Geschiedenis hoofdstuk 13 Vrijheid en Democratie

Transcriptie

1 Samenvatting door M woorden 21 juli keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Geschiedenis hoofdstuk 13 Vrijheid en Democratie Kenmerkende aspecten Het ontstaan van vrijheidsrechten en politieke rechten in verschillende historische tijdvakken Belangrijke denkers en hun ideeën over staat en onderdaan De ontwikkeling van de parlementaire democratie en de rechtsstaat in Nederland na 1795 Het ontstaan van politieke stromingen en partijen sinds 1848 Begrippen Actief kiesrecht = Het recht om je stem uit te brengen Antithese = Leer van Abraham Kuyper waarin protestanten en katholieken op basis van het gemeenschappelijke christelijke geloof samen tegenover andere politieke partijen staan zoals de liberalen en socialisten ARP = Antirevolutionaire Partij, opgericht in 1878 door Abraham Kuyper. Gereformeerde partij die zich tegen de idee van de Franse revolutie verzette, dat verstand in plaats van geloof de basis is voor het menselijk handelen Bezetting = Tweede Wereldoorlog in Nederland. Nederland was bezet door nazi- Duitsland en de parlementaire democratie functioneerde niet. Nederland werd bestuurd door een totalitair regime met een nationaal socialistische ideologie Bijzonder onderwijs = Onderwijs dat niet door de staat maar door een particuliere organisatie wordt bestuurd. Deze besturen kunnen bijvoorbeeld katholiek, protestant, van een ander geloof of algemeen zijn CDA = Christen Democratisch Appel, confessionele partij met het geloof als uitgangspunt. Voortgekomen uit ARP, CHU en KVP en in 1980 opgericht Censuskiesrecht = Alleen diegenen die aan bepaalde voorwaarden voldoen, mogen stemmen. Het gaat dan om het betalen van een bepaalde hoeveelheid belasting of andere tekenen van maatschappelijke welstand Centralisatie = Het besturen van een land vanuit één plek, waar dan alle regeringsmacht geconcentreerd is CHU = Christelijk Historische Unie, conservatieve christelijke partij, afsplitsing van de ARP Confessionelen = Geloofsgroeperingen in de Nederlandse samenleving. In de praktijk van de 19 e eeuw vooral de katholieken en protestanten CPN = Communistische Partij van Nederland, sinds 1935 onder die naam bekend. Vanaf 1909 bestond er een communistische partij D66 = Politieke partij die streeft naar verdere democratisering en bestuurlijke vernieuwing. Opgericht door Hans van Mierlo in Pagina 1 van 8

2 Democratische Revolutie = Revolutie om democratie te bewerkstelligen. Welke politieke en vrijheidsrechten daarbij horen, blijkt een punt van discussie Democratiseringsgolf = Periode in de Nederlandse geschiedenis waarin veel meer mensen betrokken raken bij de democratie en waarin met name jongeren en vrouwen door middel van actie voeren meer inspraak eisen en verwerven. Jaren zestig en zeventig Dolle mina = Actiegroep van vrouwen, die streefde naar een grotere maatschappelijke en politieke deelname van vrouwen Doorbraak = Idee dat vlak na de Tweede Wereldoorlog opgeld deed en dat uitging van een doorbreking van verzuiling Eenheidsstaat = Staat waarin overal dezelfde wetten gelden en waarin provincie en gemeente ondergeschikt zijn aan het centrale gezag Eerste Kamer = Vormt samen met de Tweede Kamer de Staten- Generaal. De leden van de Eerste Kamer worden door getrapte verkiezingen gekozen via de Provinciale Staten Emancipatie = Het in eigen (politieke) organisaties opkomen door gelijkberechtiging voor de wet en in de samenleving van achtergestelde groepen Evenredige vertegenwoordiging = Partijen behalen een zeteltal dat evenredig is met het aantal stemmen dat op ze is uitgebracht Grondrechten = Elementaire rechten die voor iedere mens en burger gelden