperatuur. De SI-eenheid daarvoor is de graad Celsius, symbool o C, die gelijk is aan de kelvin. De celsiustemperatuur is gedefinieerd als het verschil: t =T - T 0 tussen twee thermodynamische temperaturen T en T 0 waarbij T 0 = 273,15 K. buitspraak: candela = kandéla

3 De afgeleide SI-eenheden De afgeleide SI-eenheden zijn eenheden die op coherente wijze zijn afgeleid van de SI-grondeenheden. Deze eenheden worden gegeven in de vorm van machtsproducten van de SI-grondeenheden met een getalfactor gelijk aan 1 (de getalfactor 1 is het kenmerk van een coherent stelsel). Voorbeelden: Grootheid SI-eenheid naam symbool naam symbool oppervlakte A vierkante meter m 2 volume V kubieke meter m 3 snelheid v,u meter per seconde m/s of m.s -1 versnelling a meter per secondekwadraat m/s 2 of m.s -2 hoeksnelheid omega radiaal per seconde rad/s of rad.s -1 repetentie sigma (één) per meter m -1 volumieke massa, dichtheid rho kilogram per kubieke meter kg/m 3 of kg.m -3 massaconcentratie rho kilogram per kubieke meter kg/m 3 of kg.m -3 molaire concentratie c mol per kubieke meter mol/m 3 of mol.m -3 stroomdichtheid J ampère per vierkante meter A/m 2 of A.m -2 luminantie A L candela per vierkante meter cd/m 2 of cd.m -2 Een aantal afgeleide SI-eenheden heeft een eigen naam en symbool; dit zijn: Grootheid SI-eenheid naam symbool naam symbool afleiding vlakke hoek a alpha,beta radiaal rad m.m -1 ruimtehoek b Omega,omega steradiaal sr m 2.m -2 frequentie v,f hertz Hz s -1 kracht F newton c N kg.m.s -2 druk, spanning p pascal Pa N.m -2 =kg.m -1.s -2 energie, arbeid E, W joule d J N.m=kg.m 2.s -2 hoeveelheid warmte Q... vermogen P watt W J.s -1.kg.m 2.s -3 elektrische lading Q coulomb C A.s elektrische spanning U, V volt V W.A -1 =kg.m 2.s -3.A -1 elektrische capaciteit C farad F C.V -1 =kg -1.m -2.s 4.A 2 elektrische weerstand R ohm Omega V.A -1 =kg.m 2.s -3.A -2 elektrische geleiding G siemens S Omega^{-1=kg -1.m -2.s 3.A 2 magnetische flux Phi weber Wb V.s=kg.m 2.s -2.A -1 magnetische inductie B tesla T Wb.m -2 =kg.s -2.A -1 inductantie L henry H Wb.A -1 =kg.m 2.s -2.A -2 lichtstroom phi lumen lm cd.sr verlichtingssterkte E lux lx lm.m -2 =cd.sr.m -2 activiteit A becquerel Bq s -1 geabsorbeerde dosis D gray Gy J.kg -1 =m 2.s -2 dosisequivalent H sievert Sv J.kg -1 =m 2.s -2

4 Door combinatie van de afgeleide SI-eenheden met een eigen naam met de grondeenheden worden weer afgeleide SI-eenheden gevormd. Voorbeelden: Grootheid SI-eenheid naam symbool naam symbool moment van een kracht M newton meter N.m oppervlaktespanning sigma newton per meter N.m -1 soortelijke warmte c joule per kilogram kelvin J.kg -1.K -1 thermische geleiding lambda watt per meter kelvin W.m -1.K -1 elektrische veldsterkte E volt per meter V.m -1 molaire energie U, E joule per mol J.mol -1 dynamische viscositeit eta pascal seconde Pa.s De voorvoegsels voor het vormen van decimale veelvouden en delen van SI-eenheden. Voorvoegsel symbool factor Voorvoegsel symbool factor yotta Y deci d 10-1 zetta Z centi c 10-2 exa E milli m 10-3 peta P micro F 10-6 tera T nano n 10-9 giga G 10 9 pico p mega M 10 6 femto f kilo k 10 3 atto a hecto h 10 2 zepto z deca da 10 yocto y Symbolen van voorvoegsels worden zonder spatie voor de symbolen van de eenheden geplaatst. Combinaties van voorvoegsels mogen niet worden gebruikt. Voor 10 7 joule schrijft men 10 MJ en niet 1 damj. Bij machten van symbolen voor eenheden deelt het voorvoegsel mee in de machtsverheffing: cm 2 = (10-2 m) 2 = 10-4 m 2 en niet 10-2 m 2. Veelvouden en delen van de grondeenheid kilogram worden gevormd door uit te gaan van het gram (= 10-3 kg). Dus 10-6 kg = 1 mg en niet 1 Fkg.

