Werk in de eerste fabrieken In de nieuwe fabrieken moesten de arbeiders onder moeilijke omstandigheden werken:

Transcriptie

1 Samenvatting door een scholier 2862 woorden 6 maart ,2 15 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Paragraaf 4.2: van handwerk naar machine ZIE BIJLAGE 4.3 De industriële samenleving Werk in de eerste fabrieken In de nieuwe fabrieken moesten de arbeiders onder moeilijke omstandigheden werken: Lange werkdagen met vaste arbeidstijden onder toezicht; Eentonig werk in een hoog tempo; Ongezond en gevaarlijk werk; Lage lonen; Vrouwen; Kinderarbeid. De meeste fabrikanten deden in het begin weinig om de arbeidsomstandigheden te verbeteren - er waren geen regels of wetten waaraan de werkgevers zich moesten houden. Protesteren tegen kinderarbeid of demonstreren voor hogere lonen was riskant: je werd op staande voet ontslagen. Vakbonden mochten zich pas aan het eind van de 19 e eeuw organiseren en staken voor hogere lonen en betere werkomstandigheden. Wonen bij de fabriek In de 19e eeuw groeiden de steden zo snel, dat er geen tijd was om een goed uitbreidingsplan te maken. Er werd te weinig aandacht geschonken aan de woonomstandigheden van de arbeiders. De leefomstandigheden van de arbeiders in de eerste industriesteden waren dan ook slecht: de huizen waren klein, stonden dicht op elkaar en waren van slechte kwaliteit; afval gooide men op straat, in de grachten, beekjes en rivieren; er was nauwelijks schoon drinkwater; er was sprake van luchtverontreiniging; er braken regelmatig epidemieën uit; er waren nauwelijks winkels en mogelijkheden voor vrijetijdsbesteding; de bevolking verpauperde (verminderde sociale controle). Het ontstaan van een klassensamenleving De standensamenleving veranderde in een klassensamenleving. Meer dan afkomst/geboorte bepaalden voortaan bezit en inkomen tot welke sociale laag iemand behoorde. In de hoogste klasse vond je ondernemers/fabrikanten die veel verdienden en veel bezit hadden. De middenlaag bestond uit leidinggevend personeel en mensen die in de dienstensector werkten. Mensen in de laagste klasse, de arbeiders ('proletariërs'), hadden weinig bezit en een laag inkomen. In de klassensamenleving kon je gemakkelijker dan voorheen van sociale laag veranderen: het ging niet Pagina 1 van 6

2 alleen meer om afkomst en bezit, maar ook om wat men presteerde. Twee werelden Sommige steden kenden al heel vroeg een sociale scheiding in woonwijken. Aan het einde van de 19e eeuw nam de overheid initiatieven om de leefomstandigheden in de steden te verbeteren: de aanleg van riolering en waterleidingen gaf besmettelijke ziektes minder kans; trams en treinen zorgden voor goede, snelle verbindingen, zodat ook arbeiders verder van fabrieken konden wonen; er kwamen meer uitgaansmogelijkheden (naast toneel en sport ook film); het aantal scholen, ziekenhuizen en bibliotheken werd uitgebreid; er werd meer politie aangesteld om de burgers te beschermen; er kwam een vuilnisdienst; er kwamen (woning)bouwvoorschriften. Paragraaf 4.4: Nederland in 1848 Het koninkrijk Nederland Nadat Napoleon in 1815 verslagen was, hielden de overwinnaars in Wenen een congres om over de toekomst van Europa te beslissen. Daar werd besloten dat de wettige vorstenhuizen (van vóór de Franse Revolutie) de macht terugkregen en dat aan de noordgrens van Frankrijk een sterke staat moest komen die niet gemakkelijk meer door de Fransen veroverd zou kunnen worden. Daarom werden Nederland en België samengevoegd tot één staat: het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden onder leiding van koning Willem I; Willem werd ook groothertog van Luxemburg. Die samenvoeging zou maar kort duren: in 1830 kwamen de Belgen in opstand en maakten zich los van Nederland. Het Verenigd Koninkrijk kreeg een grondwet, waarin werd vastgelegd hoe de macht verdeeld was tussen de koning en het parlement. Koning Willem I was geen absoluut vorst, want hij moest zich aan de grondwet houden (constitutionele monarchie), maar die grondwet gaf de koning toch veel macht: De koning kon ministers benoemen en ontslaan; De ministers waren alleen verantwoording schuldig aan de koning, niet aan het parlement; Als het parlement het niet eens was met de koning, kon de koning toch zijn wil door zetten met een Koninklijk Besluit; De leden van de Eerste Kamer werden door de koning benoemd; velen van hen wa ren net zo conservatief als de koning en voelden niets voor volksinvloed; Daarnaast kreeg de koning grote bevoegdheden over de financiën, het leger, de koloniën en de buitenlandse politiek. De liberalen Vooruitstrevende burgers zagen het streven naar alleenheerschappij van koning Willem I als een stap terug in de tijd. Zij hielden vast aan de idealen van de Franse Revolutie. Op politiek gebied waren deze burgers voorstanders van een nieuwe grondwet met meer grondrechten, zoals persvrijheid en vrijheid van vereniging en vergadering. Ook moest er meer inspraak voor de burgerij komen. Op economisch gebied wilden deze burgers zoveel mogelijk vrijheid voor de ondernemers. De overheid moest zich niet bemoeien met de economie en zich vooral richten op de openbare orde en veiligheid (nachtwakersstaat). Deze ideeën over bestuur en economie noemen we liberalisme: het streven naar een zo groot mogelijke vrijheid (liberitas) voor het individu. De liberalen vertegenwoordigden de gegoede burgerij, die zich door opleiding en bezit beter voelde dan de lagere klasse. De grondwet van 1848 Koning Willem II, die in 1840 zijn vader Willem I was opgevolgd, dacht wel wat moderner dan zijn vader, maar voelde weinig voor veranderingen, waardoor hij macht zou verliezen. Toen in 1848 in Parijs opnieuw een revolutie uitbrak en deze oversloeg naar andere Europese steden, wilde Willem II voorkomen dat dit ook in Nederland zou gebeuren. Daarom gaf hij een commissie onder leiding van Thorbecke, de leider van de liberalen, opdracht snel met een nieuwe grondwet te komen. Naar eigen zeggen veranderde hij in één nacht van conservatief naar liberaal. Pagina 2 van 6

3 Nog in hetzelfde jaar 1848 kwam er een nieuwe grondwet. In de grondwet stonden een aantal belangrijke liberale vernieuwingen: Er kwamen meer grondrechten, waaronder het recht van vrijheid van drukpers, van vereniging en vergadering en van onderwijs. Daarmee kregen burgers het recht om zelf scholen op te richten. Een wet is pas geldig als ze door het parlement is goedgekeurd. Alle uitgaven moeten ieder jaar goedgekeurd worden door het parlement. De belangrijkste verandering in die nieuwe grondwet was de ministeriële verantwoordelijkheid: de ministers waren voortaan verantwoording schuldig aan het parlement en niet meer aan de koning. De koning werd onschendbaar (koninklijke on schendbaarheid): hij kon nooit persoonlijk verantwoordelijk worden gesteld voor regeringsdaden. De Kamers zagen er in het vervolg op toe dat ministers hun werk goed deden. Het parlement kreeg zelfs het recht om een minister te ontslaan, als hij grote fouten ge maakt had of bijvoorbeeld had gelogen tegen het parlement. De Tweede Kamer mocht ook wetsvoorstellen van ministers veranderen (recht van amendement). Het recht om zelf een wetsvoorstel te doen (recht van initiatief) had de Tweede Kamer al sinds Ook kreeg de Tweede Kamer het recht van enquête en het recht van interpellatie. Elke vier jaar kwamen er rechtstreeks verkiezingen voor de leden van de Tweede Kamer (de leden van de Eerste Kamer werden gekozen door leden van de Provinciale Staten). De grondwet betekende weliswaar een hele vooruitgang, maar nog steeds was er geen sprake van een echte democratie: alleen mannen die een bepaald bedrag aan belasting betaalden, mochten stemmen. Dat beperkte kiesrecht heet censuskiesrecht. De liberalen wonnen de verkiezingen van Tot eind 19 e eeuw hielden zij een Kamermeerderheid. Paragraaf 4.5 De komst van het socialisme De industriële revolutie in Nederland In Nederland begon de