Grondwet = Belangrijke wet met de rechten en plichten van burgers en betuur Ideologie = Leer, een geheel van uitgangspunten die mensen onderschrijven en die ze van groot belang vinden als richtlijn voor de inrichting van hun eigen leven en dat van anderen Industriële Revolutie = Overgang van handenarbeid en huisnijverheid naar machinale productie. In Engeland de periode van 1750 tot 1850 Kinderwetje van Van Houten = Eerste sociale wet in Nederland. De wet verbood arbeid van kinderen tot 12 jaar in fabrieken en werkplaatsen. Thuisarbeid, landarbeid en werken in persoonlijke dienstverlening vielen niet onder de wet KVP = Katholieke Volkspartij, voortgekomen uit de RKSP en opgericht in 1946 Liberalisme = Politiek en economisch stelsel waarbij de vrijheid en de rechten van het individu vooropstaan. Liberalen pleiten voor een terughoudende overheid. Kapitalisme is volgens hen het beste economische stelsel Ministeriële Verantwoordelijkheid = De ministers zijn verantwoordelijk voor hun politieke handelen, inclusief de politieke handelswijze van de koning. Zij moeten daarover verantwoording afleggen aan het parlement Monarchie = Staatsvorm met als staatshoofd een persoon die op basis van erfopvolging zijn of haar functie uitoefent voor onbepaalde tijd. Bij een constitutionele monarchie wordt de macht van het koningshuis beperkt door een constitutie, een grondwet Nederlandse Volksbeweging (NVB) = Beweging die vlak na de Tweede Wereldoorlog streefde naar een doorbreking van de oude zuilen en die nieuwe politieke verhoudingen wenste Paars kabinet = Kabinetten onder leiding van PvdA- premier Kok, waarin sociaaldemocraten en liberalen samenwerken Pacificatie = Geheel van maatregelen dat in 1917 genomen werd, waaronder algemeen mannenkiesrecht en gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs. Het maakte een eind aan de schoolstrijd Parlementaire democratie = Politiek stelsel waarin een democratisch gekozen parlement de hoogste macht heeft Passief kiesrecht = Het recht om gekozen te worden Pagina 2 van 8

3 Patriotten = Beweging die van Nederland een democratie en bestuurlijke eenheid wilde maken, zonder stadhouder. Zij komen op voor hun patria, vaderland Polarisatie = De tegenstellingen tussen de verschillende politieke partijen en ideologieën aanscherpen Populisme = Stroming die politieke ideeën baseert op de bij gewone mensen levende onvrede, meestal over de afstand van de burger tot de politiek Provo = Protestbeweging van jongeren in de jaren zestig, die zich op originele wijze verzette tegen te veel machtsuitoefening door de overheid en de consumptiemaatschappij PvdA = Partij van de Arbeid, partij met als uitgangspunt sociaaldemocratische beginselen. Opgericht in 1946 Recht van Amendement = Recht van de Tweede Kamer om wetsvoorstellen te wijzigen Recht van initatief = Recht van de Tweede Kamer om zelf wetsvoorstellen in te dienen Rechtsstaat = Staat waarin de vrijheidsrechten van de inwoners worden gerespecteerd en de staatsmacht aan banden wordt gelegd door wetten Representatieve democratie = Het volk heeft invloed op het bestuur via volksvertegenwoordigers RKSP = Rooms- Katholieke Staatspartij, opgericht in 1926 Scheiding der Machten = Idee dat politieke macht, te weten de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht, verdeeld moet worden over verschillende staatsorganen of personen. Omdat er drie machten zijn, wordt gesproken over de trias politica Schoolstrijd = Strijd om financiële gelijkstelling van het openbaar en bijzonder onderwijs SDAP = Sociaaldemocratische Arbeiderspartij. Opgericht in 1894 door onder andere Pieter Jelles Troelstra SDB = Sociaaldemocratische Bond. Radicale socialistische groepering