5 Eenheden die niet tot het SI behoren De eenheden in de tabel zijn blijvend erkend. Grootheid SI-eenheid omschrijving naam symbool waarde sterkte van optische systemen dioptrie - 1 dioptrie=1m -1 oppervlakte van landerijen are a a 1 a = 100 m 2 werkzame doorsnede barn b 1 b = m 2 volume, inhoud liter b l of L 1 l = dm 3 = 10-3 m 3 massa ton c t 1 t = 10 3 kg metriekkaraat d Kt (ct) 1 Kt = 0, kg atomaire massa-eenheid e u 1 u =1, kg (bij benadering) lineïeke massa van tex f tex 1 tex = 10-6 kg.m -1 textielvezels en garens vlakke hoek graad o 1 o = pi/180 rad (boog)minuut ' 1 ' =pi/10800 rad (boog)seconde '' 1 '' = pi/ rad decimale graad of gon g gon 1 gon = pi/200 rad tijd minuut min 1 min = 60 s\ uur h 1 h = 3600 s dag d 1 d = s druk bar h bar 1 bar = 10 5 Pa millimeter kwik i mmhg 1 mmhg = 133,322 Pa energie elektronvolt j ev 1 ev = 160, J (bij benadering) vermogen (schijnbaar) voltampere k VA 1 VA = 1 W vermogen (reactief) var l var 1 var = 1 W a Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd. 100 are wordt aangeduid met hectare (ha) b Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd. c Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd. d Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd. Uitsluitend ter aanduiding van de massa van parels en edelstenen. e Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd. Deze eenheid, die in de atoom- en kernfysica wordt gebruikt, is niet gekoppeld aan SI-eenheden. De waarde is experimenteel bepaald. f Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd. g Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd. 1 gon is het 1/100 gedeelte van een rechte hoek. h Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd. De toepassing van de bar is internationaal nog in discussie.de Nederlandse norm NEN 1000, Regels voor het hanteren van het Internationale Stelsel van Eenheden (SI), noemt voor het toepassingsgebied van de bar alleen de druk van gassen en vloeistoffen. i Uitsluitend ter aanduiding van fysiologische druk (bloeddruk, oogdruk, enz.). j Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd. Deze eenheid, die in de atoom- en kernfysica wordt gebruikt, is niet gekoppeld aan SI-eenheden. De waarde is experimenteel bepaald. k Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd. l Van deze eenheid mogen decimale veelvouden en delen worden gevormd.