industrialisatie later dan in de meeste andere West-Europese landen. Door de afscheiding van België in 1839 verloor Nederland het grootste deel van zijn industrie en liep het opeens achter ten opzichte van andere landen. In Nederland was de huisnijverheid nog erg belangrijk. In kleine werkplaatsen of bij mensen thuis werden goederen geproduceerd. Dat betekende niet dat er in Neder land geen industrie was, maar er werden nog nauwelijks stoommachines gebruikt. Veel Nederlandse ondernemers hadden grote twijfels bij de industrialisatie. Zij waren niet direct bereid om fors te investeren in machines en fabrieken. Er was een gebrek aan steenkool; alleen in Zuid-Limburg was mijnbouw mogelijk. Maar langzaam verschenen er vanaf 1860 toch meer stoommachines. De eerste grote, moderne (textiel)fabrieken ontstonden in Noord-Brabant en Twente. In Groningen was industrie die landbouwproducten, zoals aardappelen, verwerkte. Rond 1890 kwam ook de zware industrie op gang. Zo was in Zuid- en Noord-Holland veel machine- en scheepsbouw. Nederland profiteerde ook van zijn gunstige ligging ten opzichte van Duitsland, toen dit land zich na 1890 door de industrialisatie snel ging ontwikkelen. Met name de doorvoerhaven Rotterdam profiteerde fors van de economische ontwikkelingen in Duitsland. Dat Nederland rond 1860 begon te industrialiseren, had onder andere te maken met de verbetering van de infrastructuur. In 1839 kwam het eerste spoorwegtraject tussen Haarlem en Amsterdam gereed. Zes jaar later was er al een verbinding tussen Amsterdam en Rotterdam en de Duitse grens. Ook het netwerk van waterwegen werd uitgebreid. Nieuwe kanalen verbonden gebieden met elkaar die voorheen moeilijk bereikbaar waren. Grondstoffen en producten konden goedkoper naar andere gebieden worden vervoerd. Het socialisme tegen het kapitalisme Tijdens de industrialisatie verslechterden de levens- en werkomstandigheden van vele arbeidersgezinnen. Arbeiders wilden daarom graag sociale wetgeving om hun lot te verbeteren. Maar in de regering en het parlement zaten vooral liberalen, die daar weinig voor voelden. Pagina 3 van 6

4 Rond 1850 was er internationaal een beweging ontstaan die opkwam voor de arbeiders, het socialisme (politieke stroming die streeft naar gelijkheid in de samenleving). Grondlegger van het socialisme was de Duitser Karl Marx ( ). In zijn boek Das Kapital (1867) voorspelde Marx een klassenstrijd tussen de bezitloze klasse (de arbeiders of proletariërs zoals Marx ze noemde) en de klasse van de bezitters (de kapitalisten of bourgeoisie in de terminologie van Marx). De arbeiders zouden in een revolutie de macht grijpen en fabrieken, grond en machines (de productiemiddelen) het bezit van iedereen maken. Het kapitalisme zou plaats maken voor een klasseloze samenleving waarin geen verschil tussen rijk en arm zou bestaan; de opbrengsten zouden voortaan door de staat eerlijk verdeeld worden. Dit zou volgens Marx niet gebeuren in één land, maar in alle landen van de wereld. De arbeiders moesten in een internationale organisatie, de Internationale, samenwerken om de machthebbers af te zetten. Een bekend socialistisch Kamerlid in die tijd was Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Hij was begonnen als protestants predikant. Later wijdde hij zich aan de verbetering van het lot van de armen. Hij sprak de arbeiders toe en gaf ook een tijdschrift uit met de titel Recht voor Allen. In 1881 richtte Domela Nieuwenhuis met enkele anderen een politieke vereniging voor arbeiders op, de Sociaal-Democratische Bond. Enkele jaren later (1888) werd hij in de Tweede Kamer gekozen. Op felle wijze wees hij de parlementariërs op de uitbuiting van de arbeiders. De andere Kamerleden luisterden echter niet: hij was een eenzame socialist. Hevig teleurgesteld keerde hij het parlement de rug toe. In het vervolg wilde hij met revolutionaire acties werken aan de verwezenlijking van de socialistische idealen. Andere socialisten geloofden juist