onder leiding van Domela Nieuwenhuis Sociale Kwestie = Vraagstuk waarbij de mate waarin maatregelen genomen moeten worden om de sociale omstandigheden van de arbeiders te verbeteren, aan de orde wordt gesteld. Het gaat hier om arbeidswetten, onderwijswetten en wetten gericht op het verbeteren van de woonomstandigheden en algemene volksgezondheid Socialisten = Aanhangers van een socialistische of sociaaldemocratische ideologie SP = Partij op basis van socialistische beginselen. Opgericht in 1972 en vanaf die tijd onder leiding van Jan Marijnissen. In 2006 behaalde de partij en grote verkiezingsoverwinning Soevereiniteit in eigen kring = Idee van Abraham Kuyper dat de christenen het recht moesten hebben zoveel mogelijk zaken in eigen kring te regelen (bijvoorbeeld het wel of niet naar school laten gaan van kinderen) Tweede Kamer = Samen met de Eerste Kamer de wetgevende macht van Nederland. In de Tweede Kamer zitten rechtstreeks gekozen volksvertegenwoordigers. De Tweede Kamer heeft meer rechten dan de Eerste Kamer Unie van Utrecht = Verbond van zeven noordelijke gewesten om de Opstand voort te zetten Verlichting = Stroming die vindt dat niet het geloof, maar je verstand en wetenschappelijk rederen je tot de waarheid brengen Verzorgingsstaat = De staat zorgt door sociale wetgeving voor een sociaal vangnet voor alle burgers Verzuiling = Indeling van het maatschappelijke en politieke leven in Nederland op basis van geloof en/of politieke overtuiging Vrijheid van Drukpers = Belangrijk grondrecht en voorbeeld van een vrijheidsrecht, dat garandeert dat niemand vooraf toestemming behoeft te vragen om te mogen publiceren. Achteraf kan wel toetsing aan de wet plaatsvinden Vrijheidsrechten = Rechten die garanderen dat mensen vrij zijn van ongewenste bemoeienis met hun leven door personen of de staat VVD = Volkspartij voor Vrijheid en Democratie. Partij met liberale beginselen, opgericht in 1948 Wederopbouw = Opbouw van Nederland na de Tweede Wereldoorlog onder leiding van de rooms- rode kabinetten Pagina 3 van 8

4 met Willem Drees als premier Jaartallen Pagina 4 van 8

5 Oudheid 431 v.c. Begrafenisrede van Pericles De vrijheid en democratie in Athene bedreigd door de Spartanen 16 e eeuw 17 e eeuw 1578 Willem van Oranje stelde voor om zowel het katholieke als lutherse en calvinistische geloof toe te staan 1579 Unie van Utrecht 1585 Meer dan protestantse vluchtelingen kwamen naar Amsterdam (vanuit Antwerpen) Amsterdam de belangrijkste stad van de Republiek Belangrijke denkers streven in de 17 e eeuw neer in Amsterdam, stad van vrijheid van denken en geweten 18 e eeuw De Patriotten gaven aan het einde van de 18 e eeuw vrijheid een nieuwe betekenis. In hun pamfletten en krantjes streden ze voor persvrijheid, voor de individuele vrijheid om je mening te uiten 1787 De revolutiepoging van de Patriotten mislukte De Republiek kwam in de handen van de Fransen. De Nederlanden werden een eenheidsstaat, de privileges van de steden en gewesten werden in één klap afgeschaft. Kerk en staat werden 1795 gescheiden, de godsdiensten werden gelijkgesteld voor de wet. 1 maart 1796 Eerste bijeenkomst van een gekozen nationale vergadering. Kiesrecht hadden mannen boven de 21 die het oude systeem hadden afgezworen 1798 Er kwam algemeen kiesrecht voor mannen. Dit leidde tot zoveel discussie en onenigheid, dat de Fransen schrokken van al dat geruzie in zo n klein landje. Ze steunden een staatsgreep. 