6 Enige achtergrondinformatie 1. De definities van de zeven grondeenheden zijn: o De meter is de lengte van de weg die het licht in vacuum aflegt in een tijd van (1/ ) seconde (17e CGPM-1983, Rés.1). o Het kilogram is de eenheid van massa; het is gelijk aan de nassa van het internationale prototype van het kilogram (1e CGPM-1889). o De seconde is de tijdsduur van perioden van de straling ontstaan bij de overgang tussen de twee hyperfijnniveaus van de grondtoestand van het atoom cesium 133 (13e CGPM-1967, Rés.1). o De ampère is de constante stroom die, indien hij in stand wordt gehouden in twee evenwijdige, rechtlijnige en oneindig lange geleiders van te verwaarlozen cirkelvormige doorsnede, die geplaatst zijn in het luchtledige op een onderlinge afstand van 1 meter, tussen deze twee geleiders een kracht veroorzaakt gelijk aan newton voor iedere meter lengte (9e CGPM-1948). o De kelvin, eenheid van thermodynamische temperatuur, is het 1/273,16 deel van de thermodynamische temperatuur van het tripelpunt van water (13e CGPM-1967, Rés.4). o De mol is de hoeveelheid stof van een systeem dat evenveel elementaire entiteiten bevat als er atomen zijn in 0,012 kilogram koolstof 12 (14e CGPM-1971, Rés.3). Bij gebruikmaking van de mol moeten de elementaire entiteiten worden gespecificeerd; deze kunnen atomen, moleculen, ionen, elektronen, andere deeltjes of bepaalde groeperingen van dergelijke deeltjes zijn. o De candela is de lichtsterkte, in een gegeven richting, van een bron die een monochromatische straling met een frequentie van hertz uitzendt en waarvan de stralingssterkte in die richting 1/683 watt per steradiaal is (16e CGPM-1979, Rés.3). 2. In het spraakgebruik wordt vaak massa bedoeld als van gewicht gesproken wordt. Massa en gewicht zijn verschillende grootheden, tenminste even verschillend als elektrische weerstand en elektrische spanning. De massa van een voorwerp is een eigenschap van het voorwerp zelf. Onder het gewicht van een voorwerp verstaat men de kracht die het voorwerp in een zwaarteveld op zijn ondersteuning uitoefent. In het zwaarteveld van de aarde is dit dus de kracht die het door de aarde ondersteunde voorwerp op aarde uitoefent. De SI-eenheid van massa is het kilogram. De SI-eenheid van gewicht is de eenheid van kracht, de newton. Het gewicht is evenredig met de massa en met de sterkte van het zwaarteveld. Op aarde is het zwaarteveld niet overal even sterk. Op de maan is de sterkte van het zwaarteveld zelfs maar ongeveer een zesde van dat op aarde. Daardoor is het gewicht van een bepaalde massa niet overal hetzelfde. Het onderscheid tussen massa en gewicht speelt een rol bij het onderscheiden van verschillende manieren van wegen. Het wegen met een veerbalans is het bepalen van het gewicht. Voor massabepaling moet de veerbalans op de gebruikersplaats met bekende massastukken ('gewichten') zijn geijkt. Daartegenover staat het wegen met bijvoorbeeld een gelijkarmige balans en massastukken of met een normale winkelsnelweger. Deze manier van wegen is het vergelijken van massa's. Het zwaarteveld dient hierbij slechts als 'aandrijving' maar beïnvloedt het resultaat niet.