steeds minder in revolutie en strijd. Zij wilden het socialisme op een vreedzame manier, via wetten in het parlement, invoeren. Daarom gingen zij zich inzetten voor uitbreiding van het kiesrecht (algemeen kiesrecht), zodat de arbeiders konden stemmen en zij meer vertegenwoordigers in het parlement kregen. Deze gematigde stroming binnen het socialisme noemen we de sociaal-democratie. In 1894 werd de Sociaal- Democratische Arbeiders Partij (SDAP) opgericht. Leider van de SDAP werd de advocaat Pieter Jelles Troelstra. De SDAP kreeg snel veel aanhangers. Nadat in 1917 alle mannen kiesrecht hadden gekregen, kwamen er 22 socialisten in de Tweede Kamer, op een totaal van 100 zetels. De eerste sociale wetten Ook bij een deel van de (vooruitstrevende) liberalen in het parlement groeide het besef dat er iets aan de sociale kwestie gedaan moest worden. Angst voor arbeidersopstanden speelde daarbij ook een rol. In 1872 besloot het parlement dat arbeiders vakbonden mochten oprichten en mochten staken. De belangrijkste doelen van deze vakbonden waren loonsverhoging, werktijdverkorting en afschaffing van de kinderarbeid. In 1874 nam de Tweede Kamer het zogenaamde Kinderwetje van Samuel van Houten aan (verbod op kinderarbeid in fabrieken voor kinderen beneden de twaalf jaar). Deze wet op de kinderarbeid was de eerste sociale wet in Nederland. Uitkomsten van parlementaire enquêtes en ook van onderzoekscommissies van de regering leidden ertoe dat de overheidszorg toenam en de (sociale) wetgeving zich uitbreidde. In 1901 werd een begin gemaakt met de sociale verzekering. De Ongevallenwet verzekerde een werknemer tegen de gevolgen van een ongeluk op het werk. In 1919 werd een 45-urige werkweek en een achturige werkdag ingevoerd. Dankzij de vakbonden en de sociale wetten werd de situatie van arbeiders geleidelijk beter. Paragraaf 4.6: emancipatie en bevrijding Feminisme en emancipatie Vrouwen werden op allerlei gebieden in de samenleving achtergesteld bij mannen. De algemene opvatting was dat vrouwen een verzorgende taak hadden. Men vond dat nette vrouwen voor het huishouden en de kinderen hoorden te Pagina 4 van 6

5 zorgen. Vrouwen en meisjes uit arme gezinnen gingen werken omdat het loon van de man ontoereikend was. Ongeveer de helft van de werkende vrouwen was als dienstbode werkzaam bij rijke families. Vrouwen uit de middenklasse en de hogere klasse deden geen betaald werk. Dat was beneden hun stand. Rond 1870 groeide in veel landen een beweging die opkwam voor de rechten en de positie van vrouwen. Dit was het feminisme. Feministen waren voor emancipatie van vrouwen, zij wilden dat mannen en vrouwen gelijke rechten kregen en gelijk behandeld werden. Feministen streden dan ook voor de volgende rechten: meer beroepsmogelijkheden; hetzelfde loon als mannelijke collega's; gelijke kansen binnen het onderwijs; gelijkwaardige rol binnen het huwelijk; kiesrecht voor vrouwen. De opvattingen van de mannen en zelfs ook van veel vrouwen bleken moeilijk te veranderen. Toch kwam er langzaam vooruitgang dankzij het werk van feministes als Aletta Jacobs en Wilhelmina Drucker, die o.a. de Vereniging voor Vrouwenkiesrecht (1894) leidden. Aan het einde van de 19e eeuw gingen meisjes in toenemende mate middelbaar en soms ook hoger onderwijs volgen. Het aantal werkende vrouwen nam sterk toe en het werd niet meer zo 'onfatsoenlijk' gevonden dat meisjes en ongehuwde vrouwen uit midden- en hogere groepen buitenshuis gingen werken. Ook waren er in de meeste West-Europese staten wetten gekomen die het toestonden dat gehuwde vrouwen bezit hadden. Kiesrecht kregen de vrouwen het eerst in Noorwegen (1907); de andere landen volgden pas na de Eerste Wereldoorlog. In Nederland kregen de vrouwen in 1917 passief kiesrecht (de mannen kregen toen ook actief kiesrecht) en in 1919 ook actief kiesrecht. Niettemin bleven politieke functies vrijwel uitsluitend voorbehouden aan mannen. De periode ( ) waarin vrouwen onder meer voor