1Nederland als democratie

Transcriptie

1 Thema 1Nederland als democratie en rechtsstaat 1.1 Inleiding Nederland is een democratie. Wij kiezen bepaalde mensen - de volksvertegenwoordigers - die namens ons regeren. Zij nemen besluiten en besturen het land, maar wij hebben hen gekozen om dat te doen. Nederland is een vrij land. Je mag overal naar toe reizen en op vakantie gaan als je dat wilt. Je hoeft niet bang te zijn om je mening te geven. Je mag gerust kritiek leveren op de regering. Het is zelfs toegestaan dat je deelneemt aan actiegroepen. We noemen dit een democratie. Iedereen mag doen wat hij wil, als hij zich aan de regels houdt. Nederland is een rechtsstaat. Omdat iedereen zich aan het Nederlandse recht moet houden, zowel de burgers als de overheid. Dit staat in de grondwet. In dit thema kijken we naar Nederland als democratie en als rechtsstaat. De inhoud van dit thema: 1.2 Een parlementaire democratie 1.3 De rechtsstaat 1.4 Verkiezingen 1.5 Politieke partijen en stromingen 1-1 Thema 1 Nederland als democratie en rechtsstaat 11

2 1.2 Een parlementaire democratie Nederland is een parlementaire democratie: Het woord democratie komt uit het Grieks. Demos betekent volk en kratos betekent kracht of macht. Democratie wil dus zeggen het volk aan de macht. Parlementair betekent dat er een parlement is. Het woord parlement komt uit het Frans. Het Franse woord parler betekent praten. Parlement betekent zoiets als vergadering. We spreken ook wel van een representatieve democratie: een democratie waarin vertegenwoordigers door het volk worden gekozen en beslissingen kunnen nemen. Die vertegenwoordigers vind je in het parlement en de regering. Daarnaast is er in Nederland ook nog een staatshoofd. In dit thema gebruiken we de term parlementaire democratie. Parlementaire democratie in Nederland: een parlement een regering een staatshoofd 1-2 Het parlement Het parlement bestaat uit een Eerste en een Tweede Kamer. De Tweede Kamer heeft 150 leden. De Eerste Kamer bestaat uit 75 leden. De Tweede Kamer discussieert over de wetten die de regering voorstelt en kan wijzigingen voorstellen. Ze keurt ze vervolgens goed of af. Vervolgens gaan de wetten naar de Eerste Kamer. De Eerste Kamer kan wetten goedkeuren of afkeuren. Ze mag geen wijzigingen meer voorstellen. 12 Loopbaan & Burgerschap 3-4

3 De Tweede Kamer vervult zijn taak voor een periode van maximaal vier jaar. Daarna zijn er verkiezingen en kunnen er weer andere volksvertegenwoordigers worden gekozen. Als het volk vindt dat regering en Tweede Kamer niet goed gefunctioneerd hebben, vindt er vaak een ingrijpende wijziging plaats in de samenstelling van de Tweede Kamer. De partij waarvan men vindt dat ze het beter voor heeft met het volk krijgt meer stemmen; dus meer macht. De regering In een parlementaire democratie wordt niet alleen door vertegenwoordigers beslist wat er gedaan moet worden. De beslissingen moeten ook uitgevoerd worden. Dat uitvoeren gebeurt door een regering. Onze regering zetelt in Den Haag De regering heeft het voor het zeggen en neemt dagelijks belangrijke beslissingen voor het land. Ze bedenkt wetsvoorstellen. Daarbij baseert ze zich op het regeerakkoord. De Nederlandse regering bestaat uit de koning(in) en de ministers. De ministers vormen de ministerraad. Als er een nieuwe regering komt, worden er leden uit de Tweede Kamer minister of er worden mensen van buiten aangetrokken. Thema 1 Nederland als democratie en rechtsstaat 13