7 3. In de praktijk is het erg moeilijk om thermodynamische temperaturen te meten. Daarom is er een Internationale Temperatuurschaal (ITS-90) waarmee het mogelijk is om in de praktijk op alle plaatsen op vergelijkbare wijze temperaturen te meten. Deze schaal is zo goed mogelijk aan de thermodynamische temperatuur aangepast naar de inzichten in Voor vrijwel alle toepassingen zijn de overblijvende kleine verschillen te verwaarlozen. 4. De definities van de radiaal en steradiaal zijn: o de radiaal is de hoek tussen twee stralen van een cirkel, die op de omtrek een boog afsnijden waarvan de lengte gelijk is aan de straal; o de steradiaal is de ruimtehoek die, wanneer zijn top samenvalt met het middelpunt van een bol, op die bol een oppervlakte uitsnijdt gelijk aan die van een vierkant met de straal van de bol als zijde. Deze eenheden werden voorheen aangemerkt als 'aanvullende eenheden'. 5. Als referentiewaarde voor de meting van elektrische spanning en weerstand zijn door het Comité International des Poids et Mesures (CIPM) voor gebruik met ingang van 1 januari 1990 waarden aanbevolen voor respectievelijk de Josephson constante en de Von Klitzing constante. Deze waarden zijn: K J-90 (=2e/h) = ,9 GHz/ V en R K-90 (=h/e 2 ) = ,807 Ω Hieruit volgen voor de electronlading en voor de constante van Planck de waarden: e = 1, C en h = 6, Js. Herleiding van eenheden tot SI-eenheden Uitgebreide informatie voor de herleiding van eenheden tot SI-eenheden is verzameld in de Nederlandse norm NEN Grootheid Niet SI-eenheid Vervangende SI-eenheid lengte micron, mu, F micrometer, F (1 F = 1 Fm) millimicron, mf nanometer, nm (1 mf = 1 nm) \aa ngstrom, \AA nanometer, nm (1 \AA = 0,1 nm) inch, in, '', (Engelse duim) millimeter, mm (1 in = 25,4 mm) of centimeter, cm (1 in = 2,54 cm) foot, ft, ', (Engelse voet) centimeter, cm (1 ft = 30,48 cm) yard, yd meter, m, (1 yd = 0,9144 m) mile, (Engelse mijl) kilometer (1 mile = 1,609 km) zeemijl kilometer, km, (1 zeemijl = 1,852 km) volume, inhoud cc kubieke centimeter, cm 3 (1 cc = 1 cm 3 ) fluid ounce, fl oz (UK) kubieke centimeter, cm 3 (1 fl oz = 28,41 cm 3 ) pint, pt liter, l (1 pt = 0,5683 l) gallon, gal (UK) liter, l (1 gal (UK) = 4,546 l) gallon, gal (US) liter, l (1 gal (US) = 3,785 l) registerton kubieke meter, m 3 (1 reg.ton = 2,83 m 3 )

8 frequentie toeren per minuut, tpm, rpm hertz, Hz, per minuut, min -1 (toerental) omw./min (1000 tpm = 1000/60 Hz = 16,67 Hz) snelheid knoop kilometer per uur, km/h. (1 knoop = 1 zeemijl/h = 1,852 km/h) massa pond kilogram, kg (1 pond = 1/2 kg) ons gram, g (1 ons = 100 g) ounce, oz gram, g (1 oz = 28,35 g) troy ounce (edele metalen) gram, g (1 troy ounce = 31,1 g) pound, lb, (Engelse pound) kilogram, kg (1 lb = 0,4536 kg) kracht kilogramkracht, kgf (kilopond, kp) newton, N (1 kgf = 9,80665 N) dyne, dyn micronewton, FN (1 dyn = 10 FN) poundforce, lbf newton, N (1 lbf = 4,44822 N) druk kilogramkracht per vierkante kilopascal, kpa centimeter, kgf/cm 2, atmosfeer, at (1 kgf/cm 2 = 1 at = 98,0665 kpa) millimeter kwikkolom, kilopascal, kpa mmhg, (Torr) (1 mmhg = 0, kpa ~ 4/30 kpa) meter waterkolom, m H2O kilopascal, kpa (mwk, MWS) (1 m H2O) = 9,80665 kpa) dyne per vierkante centimeter, pascal, Pa dyn/cm 2 (1 dyn/cm 2 = 0,1 Pa) normale atmosfeer, atm kilopascal, kpa (1 atm = 101,325 kpa) poundforce per square inch, kilopascal, kpa lbf/in 2, (psi, pond) (1 lbf/in 2 = 6,89476 kpa) dynamische viscosieteit poise, P pascal seconde, Pa.s (1 P = 0,1 Pa.s) kinematische viscositeit Stokes, St vierkante meter per seconde m 2.s -1 (1 St = 10-4 m 2.s -1 ) energie calorie, cal joule, J (1 cal = 4,1868 J) kilocalorie, kcal kilojoule, kj (1 kcal = 4,1868 kj) Calorie, cal kilojoule, kj (1 Cal = 4,184 kj) kilogramkrachtcentimeter joule, J kgf.cm (cm H2O.l) (1 kgf.cm = J) erg, (dynecentimeter, dyn.cm) microjoule, FJ (1 erg = 0,1 FJ)