kiesrecht streden, wordt de Eerste Feministische Golf genoemd. In de Nederlandse kolonies begon in 1863 een heel andere groep met haar emancipatie. Het Nederlandse parlement besloot in dat jaar om een eind te maken aan de slavernij in Suriname en op de Antillen slaven in Suriname en slaven op de Antillen kwamen vrij, maar waren verplicht om nog tien jaar op de plantages te blijven werken. Voorstanders van de afschaffing van de slavernij, abolitionisten, hadden daarvoor al jaren gepleit. Nederland was in vergelijking met andere landen erg laat met de bevrijding van de slaven. De strijd om de school De liberalen vonden het niet goed als de kerk een te grote invloed had, bijvoorbeeld op het onderwijs. De katholieken en protestanten wilden hun kinderen een opvoeding geven die bij hun eigen geloof paste en de school moest daarbij helpen. Zij weigerden hun kinderen dan ook naar de neutrale scholen van de staat te sturen. Zij besloten hun eigen bijzondere scholen (= scholen die onderwijs vanuit een bepaalde levensopvatting geven) te stichten. De vrijheid van onderwijs uit de grondwet van 1848 gaf hun daartoe het recht. De liberale regering vond echter dat ze dan ook maar zelf alle kosten van die bijzondere scholen moesten betalen, want er waren voldoende scholen waar kinderen (neutraal) onderwijs konden krijgen. De katholieken en orthodox-protestanten waren het niet eens met de liberale regering. Zij moesten via de belastingen meebetalen aan financiering van het openbaar onderwijs, maar kregen van hun belastinggeld niets terug voor hun eigen scholen. De kwestie stak steeds weer de kop op, zoals in De Schoolwet van 1878 maakte het voor het bijzonder onderwijs nog moeilijker. Schoolgebouwen, lesprogramma en de opleiding van onderwijzers moesten aan bepaalde eisen voldoen. De openbare scholen kregen daarvoor gedeeltelijk subsidie, maar de Pagina 5 van 6

6 bijzondere scholen niet. Protesten hiertegen hielpen niet. In de samenleving en het parlement barstte toen een politieke strijd los die ruim een halve eeuw duurde en bekend staat als de schoolstrijd (= politieke strijd in de 19e eeuw over de financiële gelijkstelling van het bijzonder onderwijs aan het openbaar onderwijs). Via politieke verenigingen probeerden de katholieken en protestanten (de confessionelen) invloed uit te oefenen op het parlement. Uit deze verenigingen ontstonden politieke partijen. De eerste politieke partij in Nederland was de Anti-Revolutionaire Partij (ARP). Deze werd in 1879 opgericht door Abraham Kuyper, de leider van de protestanten. Ook de katholieken gingen zich organiseren onder leiding van de priester Herman Schaepman. Bij de verkiezingen van 1888 kregen de confessionelen een kleine meerderheid in de Tweede Kamer en wisten ze een overheidsbijdrage van maximaal 30% voor de bijzondere scholen los te krijgen (1889). Het duurde tot 1917 voordat het parlement besloot dat de overheid ook voor de bijzondere scholen alle kosten moest betalen. De confessionelen hadden hun doel bereikt: de schoolstrijd was voorbij ( de Pacificatie ). De socialisten hadden de confessionelen in de schoolstrijd gesteund, in ruil voor hun steun voor het algemeen kiesrecht. Mede om de schoolstrijd beter te kunnen voeren, organiseerden katholieken en protestanten zich. Ondanks de samenwerking van de confessionelen ontstond eind 19e eeuw de verzuiling. Dat betekent dat in de samenleving aparte groepen (zuilen) ontstonden. Dat had alles te maken met de geloofs- of levensovertuiging van mensen. Katholieken, protestanten en socialisten en liberalen (neutralen) organiseerden hun eigen politieke partijen, vakbonden, kranten, omroepen en andere organisaties. Grote groepen mensen hadden vrijwel geen contact met mensen uit andere zuilen. Maar de leiders werkten wel samen, zoals bij de schoolstrijd, waardoor Nederland bestuurbaar bleef. De verzuiling duurde tot in de jaren zestig van de 20e eeuw. Zie bijlage voor afbeelding verzuiling. Pagina 6 van 6