19 e eeuw De protestanten en katholieken streden naar subsidies voor bijzonder onderwijs De broer van Napoleon werd koning, maar dat koninkrijkje was snel afgelopen. Uiteindelijk nam Napoleon het bewind helemaal over en Nederland werd een Franse provincie Na het verdrijven van de Fransen werd Nederland een monarchie, met heel veel macht voor de koning 2 december1813 Willem 1 zwoer plechtig een eed op het voorlopige ontwerp van de grondwet, waarin werd geregeld dat Nederland een parlement kreeg 1815 Nederland (tijdelijk samen met België) een koninkrijk met nog veel macht voor de koning 1830 Belgen kwamen in opstand en riepen een eigen staat uit 1840 De scheiding van België en Nederland werd formeel geregeld Het ging heel slecht met de Nederlandse economie en er waren regelmatig voedselrellen Februari 1848 Overal in Europa braken revoluties uit. Willem 1 zag de bui al hangen, want ook in Nederland werd er gedemonstreerd. Binnen 24 uur werd de koning naar eigen zeggen van zeer conservatief naar zeer liberaal. 1 juni 1848 Grondwet van Thorbecke wordt ingevoerd. Vrijheid van drukpers en vrijheid van vereniging, in de grondwet. Het parlement kreeg juist meer macht.. Vrijheid van onderwijs Schoolstrijd, overheidsbekostiging van bijzonder onderwijs 1863 Nederland schaft slavernij in Suriname af 1874 Kinderwetje van Van Houten, eerste sociale wet 1878 De ARP werd opgericht door Abraham Kuyper 3 oktober 1878 Joods meisje uit Friesland, Aletta Jacobs haalt het staatsexamen Arts. Zij was de eerste vrouwelijke student aan een Nederlandse universiteit Financiële gelijkstelling en schoolpacificatie 1894 Oprichting Sociaaldemocratische Arbeiderspartij, door Friese advocaat Pieter Jelles Troelstra 1896 Katholieke beweging door priester Schaepman 20 e eeuw Vanaf 1900 Nederland verzuilde. Die verzuiling hield waarschijnlijk de verleidelijke fascistische partijen tijdens de crisis van de jaren dertig op afstand. De bezetting betekende een breuk in het langdurige proces van democratisering van Nederland Leerplichtwet. Kinderarbeid verdwijnt definitief 1908 Christelijke Historische Unie (CHU) opgericht 1909 Eerste communistische partij opgericht in Nederland 1917 Pacificatie: algemeen mannenkiesrecht en gelijkstelling van bijzonder en openbaar onderwijs à einde schoolstrijd Afschaffing districtenstelsel en invoering stelsel van evenredige vertegenwoordiging 1918 Pieter Jelles Troelstra riep in de Tweede Kamer dat Nederland rijp was voor een socialistische revolutie, hier werd niets mee gedaan Kiesrecht voor vrouwen 1922 Eerste verkiezingen met algemeen mannen- en vrouwenkiesrecht Colijn (ARP) leidt achtereenvolgens vijf kabinetten 1926 Rooms- Katholieke staatspartij (RKSP) 1935 CPN (Communistische Partij van Nederland) opgericht Oprichting PvdA en KVP 1946 Overeenkomst van Linggadjati. Soevereiniteit van de republiek Indonesië in beperkt gebied erkend 1947 Eerste politionele actie in Indonesië 1948 VVD werd opgericht Rooms- rode coalities onder leiding van premier Drees (PvdA) Tweede politionele actie in Indonesië 1949 Soevereiniteitsoverdracht Indonesië. Indonesië wordt een onafhankelijke staat. Alleen Nieuw- Guinea bleef koloniaal bezit Na 1950 Industriële Revolutie in Nederland. Het aantal industriearbeiders groeit sterk 1954 Bisschoppelijk mandement, de katholieken wilden geen scheiding van godsdienst en leven, tegen de verzuiling 1958 Einde van de rooms- rode samenwerking onder leiding van premier Drees 1960 Provo- beweging van jongeren in Nederland 1966 Hans van Mierlo richtte de D66 op (Democraten 66) Tien over Rood gepubliceerd 1967 De ontzuiling kwam er. Dat maakten de verkiezingen duidelijk. De drie confessionele partijen verloren hun meerderheid Tweede feministische golf, de dolle mina s 1973 ARP, CHU en KVP gaan samenwerken als CDA 1975 Soevereiniteitsoverdracht Suriname. Suriname wordt een onafhankelijke staat 1977 De drie grootste partijen van Nederland: PvdA, CDA en VVD 1980 Een nieuw confessionele partij: het Christen Democratisch Appel (CDA) 1983 In de grondwet: verbod van discriminatie Paarse kabinetten onder leiding van premier Kok (PvdA) 21 e eeuw 6 mei 2002 Moord op Pim Fortuyn 2 november2005 Filmer en schrijver Theo van Gogh werd in Amsterdam vermoord door een radicale moslim 2007 De krant schrijft: Zelden zijn er zoveel jongeren vrijgesteld van de leerplicht op grond van religie, gewetensbezwaren of levensbeschouwing als vorig jaar. Pagina 5 van 8