9 British thermal unit, Btu kilojoule, kj (1 Btu = 1,05506 kj) vermogen calorie per seconde, cal/s watt, W (1 cal/s = 4,1868 W) kilocalorie per uur, kcal/h kilowatt, kw (1000 kcal/h = 1,163 kw) meter kilogramkracht per seconde, m.kgf/s watt, W (1m.kgf/s = 9,80665 W) paardekracht, pk kilowatt, kw (PK, CV, PS) (1 pk = 0, kw) erg per seconde, erg/s microwatt, FW (1 erg/s = 0,1 FW) horsepower, hp kilowatt, kw (1 hp = 0,7457 kw) temperatuur graad Fahrenheit, o F graad Celsius, o C ( 32 o F = 0 0 C) temperatuurverschil graad Fahrenheit, o F kelvin, K (1 o F = 5/9 K) verlichtingssterkte foot candle, ft candle lux, lx (1 ft candle = 10,76 lx) activiteit van een radioactieve bron curie, Ci gigabecquerel, GBq (1 Ci = 37 GBq) geabsorbeerde dosis rad, rad (rd) milligray, mgy (1 rad = 10 mgy) dosisequivalent rem, rem millisievert, msv (1 rem = 10 msv) exposie röntgen, R millicoulomb per kilogram mc/kg (1 R = 0,258 mc/kg) Schrijfwijze van symbolen voor grootheden en eenheden Symbolen van eenheden worden geschreven met een kleine letter (ook als de overige tekst in hoofdletters staat), behalve als de naam van de eenheid is ontleend aan de naam van een bepaalde persoon. Achter een symbool komt geen punt (een symbool is geen afkorting). Tussen de getalwaarde en de eenheid komt een spatie. Om verwarring tussen symbolen voor grootheden en symbolen voor eenheden te voorkomen, is internationaal afgesproken de symbolen voor grootheden cursief en die voor eenheden rechtop (romein) te zetten (zie ISO 31/0). A = oppervlakte h = uur A = ampère M = moment V = volume M = mega (10 6 ) V = volt F = dynamische viscositeit h = hoogte F = micro (10-6 )

10 Verdere informatie Voor nadere inlichtingen over eenheden wordt verwezen naar de volgende bronnen: o Le système International d'unités (SI), brochure van het Bureau International des Poids et Mesures. o EU richtlijn (80/181/EEG) inzake de meeteenheden. Publikatieblad van de Europese Unie nr. L 39, 15 februari Normalisatie In de natuurkunde is het van groot belang dat iedereen dezelfde terminologie bezigt, dezelfde eenheden gebruikt en dezelfde symbolen. Een aantal organisaties houdt zich bezig met de normalisatie op dit gebied: IUPAP commission for SUN and AMCO Deze IUPAP commissie geeft geregeld eenbevelingen op het gebied van natuurkudig drukwerk, keuze van wiskundige en natuurkundige symbolen en nomenclatuur. Het document 'Symbols, units and nomenclature in physics' (1987, IUPAP-25) is door deze commissie goedgekeurd. Het Nederlands Normalisatie-instituut (NNI) Kalfjeslaan 2, postbus 5059, 2600 GB delft, , fax Voorzitter drs. J.C. Blankert. Het Nederlands Electrotechnisch Comité (NEC) Adres zie NNI. De bureautaken van het NEC worden uitgevoerd fdoor het NNI. De commissie, die van direct belang is voor natuurkundigen en waarin ook een aantal leden zitting heeft als vertegenwoordigers van de NNV, is de commsiie 'Grootheden, eenheden en hun symbolen'. Het NNI is aangesloten bij de International Organization for Standardization (ISO) en het NEC bij de International Electrotechnical Commission (IEC). Voor natuurkundigen zijn vooral van belang de delen 0 tot en met 13 van de internationale norm ISO 31. De nationale normen zijn daarmee in overeenstemming. Nederlands Meetinstituut NMI Van Swindenlaboratorium, postbus 654, 2600 RA Delft, Deze instelling heeft een brochure Grootheden en meeteenheden uitgegeven. International Organisation for Standardization, Technical Committee 12 (ISO/TC 12) De ISO/TC 12 is belast met het opstellen van normen voor namen, symbolen en definities voor fysische grootheden en eenheden en herleidingsfactoren. Secretariaat: SIS - Standardiseringen i Sverige, Tegnérgatan 11, PO Box 3295, S Stockholm. International Electrotechnical Commission, Technical Committee 25 (IEC/TC 25) IEC/TC 25 is belast met het opstellen van normen voor namen, symbolen en definities voor fysische grootheden en eenheden en herleidingsfactoren voor de electrotechniek.