4 Omdat het parlement wetsontwerpen kan aannemen en afwijzen heeft zij de meeste macht. Daarom is zij dus het hoogste bestuursorgaan. Dat is voor de regering geen probleem want in het parlement zitten, net als in de regering, alle winnende partijen. Dus in het algemeen hebben die ook ongeveer dezelfde mening als de regering. Het staatshoofd Onze parlementaire democratie heeft een koning of koningin als staatshoofd. Dat is niet in alle landen het geval. Een land dat een koning of koningin als staatshoofd heeft, noemen we een monarchie. Engeland en België zijn ook monarchieën. Frankrijk en Duitsland zijn republieken, zij hebben een president als staatshoofd. Nederland heeft een koningshuis Sinds de invoering van de grondwet van 1848 is de macht van de koningin steeds verder beperkt. Het bestuur over het land ligt bij de ministers en het parlement. De ministerpresident treedt op als regeringsleider. De koningin is onschendbaar, zegt de grondwet. Dat houdt in dat de ministers verantwoordelijk zijn, ook voor wat de koningin zegt of doet als staatshoofd. Maar dat betekent weer dat de koningin in het openbaar niets kan doen of zeggen zonder de goedkeuring van de ministers. Als het kabinet vindt dat de koningin niet naar een bepaald land kan gaan om vakantie te houden, dan krijgt ze dit te horen van het regeringshoofd. 14 Loopbaan & Burgerschap 3-4

5 Wat doet de koningin dan nog? Ze heeft een representatieve taak. Zij treedt op als gastvrouw voor buitenlandse staatshoofden. Zij opent gebouwen, laat schepen te water, bezoekt bejaardentehuizen enzovoort. Op de derde dinsdag in september, leest zij in de Ridderzaal in Den Haag de troonrede van de regering voor aan het parlement. Zij vervult een rol bij de vorming van nieuwe kabinetten. De koningin benoemt, in overleg met anderen, de persoon die het nieuwe kabinet bij elkaar moet gaan zoeken. Zij overlegt regelmatig met de premier en de overige ministers. Het is namelijk haar recht om over allerlei staatszaken geïnformeerd te worden. Ook ondertekent de koningin alle wetten en Algemene Maatregelen van Bestuur. De onschendbare koningin Er is veel onrust geweest rond Willem-Alexander toen hij verkering kreeg met Maxima. De vader van Maxima zat in de regering toen er een dictatuur was in Argentinië. Omdat de koningin onschendbaar is, was de minister-president in deze kwestie de verantwoordelijke persoon. Het was zijn taak om het Koninklijk Huis te verdedigen. Uiteindelijk is Maxima door het Nederlandse volk geaccepteerd en bij velen zeer geliefd. Thema 1 Nederland als democratie en rechtsstaat 15

6 1.3 De rechtsstaat Nederland is een rechtsstaat. Een rechtsstaat is een staat die gebaseerd is op recht. Een rechtsstaat biedt je naast plichten ook bescherming. In een rechtsstaat zijn er regels die voor burgers en overheid gelden. 1-3 Kenmerken van een rechtsstaat: de grondwet grondrechten scheiding van machten het legaliteitsbeginsel openbaarheid van bestuur de overheid moet zich aan wetten houden We lichten de punten toe. De grondwet De eerste Nederlandse grondwet is uit In 1848 is hij door de staatsman Thorbecke nog behoorlijk veranderd. In de grondwet kun je lezen hoe ons land bestuurd moet worden en welke grondrechten Nederlandse burgers hebben. De grondwet zorgt ervoor dat het land democratisch blijft. Er kan niet zomaar iemand opstaan die de rechten van de burgers wil verkleinen. Daar moet eerst de grondwet voor gewijzigd worden en dat is lastig. Om de grondwet te kunnen veranderen is een tweederde meerderheid van het parlement, dus Eerste en Tweede Kamer, nodig. Bovendien moet er twee keer over worden gestemd, een keer vóór en een keer ná verkiezingen. Grondrechten Alle burgers in het land moeten zich aan de grondwet houden. Dat zijn plichten. Maar ze ontlenen aan de grondwet ook rechten. Dat zijn geen gewone rechten maar grondrechten. Een ervan is dat alle burgers gelijk zijn. Artikel 1 van de grondwet luidt namelijk: Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond 16 Loopbaan & Burgerschap 3-4