6 Kenmerkende aspecten uitleg Het ontstaan van vrijheidsrechten en politieke rechten in verschillende historische tijdvakken - vrijheid van meningsuiting, vrijheid van drukpers en vrijheid van vereniging. Vrijheid is geen eenduidig begrip. Veel mensen in de Nederlanden hadden aan het einde van de Middeleeuwen hun persoonlijke vrijheid verworven. Vervolgens moesten ze een harde strijd leveren om de vrijheid van bemoeienis door een opdringerige vorst en de vrijheid van geloof te verwerven. Dat laatste was in de Republiek in de 17e eeuw en 18e eeuw aardig geregeld, maar echte godsdienstvrijheid kwam er pas in de 19e eeuw. Dat was de eeuw dat echt werd vastgelegd in de grondwet welke grondrechten de inwoners van Nederland allemaal hebben. Het omgaan met die vrijheid blijft lastig. Sinds 1983 staat in de grondwet dat je niet mag discrimineren en zo wordt duidelijk, dat de vrijheid haar grenzen kent en dat je rekening moet houden met elkaar. Belangrijke denkers en hun ideeën over staat en onderdaan - Pericles, grondlegger van de democratie in Oud- Griekenland en legeraanvoerder van de Atheense burgers. - Locke, filosoof uit de vroege verlichting over parlement en politiek, Thomas Hobbes, filosoof, grondlegger van de moderne politieke filosofie, Baruch Spinoza, een Nederlands filosoof, wiskundige, politiek denker en lenzenslijper uit de vroege Verlichting van Sefardisch-Joodse afkomst, rationalisme, Joan Derk van der Capellen tot den Pol, was een Nederlands politicus en edelman die een belangrijke rol speelde in de patriottenbeweging, Johan Rudolph Thorbecke, was een Nederlands staatsman van liberale signatuur. Hij wordt als de grondlegger van het parlementarisme in Nederland beschouwd, De ontwikkeling van de parlementaire democratie en de rechtsstaat in Nederland na Vanaf het einde van de 18e eeuw hadden Patriotten kritiek op de manier waarop Nederland werd bestuurd. Zij vonden dat alle inwoners de Republiek zich met het bestuur moesten kunnen bemoeien. De Fransen zorgden ervoor dat Nederland een eenheidsstaat werd. Er werd geëxperimenteerd met een parlement en verkiezingen. Nadat de Fransen weggingen, werd Nederland een monarchie met een grondwet die de koning veel macht gaf. Revoluties in Europa deden koning Willem 2 beslissen dat er een liberalere grondwet moest komen. De liberale hoogleraar Thorbecke, later minister- president, zorgde daarvoor. De koning werd onschendbaar, het parlement werd het belangrijkste politieke orgaan. Politieke rechten waren echter nog steeds toegekend aan een kleine groep welgestelde mannen. De rest van de bevolking mocht nog niet stemmen. Het ontstaan van politieke stromingen en partijen sinds Abraham Kuyper, een orthodexe- protestantse dominee, richtte in 1878 de ARP op, de Antirevolutonaire partij, Antirevolutionair betekende voor Kuyper: tegen de ideeën van de Franse Revolutie. Hij was tegen de scheiding van kerk en staat, vond dat God de koning aanstelde en dat een bolk niet het recht has tegen een vorst in opstand te komen. Belangrijkste strijdpunt was een gelijkstelling van het bijzonder onderwijs. - Samuel van Houten, een jong liberaal kamerlid, die een eerste wetsvoorstel indiende, gericht tegen wat hij de grootste 'uitwas van de vrije markt' noemde: kinderarbeid. Hij maakte gebruik van het recht van initiatief van de Tweede Kamer, het recht om zelf een wetsvoorstel in te dienen. Dit kinderwetje van van houten verbood kinderen onder 12 jaar te werken. pas na echter, met Leerplichtwet, verdween de grootschalige kinderarbeid uit ons Pagina 6 van 8