11 Namen, symbolen en atoomgewichten van de elementen Symbool Naam Atoomgewicht Symbool Naam Atoomgewicht Ac 89 actinium. Mt 109 meitnerium. Al 13 aluminium (5) Md 101 mendelevium. Am 95 americium. Mo 42 molybdeen 95.94(1) Sb 51 antimoon (3) Na 11 natrium (6) Ar 18 argon (1) Nd 60 neodymium (3) As 33 arsenicum (2) Ne 10 neon (6) At 85 astatium. Np 93 neptunium. Ba 56 barium (7) Ni 28 nikkel (2) Bk 97 berkelium. Nb 41 niobium (2) Be 4 beryllium (3) No 102 nobelium. Bi 83 bismut (3) Os 76 osmium 190.2(1) Bh 107 bohrium. Pd 46 palladium (1) B 5 boor (5) Pt 78 platina (3) Br 35 broom (1) Pu 94 plutonium. Cd 48 cadmium (8) Po 84 polonium. Ca 20 calcium (4) Pr 59 praseodymium (3) Cf 98 californium. Pm 61 promethium. Ce 58 cerium (4) Pa 91 protactinium (2) Cs 55 cesium (5) Ra 88 radium. Cl 17 chloor m/o (9) Rn 86 radon. Cr 24 chroom (6) Re 75 renium (1) Cm 96 curium. Rh 45 rhodium (3) Da 105 danium. Rb 37 rubidium (3) Dy 66 dysprosium (3) Ru 44 ruthenium (2) Es 99 einsteinium. Rt 104 rutherfordium. Er 68 erbium (3) Sm 62 samarium (3) Eu 63 europium (9) Sg 106 seaborgium. Fm 100 fermium. Sc 21 scandium (9) F 9 fluor (9) Se 34 seleen 78.96(3) P 15 fosfor m/o (4) Si 14 silicium (3) Fr 87 francium. N 7 stikstof v(m) (7) Gd 64 gadolinium (3). nitrogeen. Ga 31 gallium (1) Sr 38 strontium 87.62(1) Ge 32 germanium 72.61(2) Ta 73 tantaal (1) Au 79 goud (aurum) (3) Tc 43 technetium. Hf 72 hafnium (2) Te 52 telluur (3) He 2 helium (2) Tb 65 terbium (3) Hs 108 hassium. Tl 81 thallium (2) Ho 67 holmium (3) Th 90 thorium (1) Fe 26 ijzer (ferrum) (3) Tm 69 thulium (3) In 49 indium (1) Sn 50 tin (stannum) (7)

12 Ir 77 iridium (3) Ti 22 titaan 47.88(3) I 53 jood (3) U 92 uraan (1) K 19 kalium (1) V 23 vanadium (1) Co 27 kobalt (1) H 1 waterstof v(m) (7) C 6 koolstof v(m) (1). hydrogen.. carboneum. W 74 wolfraam (3) Cu 29 koper (3) Xe 54 xenon (2) (cuprum) Kr 36 krypton 83.80(1) Yb 70 ytterbium (3) Hg 80 kwik (2) Y 39 yttrium (3) (mercurium) La 57 lanthaan (2) Ag 47 zilver (2) (argentum) Lr 103 lawrencium. Zn 30 zink 65.39(2) Li 3 lithium 6.941(2) Zr 40 zirkonium (2) Pb 82 lood 207.2(1) O 8 zuurstof v(m) (3) (plumbum) Lu 71 lutetium (1). (oxygeen). Mg 12 magnesium (6) S 16 zwavel m (6) Mn 25 mangaan (1). (sulfur).