7 dan ook, is niet toegestaan. Rechtsgelijkheid voor alle burgers is een belangrijk kenmerk van een rechtsstaat. Een ander grondrecht is de vrijheid van meningsuiting. Je mag in een rechtsstaat je mening geven, ook als die inhoudt dat je de regering slecht vindt. Er is een samenhang tussen de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid. Kranten mogen schrijven wat ze willen. Dit is ook een grondrecht. Nog een aantal grondrechten: kiesrecht; recht op persoonlijke vrijheid; sociale grondrechten, zoals recht op vrijheid van onderwijs, verbetering van het milieu, financiële bijstand. Scheiding van machten (trias politica) Er zijn drie machten. In een democratie moeten die machten los van elkaar functioneren: de wetgevende macht: bestaat uit het parlement, vaak samen met de regering. Zij zorgen voor het opstellen van nieuwe wetten. de uitvoerende macht: bestaat uit de regering en de ambtenaren, zij zorgen dat de wetten worden uitgevoerd. de rechterlijke macht: de rechters, zij treden op als de wetten worden overtreden. De drie machten moeten elkaar in evenwicht houden. De trias politica in de praktijk Stel dat iemand lid is van de Eerste kamer en daarnaast als rechter bij een rechtbank werkt. Volgens de trias politica gedachte kan dit niet. Er is dan geen sprake van machten die los van elkaar werken. Wat ook niet kan: Politici die in het openbaar hun ongenoegen uiten over uitspraken van de rechter, of aangeven hoe de rechter naar hun mening moet oordelen. Politici die informatie lekken in de hoop dat die informatie invloed heeft op de rechtspraak. En andersom: Rechterlijke uitspraken die zich erg met beleid bemoeien, waardoor de rechter op de stoel van de politiek gaat zitten. Thema 1 Nederland als democratie en rechtsstaat 17

8 Het legaliteitsbeginsel De rechtbank moet los van de regering en het parlement kunnen werken Het bestuur van het land berust op wetten. Mensen kunnen alleen gestraft worden voor een misdrijf dat al in het wetboek stond op het moment dat het misdrijf plaatsvond. Nieuwe strafwetten hebben geen terugwerkende kracht. De overheid kan dus geen wetten maken om tegenstanders achteraf te treffen. Openbaarheid van bestuur Het moet voor iedereen zichtbaar zijn wat het bestuur doet. Hier is een aparte wet voor. De Wet openbaarheid van bestuur (Wob) uit 1980 regelt de openbaarmaking van bepaalde documenten door de overheid. De wet garandeert de mogelijkheid voor burgers om documenten over een bestuurlijke aangelegenheid bij een bestuursorgaan (bijvoorbeeld een ministerie, provincie of gemeente) op te vragen. Regelmatig gebruiken journalisten deze wet om informatie op te vragen. De overheid moet zich aan wetten houden De overheid is ook verantwoording schuldig voor zijn handelen. In een rechtsstaat kunnen burgers een proces beginnen tegen de overheid en kunnen ze dat ook winnen. De wet beschermt de burger dus ook tegen de overheid. 18 Loopbaan & Burgerschap 3-4