7 land. - SDB, Sociaaldemocratische Bond. Ze wilden een socialistische revolutie, waarbij alle bezit van kapitaal industrie en boerenbedrijven gemeenschappelijk zou worden. De bevlogen leider van de SDB, Ferdinand Domela Nieuwenhuis, verkondigde dat in de Tweede Kamer. Hij was fel tegen het koningshuis en werd vanwege zijn anti monarchistische uitlatingen zelfs in de gevangenis gegooid - SDAP, Sociaaldemocratische Arbeiderspartij door Friese advocaat Pieter Jelles Troelstra in Belangrijkste strijdpunt was het algemeen kiesrecht, gelijkheid voor iedereen en staatseigendom van de productiemiddelen. Zij waren TEGEN gelijkstelling van het bijzonder onderwijs. - CHU (Christelijk Historische Unie) opgericht in 1908 door voormalige ARP- leden. Bekende personen Pericles Oudheid Grondlegger democratie in oud- Griekenland John Locke 17 e eeuw Engelse filosoof uit de tijd van de vroege verlichting Willem van Oranje 16 e eeuw Stadhouder van de Nederlanden Willem 1 18 e eeuw Eerste koning der Nederlanden Baruch Spinoza 17 e eeuw Vriend van Johan de Witte, voorstander van vrijheid voor meningsuiting Herman Schaepman Joan Derk van der Capellen tot Den Pol 19 e eeuw Priester die als eerste priester lid werd van de Tweede Kamer. Leider van de RKSP. 18 e eeuw Aanspoorder voor de patriottenbeweging, de democratische revoluties Thomas Hobbes 16 e eeuw Grondlegger van de moderne politieke filosofie Johan Rudolph Thorbecke 19 e eeuw Grondlegger van het parlementarisme in Nederland Abraham Kuyper 20 e eeuw Oprichter van de ARP Aletta Jacobs 19 e eeuw De eerste Nederlandse vrouw die afstudeerde als arts Samuel van Houten 19 e eeuw Nederlandse liberaal en bedenker van het kinderwetje van Van Houten Ferdinand Domela Nieuwenhuis 19 e eeuw Oprichter van een Nederlandse socialistiche beweging en oprichter van SDB Koningin Wilhelmina 20 e eeuw Koningin der Nederlanden Pieter Jelles Troelstra 19 e - 20 e eeuwoprichter van de SDAP Hans van Mierlo 20 e eeuw Oprichter van de D66 Hans Wiegel 21 ste eeuw Voormalig politicus voor de VVD Pim Fortuyn Nicholaes Tulp 20 e eeuw 17 e eeuw Actief Nederlandse politicus die werd doodgeschoten vanwege zijn ideeën Burgemeester Amsterdam en arts, streng gereformeerd, tegen vrijheid van meningsuiting Politieke partijen Pagina 7 van 8

8 RKSP Rooms Katholieke Staatspartij 1926 Herman Schaepman ARP Antirevolutonaire Partij 1878 Abraham Kuyper CHU Christelijke Historische Unie SDB Sociaaldemocratische Bond 1881 Domela Nieuwenhuis SDAP Sociaaldemocratische Arbeiderspartij 1894 Pieter Jelles Troelstra Overige Jort, dimensies, overige Je persoonlijke vrijheid stopt bij de vrijheid van een ander. 1 e feministische golf, jaren 10, suffagrettes, stemrecht 2e feministische golf, jaren 60, dolle mina s, gelijke sociale behandeling 1848 verandering grondwet door Thorbecke à democratisch Nederland Scheiding der machten 1. Ministriële verantwoordelijkheid (koning raakt macht kwijt) 2. Vrijheid van drukpers 3. Vrijheid van vereniging Volgorde: Opkomst patriotten Bataafse Revolutie 1 e nationale vergadering Ontstaan eenheidsstaat Invoering censuskiesrecht Nederland en België los van elkaar Koning verliest macht Willem 1 = Willem de Zwijger, koning Willem van Oranje Conservatief = behoudend Kinderwetje van Van Houten = Onder de 12 jaar niet in de fabrieken, wél in de landbouw Pagina 8 van 8