9 1.4 Verkiezingen Als je geen tv-zender kunt aanzetten zonder politici tegen te komen, weet je hoe laat het is: verkiezingstijd. Partijen voeren campagne om tijdens de verkiezingen zoveel mogelijk stemmen te krijgen. Hoe gaan de Tweede Kamerverkiezingen in hun werk? In aanloop naar de verkiezingen Nederland is een parlementaire democratie. Dat betekent dat Nederlanders zelf de mensen kiezen die hun belangen vertegenwoordigen in de regering. Dat gaat volgens het principe van evenredige vertegenwoordiging: het percentage behaalde stemmen staat gelijk aan het aantal behaalde zetels. Je hebt stemrecht als je een Nederlands staatsburger van 18 jaar of ouder bent. Dat geldt voor het actieve stemrecht (kiezen) en het passieve stemrecht (gekozen worden). Mensen die langer dan vijf jaar in Nederland wonen, maar niet de Nederlandse nationaliteit hebben, mogen alleen meedoen aan de gemeenteraadsverkiezingen. Mensen die onder curatele staan, mogen niet stemmen. Mensen van wie de rechter het kiesrecht heeft afgenomen, mogen dat ook niet. Iedere partij presenteert voor de verkiezingen het verkiezingsprogramma. Hierin staan de belangrijkste punten van de partij. Om hier aandacht voor te vragen zijn politici veel aanwezig in de media: in actualiteitenprogramma s en televisiedebatten bijvoorbeeld. Ook zijn politici en partijleden veel op straat te vinden om mensen aan te spreken en te vertellen waarom ze vooral op hun partij moeten stemmen. Op die manier maken ze zich zichtbaar en proberen ze zwevende kiezers over de streep te trekken. Elke partij heeft zijn speerpunten en ideeën. In de verkiezingsprogramma s kun je ze lezen: Stimuleren fietsgebruik We willen het fietsgebruik stimuleren, omdat hiermee niet alleen de bereikbaarheid en het milieu wordt verbeterd, maar ook de gezondheid wordt bevorderd. Het aantal snelfietsroutes tussen woon- en werklocaties en de stallingplekken bij treinstations worden sterk uitgebreid. De verkeersveiligheid van kwetsbare verkeersdeelnemers wordt bevorderd. Vernieuwend fietsbeleid in gemeenten en provincies wordt ondersteund Thema 1 Nederland als democratie en rechtsstaat 19

10 Normaal gesproken vinden er één keer in vier jaar Kamerverkiezingen plaats. Als een kabinet gevallen is (voortijdig stopt), worden de Tweede Kamerverkiezingen vervroegd. Bij de Tweede Kamerverkiezingen stem je niet alleen op een partij, maar ook op een persoon. De partij kiest zelf een lijsttrekker, die bovenaan de kandidatenlijst staat. Deze persoon zie je het meest in de media. De lijsttrekker krijgt meestal de meeste stemmen. Maar mensen die lager op de lijst staan, kunnen met veel voorkeurstemmen ook een zetel krijgen. Mensen maken hun keuze voor een partij op basis van verschillende argumenten: de standpunten van een partij spreken ze aan; de eigen belangen spelen mee; strategie: stemmen op een partij die waarschijnlijk in de regering komt; de lijsttrekker spreekt ze aan als gezicht van de partij. Kiesdrempel en kiesdeler Niet alle partijen zullen uiteindelijk echt in de Tweede Kamer komen. De partijen met de meeste stemmen moeten na de verkiezingen een coalitie vormen. Dit is een samenwerkingsverband tussen partijen die gaan samenwerken op bestuurlijk niveau. Doordat er zoveel kleine partijen meedoen aan de verkiezingen, kan dit lastig zijn. Daarom kiezen sommige landen voor een kiesdrempel: een partij moet dan een minimumpercentage stemmen halen om mee te delen in de zetels. Ook moeten partijen een bepaald aantal stemmen halen om in aanmerking te komen voor een zetel in de Kamer. Dat is de kiesdeler. De kiesdeler wordt berekend door het aantal uitgebrachte stemmen te delen door het aantal te vergeven zetels: 150. Een partij moet minstens 75% van dit aantal stemmen halen om de borgsom terug te krijgen die de partij moet betalen als deze zich verkiesbaar stelt. (In)formatie Na de verkiezingen wordt begonnen met de vorming van een kabinet. Het kabinet is een groep van ministers en staatssecretarissen. Het kabinet wordt in Nederland altijd gevormd door een aantal verschillende samenwerkende partijen, een coalitie. Eerst moet er onderzocht worden welke combinatie van partijen het meeste kans van slagen heeft. Dit doet de informateur, die benoemd wordt door de koningin. Hij kijkt naar twee dingen: welke partijen willen met elkaar regeren en over welke onderwerpen bestaat overeenstemming? Die partijen moeten het met elkaar eens worden over het beleid dat ze willen voeren. Die afspraken worden vastgelegd in het regeerakkoord. 20 Loopbaan & Burgerschap 3-4